Antropologia Słowa

Zjawisko języka

Claude Lévi-Strauss (1908-2009), francuski antropolog, twórca strukturalizmu w
antropologii kulturowej

● Główne tezy artykułu pt. Kultura i język
● Kultura albo cywilizacja to całość obyczajów, wierzeń, instytucji, takich jak: sztuka,

prawo, religia, technika życia materialnego – wszystkie zwyczaje lub umiejętności
nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa

● Język jest najbardziej zasadniczym faktem kulturowym
● Pojawienie się języka artykułowanego to rewolucyjny krok w przejściu od natury do

kultury

Richard Leakey (ur. 1944) antropolog angielsko-kenijski, jego najsłynniejszym
odkryciem jest Chłopiec znad jeziora Turkana, niemal kompletny szkielet 9-letniego
hominida, sprzed1,5 mln lat.

● Główne tezy artykułu pt. Sztuka mówienia
● Pojawienie się mowy to jeden z najważniejszych a może najważniejszy fakt w

dziejach człowieka

● Człowiek posługujący się językiem jest zdolny do wykreowania świata

introspektywnej świadomości i świata wytworów, którymi dzieli się z innymi.

● Mowa w sposób jednoznaczny odróżniła homo sapiens od innych stworzeń
● Mózg homo sapiens jest trzy razy większy od mózgu dwunożnych bezogoniastych

małp afrykańskich

● Kształt naszego życia zależy od komunikacji językowej
● Język i kultura jednoczą nas, ale również dzielą.

Poglądy nt. źródeł języka artykułowanego

Antropolodzy prezentują zróżnicowane hipotezy nt. pojawienia się mowy.

● Mowa wykształciła się jako jedna z konsekwencji wzrostu objętości mózgu. Język

artykułowany pojawił się nagle i stosunkowo późno. (Chomsky)

● Mowa to dziecko selekcji naturalnej, pierwsze słowa pojawiły się na początku

ewolucji gatunku homo, a nawet jeszcze wcześniej, na etapie jego zwierzęcych
przodków. (Pinker)

● Język rozwinął się jako instrument interakcji społecznych – „Człowiek jako zwierzę

towarzyskie” - hipoteza zbiorowej inteligencji (Ralph Holloway)

● Wymogi świata powiązań społecznych, który stworzyły i w którym żyją naczelne stały

się głównym impulsem ewolucji i powiększania mózgów – język rozwinął się, by
zintegrować większą liczbę osobników w ramach grupy, język to dźwiękowe
opiekuństwo. (Robin Dunbar)

Hipotezy nt. genezy ludzkiej mowy
Wielu antropologów wskazuje, iż rozwój mowy wystąpił w okresie „rewolucji górnego
paleolitu” ok. 35 000 lat temu. (Randall White)

Dowody:

● Wyposażanie grobów w dobra
● Ekspresja artystyczna (malowidła i płaskorzeźby na ścianach grot i jaskiń)
● Wynalazczość w wytwarzaniu narzędzi
● Zróżnicowanie regionalne w sferze kultury
● Znalezienie przedmiotów pochodzenia egzotycznego (dowód podtrzymywania

odległych kontaktów)

● Poszerzenie osad związane ze wzrostem liczebności ludzi
● Wprowadzenie – obok kamienia – innych surowców do produkcji narzędzi (róg, kość,

glina)

Wyniki analiz zachowanych materiałów kostnych (język nie ulega fosylizacji) przekonują, że
proces powstania języka mówionego mógł się rozpocząć wraz z pojawieniem się gatunku
homo.
Powierzchnia mózgu homo erectus znacząco zwiększyła się ok. 500 000 lat temu (1100
cm3)
W czaszce sprzed blisko 2 mln. lat dostrzeżono ślad po ośrodku Broca (odpowiedzialnym
za umiejętności językowe) i nieznaczną asymetrię w proporcjach lewej i prawej półkuli
mózgu

Ernst Cassirer (ur. 1874 – Wrocław, zm. 1945 – Nowy Jork) 
niemiecki filozof neokantysta, Wprowadza termin animal symbolicum, człowieka jako twórcy
kultury

● Główne tezy artykułu Język jako forma symboliczna
● Jedynie człowiek wytworzył nową formę – wyobraźnię i inteligencję symboliczną

(przykłady niewidomych i głuchoniemych dziewczynek: Heleny Keller i Laury
Bridgman – utrata lub ciężkie uszkodzenie mowy spowodowane urazami mózgu
zmieniają charakter ludzkiego zachowania).

● Pierwszym myślicielem objaśniającym proces mówienia był niemiecki pisarz i filozof

okresu romantyzmu, Johann Herder. Przedstawiając naturę języka kładł on główny
nacisk na refleksję, dostępną tylko człowiekowi. Refleksja to zdolność człowieka do
wyodrębnienia z całej niezróżnicowanej masy, jaką jest strumień przepływających
zjawisk zmysłowych, pewnych elementów stałych po to, aby po oddzieleniu ich
skoncentrować na nich uwagę.

● Bez symbolizmu życie ludzkie byłoby zamknięte w granicach potrzeb biologicznych i

interesów praktycznych, nie miałoby dostępu do „idealnego świata”, który z różnych
stron otwierają przed człowiekiem religia, sztuka, filozofia i nauka.

Wilhelm von Humboldt (1767-1835) 
niemiecki filozof, językoznawca, uważał, że każdy naród, społeczność kształtuje
charakterystycznie swój język a tym samym ducha narodu.

● Główne tezy artykułu Twórczy organ myśli
● Język musi być rozumiany jako nieustanny proces

● Język rozwija się tylko społecznie (człowiek rozumie sam siebie tylko wtedy, gdy

jasność swych słów sprawdził na innych osobach – obiektywność wzrasta, gdy
indywidualnie wytworzone przez siebie słowo rozbrzmiewa na powrót z obcych ust)

● Każdy język dysponuje całą siatką pojęć i jest sposobem wyobrażania właściwym dla

danej społeczności.

● Nauczenie się obcego języka to pozyskanie nowego punktu widzenia w

dotychczasowym poglądzie na świat.

Edward Sapir (ur. 1884 w Lęborku - zm. 1939 w New Haven) 
językoznawca i antropolog, krytyk literacki, poeta, kompozytor; przedstawiciel nurtu
strukturalizmu amerykańskiego w językoznawstwie, współautor (wraz z Benjaminem Lee
Whorfem) koncepcji, iż każdy język determinuje w specyficzny sposób postrzeganie
rzeczywistości przez jego użytkowników.

●  Główne tezy artykułu pt. Język
● Wszystkie społeczności posiadają język.
● Język – narzędzie ekspresji i komunikacji.
● Własności języka:
1) Język jest systemem symboli fonetycznych, który służy wyrażaniu uczuć i myśli. Język

fonetyczny (~ dźwiękowy) poprzedza wszelkie inne typy symbolizmów
komunikacyjnych.

2) Język jest fonologiczny. Język to nie tylko artykułowany dźwięk, istotnym

czynnikiem jego struktury jest nieświadoma selekcja ustalonej liczby pozycji
fonetycznych (słowa, wyrazy, frazy, zdania).

3) język w swym faktycznym funkcjonowaniu jest zależny od bezpośredniego

doświadczenia. To przenikanie ma charakter kontekstowy.

● Nowe doświadczenia kulturalne powodują konieczność wzbogacania języka.
● Język pozwala wychodzić poza indywidualne doświadczenie ludzkie i osiągać

powszechne porozumienie, konstytuujące kulturę. Formy języka wyznaczają nam
pewne sposoby obserwacji i interpretacji.

● Język mówiony jest symbolizmem wydajniejszym niż jakikolwiek możliwy

symbolizm graficzny. Systemy pisania są kopiami systemu mowy.

Funkcje języka wg Sapira

● komunikowanie się – głosowa realizacja tendencji do symbolicznego ujmowania

rzeczywistości.

● język jest siłą konsolidującą – język jako symbol solidarności społecznej ludzi

mówiącej danym językiem.

● język służy ustalaniu dobrych stosunków między członkami grupy fizycznej.
● akumulacja i przekaz historyczny (język pełni rolę narzędzia przechowywania kultury

i dokumentacji).

● język pełni funkcję czynnika rozwoju indywidualności.
● język gwarantuje stałe powiadamianie społeczeństwa o psychologicznym statusie

każdego z jego członków.

Mowa jako rys osobowości

● odróżniamy jednostkę od społeczności (społeczność przemawia poprzez jednostki) –

społeczeństwo ma swoje wzorce obejmujące sposoby wytwarzania przedmiotów,
specyficzne teorie zachowań, jednostka zaś ma swój sposób obchodzenia się z tymi
społecznymi wzorcami, polegający na ich modyfikowaniu, by stały się czymś
własnym

● wydobywamy różne warstwy mowy (od głosu aż do tworzenia pełnych zdań).
-

głos

dynamika głosu

•

wymowa

•

słownik (słowa których niektórzy z nas nie używają nigdy, albo te które są naszymi
ulubionymi).

•

styl (powszedni składnik mowy charakteryzujący zarówno jednostkę jak i grupę)

● głos – proces nerwowy który kieruje wydawaniem głosu, ma swój udział w

indywidualnych rysach układu nerwowego warunkującego osobowość. Głos jako
symboliczny wykładnik osobowości. Głos jest zjawiskiem społecznym i
indywidualnym.

● dynamika głosu – jednym z ważniejszych aspektów dynamiki głosu jest intonacja.

(intonacja = komponent społeczny + muzyczne ustawienie głosu + rytm + względna
ciągłość mowy).

● rytm: - rytm języka + rytm społecznej ekspresji
● By odkryć osobowość jednostki – mamy do dyspozycji dynamikę głosu

egzemplifikowaną przez takie czynniki jak intonacja, rytm, ciągłość, szybkość,
wymowa, słownik i styl. Czasem jeszcze należy wziąć pod uwagę naturę bądź obyczaj
panujący w danej społeczności (społeczne determinanty mowy).

ZAGADNIENIA

1. Co rozumiesz przez pojęcie „kultura oralna”?
2. Jakie znasz hipotezy nt. pochodzenia języka?
3. Czy język jest wyznacznikiem kultury? Uzasadnij odpowiedź.
4. Na czym polegają funkcje kulturowe języka?
5. Na czym polega symboliczność języka?
6. Jakie są komunikacyjne i pozakomunikacyjne funkcje języka?
7. Czy język jest czynnikiem integracji? Uzasadnij odpowiedź.
8. Czy język jest czynnikiem indywidualizacji? Uzasadnij odpowiedź.

Językowy obraz świata. Język-osobowość-kultura

Wszystkie społeczności posiadają język. Jest on narzędziem ekspresji  
i komunikacji.

● Nowe doświadczenia kulturalne powodują konieczność wzbogacania języka.
● Język pozwala wychodzić poza indywidualne doświadczenie ludzkie i osiągać

powszechne porozumienie, konstytuujące kulturę.

● Formy języka wyznaczają nam pewne sposoby obserwacji i interpretacji.
● Język mówiony jest symbolizmem wydajniejszym niż jakikolwiek możliwy

symbolizm graficzny. Systemy pisania są kopiami systemu mowy.

Teorie dotyczące źródeł (genezy mowy)

● 1) wykrzyknikowa – wyprowadzała mowę z mimowolnych okrzyków ekspresyjnych.
● 2) dźwiękonaśladowcza – utrzymywała, że słowa współczesnego języka są

skonwencjonalizowanymi formami imitacji dźwięków natury.

● Mowa jako zachowanie jest mieszaniną dwu rodzajów systemów: symbolicznego i

ekspresyjnego.

Funkcje języka

● służy komunikowaniu – głosowa realizacja tendencji do symbolistycznego ujmowania

rzeczywistości.

● jest siłą konsolidującą – język jako symbol solidarności społecznej ludzi mówiącej

danym językiem.

● służy ustalaniu dobrych stosunków między członkami grupy
● pełni rolę narzędzia przechowywania kultury i dokumentacji
● jest czynnikiem rozwoju indywidualności
● powiadamia społeczeństwa o psychologicznym statusie jego członków.

Mowa jako rys osobowości

● By odkryć osobowość jednostki mamy do dyspozycji dynamikę głosu

egzemplifikowaną przez takie czynniki jak intonacja, rytm, ciągłość, szybkość,
wymowa, słownik i styl.

Czasem jeszcze należy wziąć pod uwagę naturę bądź obyczaj panujący w danej

społeczności (społeczne determinanty mowy).

● Głos jest zjawiskiem społecznym i indywidualnym.
● Głos jest symbolicznym wykładnikiem osobowości.

Językowy obraz świata jako podstawa tożsamości

Miejsce języka w budowaniu tożsamości grupowej najzwięźlej oddaje formuła Sapira: "Kto
mówi tak jak my, jest jednym z nas", z której wynika także implikacja wykluczająca: "Kto
nie mówi tak jak my, nie należy do nas"

Język a tożsamość narodowa wg. Bartmińskiego

● Polska tożsamość wspólnotowa oparta jest na języku rozumianym jako skarbnica

wartości kulturowych dziedziczonych z tradycji i wpływających na aspiracje
współczesnej generacji.

● Wartości ogólnokulturowe (ogólnoludzkie)
● Wartości historycznie określone:

– indoeuropejsko - słowiańskie,
– łacińskie,
– chrześcijańskie,
– szlachecko-ziemiańskie,
– chłopskie,
– zachodnioeuropejskie

● Razem wzięte składają się na fenomen polskiej mentalności utrwalony w polskim

języku, w polskim językowym obrazie świata.

Miejsce języka w definicji narodu

● Języki światowe, języki dawnych państw imperialnych, jak hiszpański, angielski czy

rosyjski, obsługują dziś różne wspólnoty narodowe. Język angielski, używany dziś
przez 450 milionów ludzi w USA, W. Brytanii, Kanadzie, Australii i in. - a wg
liczebności krajów, gdzie jest w użyciu jako język urzędowy - nawet przez ok. 1 400
milionów ludzi - podczas gdy Anglicy jako naród liczą tylko 46 milionów.

● Po rozpadzie ZSRR znaczna część narodu ukraińskiego i białoruskiego wciąż używa

języka rosyjskiego jako pierwszego, domowego (często jest to mieszanka językowa,
zwana na Białorusi trasjanką na Ukrainie - surżykiem).

● W Jugosławii dwa odrębne narody, chorwacki i serbski, rozwinęły jeden język

(zapisywany dwoma alfabetami, w Chorwacji łacińskim, w Serbii cerkiewnym) na
bazie dialektu sztokawskiego, Dopiero po wojnie bałkańskiej podjęto intensywne
prace (zwłaszcza po stronie chorwackiej) nad jego rozpodobnieniem i wyrobieniem
języków odrębnych, chorwackiego i serbskiego.

● Nierzadko jeden naród mówi dwoma lub nawet więcej niż dwoma językami. W

Szwajcarii w użyciu są 4 języki: francuski, niemiecki, włoski i retoromański; w
Belgii dwa (francuski i flamandzki); w Hiszpanii 4 (kastylijski czyli hiszpański,
kataloński, baskijski i galicyjski) itd.

Rozwój mediów a tworzenie „nisz kulturowych”

● Wraz z rozwojem mediów i postępującym procesem demokratyzacji silnie zarysowują

się tendencje do tworzenia kulturowych nisz, w tym także lingwistycznych (gwara,
żargon, języki subkultur).

● Zagrożenia, jakie niesie za sobą nadużywanie nowych mediów w komunikacji:

– nadmiar kolokwializmów,
– nadmierna lapidarność przekazu,
– słaba znajomość zasad ortografii i interpunkcji),

● Internet dzięki większej anonimowości, spłaszcza hierarchię i czyni partnerów

interakcji równiejszymi.

„Język świata”

To ponadnarodowy konstrukt, stosunkowo prosty
w opanowaniu i pozbawiony gramatyki. W powszechnym użyciu stosuje się go głównie
wysyłając SMS-y, a także korzystając z czatów i komunikatorów internetowych. Są to
miejsca, gdzie ten typ języka się narodził, ale obecnie obserwujemy jego ekspansję do
codziennej korespondencji (nie tylko elektronicznej) a nawet literatury. Jej cechy to:

● domyślny i lapidarny charakter przekazu
● zwięzły i graficzny styl, infografiki
● dominacja akronimów (wyrazów lub skrótów)
● zapożyczenia
● trudność odszyfrowania emocji stojących za przekazem

Komunikacja – kontekst – działanie

● Komunikowanie to intencjonalna wymiana werbalnych i niewerbalnych znaków

(symboli) podejmowana dla poprawy współdziałania lub podzielania znaczeń między
partnerami.

● Istotą aktów komunikacyjnych jest intencjonalność zachowania.

Intencja przesłania treści pewnego przekazu zakodowanego w system znaków

„umownych” - symboli o skonwencjonalizowanym znaczeniu w dużym stopniu
niedookreślonych, wymagających kontekstowej redefinicji w konkretnych sytuacjach
międzyludzkich.

Cechy i funkcje komunikowania

Komunikowanie jest procesem symbolicznym – w komunikowaniu znak jest czymś, co
zastępuje rzecz, zdarzenie, proces itp. o charakterze realnym (materialnym, fizycznym). Znaki
mogą przybierać formę:

– symptomu – o charakterze wyłącznie naturalnym (np. katar);
– symbolu – jest rezultatem umowy społecznej;
– rytuału – nie jest on wyłącznie naturalny

Komunikowanie

● Komunikowanie jest procesem społecznym

polega na wymianie symboli pomiędzy ludźmi, nie odnosi się do pojedynczego

człowieka. Procesy społecznego komunikowania są czymś więcej niż psychicznymi
procesami indywidualnej percepcji. Komunikowanie jest tym, co ludzie robią wspólnie, a
nie pojedynczo;

● Komunikowanie opiera się na indywidualnej interpretacji przekazu, a zatem musi

zakładać wspólnotę znaczeń opisywaną określonym przekazem;

● Komunikowanie jest działaniem świadomym i celowym – każdy podmiot na

poziomie swojej wiedzy i doświadczenia określa cele komunikowania, choć nie
zawsze są one wystarczająco sprecyzowane oraz nie uwzględniają wewnętrznych i
zewnętrznych ograniczeń działania;

Funkcje komunikowania

● umożliwia tworzenie satysfakcjonujących więzi społecznych poprzez zaspokojenie

potrzeby kontaktu z innymi ludźmi, doskonalenie tego kontaktu oraz możliwość
sprostania wymogom stawianym przez społeczeństwo.

● spełnia funkcję regulacyjną, wyrażającą się przede wszystkim w możliwości

wywierania wpływu na postępowanie ludzi, poprzez upowszechnianie i
egzekwowanie pewnych wartości, norm i wzorów zachowań, wspólnych pewnej
grupie bądź całemu społeczeństwu.

● jest procesem umożliwiającym samodoskonalenie się człowieka.

Proces wymiany informacji pozwala człowiekowi na lepsze rozumienie siebie, innych

ludzi i otaczającego go świata, a dzięki temu zwiększa szanse na podejmowanie racjonalnych
decyzji. Pozwala również umocnić poczucie własnej wartości i zdobyć aprobatę innych.

Komunikat-kontekst-kod

● Proces komunikowania rozpoczyna się wtedy, gdy jakaś osoba (nadawca) pragnie

przekazać fakt, myśl, opinię lub inną informację komuś innemu (odbiorcy).

● Ten fakt, myśl czy opinia mają pewne znaczenie dla nadawcy, niezależnie od tego, czy

będzie ono proste i konkretne czy też złożone i abstrakcyjne.

Wymiary kontekstu komunikacyjnego

● fizyczny – wywiera on pewien wpływ zarówno na treść, jak na formę naszych

przekazów. Liczba miejsc, w których komunikujemy się z innymi, jest
nieograniczona, autobusy, mieszkania, biura itp. - wybrane świadomie lub
przypadkowo otoczenie tworzy fizyczny wymiar kontekstu;

● społeczno – psychologiczny – obejmuje m.in. charakter więzi pomiędzy uczestnikami

interakcji, postawy, status i role, które poszczególne osoby odgrywają, normy i
kulturowy system społeczeństwa, w którym się komunikują, życzliwość lub brak
życzliwości, powagę lub wesołość;

● czasowy – określa, czy poszczególne informacje dostosowane są do określonych

przez normy społeczno – kulturowe kolejności komunikacyjnych sekwencji.

MĘŻCZYŹNI I KOBIETY ŻYJĄ W RÓŻNYCH „ŚWIATACH JĘZYKOWYCH”

● Język, myślenie i postrzeganie są procesami zależnymi od siebie. Dowiedli tego

Edward Sapir i Benjamin Lee Whorf.

● Kobiecy zasób słów różni się od męskiego. Kobietom zależy na opisywaniu uczuć

i nastrojów; ich język jest bardziej emocjonalny.

● Wychowanie chłopców jest bardziej skoncentrowane na wykształceniu u nich siły

przebicia, a wychowanie dziewcząt skupia się raczej na doskonaleniu ich
umiejętności adaptacyjnych i dążenia do harmonii.

● Ponieważ kobiety kierują się tym samym systemem wartości, łatwiej

porozumiewają się między sobą niż z mężczyznami.

● Kobiety są bardziej wyczulone na sygnały określające relacje między

rozmówcami.

● Kobiety częściej niż mężczyźni dążą do komunikacji równoprawnej (Ty nic nie

rozumiesz).

● Kobiety szukają potwierdzenia swoich spostrzeżeń i doświadczeń.

● Kobiety są bardziej wrażliwe i mają lepsze wyczucie w kontaktach

międzyludzkich niż mężczyźni.

Współbycie w słowie

Hans-Georg Gadamer
 
Jeden z najważniejszych niemieckich filozofów współczesnych (1900-2002); współtwórca
XX-wiecznej hermeneutyki – sztuki rozumnej interpretacji różnych przejawów ludzkiej
aktywności zwłaszcza o charakterze kulturowym, zmierzającej do odkrycia ich sensu i
umieszczenia ich we właściwym kontekście historycznym, społecznym, światopoglądowym.

Główne tezy artykułu pt. Człowiek i język:

● Wychowujemy się, poznajemy świat, ludzi i nas samych ucząc się mówić.
● Nauka mówienia to oswajanie i poznawanie świata samego i takiego jakim go

napotkamy.

● Kto mówi językiem niezrozumiałym dla nikogo poza nim, nie mówi w ogóle.
● Mówić to mówić do kogoś.
● Powinniśmy umieć powiedzieć o wszystkim co ludzkie.
● Mówienie nie należy do sfery jednostki, ale do sfery wspólnoty.

José Ortega y Gasset  
Filozof i eseista hiszpański (1883-1955); dążąc do całościowego spojrzenia na świat opierał
się na racjowitalizmie – był przekonany, że istnieje tylko racjonalny sposób poznania rzeczy,
życie jednostkowe jest fragmentem. Autor słynnego dzieła pt. Bunt mas.

Główne tezy artykułu pt. Mówienie jako zwyczaj społeczny:

● Otoczenie społeczne wpajając nam od dziecka język używany w tym społeczeństwie

równocześnie podsuwa nam idee (slogany) dotyczące tego czym są rzeczy, inni ludzie
i my sami – czym jest życie.

● Życie jest dramatem – zawsze posiada jakiś wątek, ten zmienia się w zależności od

naszych idei na temat świata i człowieka.

● Otocznie społeczne wypełnione jest opiniami – faktycznie ustalonymi zwyczajami

(normami). Siłę tych norm najboleśniej dostrzegają ci, którzy chcą się im
przeciwstawić.

● W sloganach nie zawiera się wartość logiczna.
● Slogany oddziałują na jednostki próbujące się przeciwstawić za pomocą presji

mechanicznej, bezdusznego przymusu.

Nasze myślenie charakteryzuje się tekstowością

● Pismo jest dla nas punktem odniesienia w myśleniu o słowie.
● Słowo zapisane jest dla nas rzeczą – obiektem, który możemy zobaczyć i nad którym

panujemy.

Słowo

● Słowo kojarzy się przede wszystkim z dźwiękiem – dźwięku nie można uchwycić, nie

można go zobaczyć, jest dynamiczny, jest działaniem, sposobem działania.

● Słowo jest zdarzeniem wyłaniającym się z teraźniejszości.
● W kulturach oralnych słowo ma wielką moc.

Słowo mówione i słowo pisane

● Dźwięk słowa związany jest z wnętrzem człowieka.
● Wzrok wyodrębnia, analizuje – słuch scala, harmonizuje.
● Bez pisma nie jest możliwa zaawansowana analiza.
● Dzięki pismu tworzymy abstrakcyjne kategorie, klasyfikujemy i grupujemy naszą

wiedzę w sposób nie do pomyślenia w kulturze oralnej.

● Pismo sprzyja oderwaniu od życia, izolacji.

Moc sprawcza słowa

● Człowiek nazywając rzeczy ma nad nimi władzę dlatego, że nabierają one znaczenia.

Nie są już anonimowymi elementami natury.

Cechy kultur oralnych wg Waltera Onga

● Addytywność (sumowalność, zamiast podrzędności właściwej kulturom opartym na

druku)

● Nagromadzenie (zamiast analizy)
● Redundancja (czyli obfitość, nadmiar)
● Zachowawczość (tradycjonalizm)
● Bliskość ludzkiego świata
● Zabarwienie agonistyczne (rywalizacja, zawody)
● Empatia i zaangażowanie
● Homeostaza (zdolność do utrzymania stanu równowagi)
● Sytuacja (zamiast abstrakcji)

Imię, nazwa, kategoria. Słowo święte

SYMBOLICZNE ROZUMIENIE JĘZYKA

● Zdaniem Ernsta Cassirera klasyfikacja jest jedną z podstawowych cech mowy.
● Nadanie nazwy przedmiotowi lub czynności oznacza podciągnięcie ich pod pojęcie

pewnej klasy.

● Każdą klasyfikację narzucają i każdą kierują szczególne potrzeby, które pozostając w

zależności od różnych warunków społecznego i kulturalnego życia człowieka ulegają
stopniowym przemianom.

● W cywilizacjach pierwotnych przeważają zainteresowania konkretnymi i

szczegółowymi aspektami rzeczy.

● Powolne przejście od nazw konkretnych do abstrakcyjnych jest dowodem rozwoju

cywilizacji.

IMIĘ

● Człowiek pierwotny uważa imię za ważną część swojej osoby, wobec tego dba o nie w

odpowiedni sposób.

● W imionach odzwierciedla się niezwykła moc.
● Imię jest personifikacją woli i mocy.
● Nadawanie imienia jest przywilejem człowieka potwierdzonym już w Księdze

Genesis.

● Wynajdując imiona dla poszczególnych rzeczy człowiek tworzy wokół siebie własny

świat, nad którym ma panowanie.

NUMINOSUM - pojęcia tajemnicze

● Rudolf Otto twierdził, że pojęcie odnoszące się do bóstwa nie wyczerpuje istoty

sacrum. Również racjonalne poznanie nie wystarcza do zrozumienia religii, gdyż
powinno być dopełnione przez element transcendentny.

● Dla odróżnienia religijnego, odrębnego od świeckiego pojęcia „świętości” wprowadził

termin numinosum (łac. Numen-bóstwo), co oznacza coś nierozpoznawalnego,
niewyrażalnego.

● Dotarcie do numinosum jest wg Otto niemożliwe, możemy jedynie odczuć numinosum

(sensus numinis), które pojawia się w religiach z różną intensywnością.

● Wg Rudolfa Otto numinosum to tajemnicza, sakralna moc napawająca człowieka

przerażeniem i lękiem (mysterium tremendum), a jednocześnie pociągająca go i
zniewalająca (mysterium fascinosum).

Numinosum wg Rudolfa Otto

● Rudolf Otto w swojej pracy pt. „Świętość” wyszczególnił sześć elementów

składających się na pełny obraz numinosum:

– Groza
– Wszechmoc
– Moc
– Tajemnica
– Fascynacja
– Niesamowitość

Środki wyrazu numinosum wg Rudolfa Otto

– Bezpośrednie: określona rzecz, uroczysta postawa, gest, nastrój, mina,

uroczyste gromadzenie się itp.

– Pośrednie: strach (np. bogowie indyjscy), okazałość lub wzniosłość (np.

Izajasz opisujący wysoki tron, królewską postać, aniołów), cud, tajemniczość
uzyskana za pomocą sposobu mówienia np. łacina mszalna.

– W sztuce: np. wzniosłość w architekturze (Egipt, gotyk) daje wrażenie czegoś

magicznego, postacie Buddy, sztuka chińskiego malarstwa pejzażowego i
hagiograficznego, muzyka (np. Msza h-moll Johanna Sebastiana Bacha).

SŁOWO ŚWIĘTE I UŚWIĘCAJĄCE

● Świat pierwotny i antyczny nie zna określenia „puste słowa”.
● Oderwanie od naukowej abstrakcji i zbliżenie do życia gwarantuje przekonanie, że

słowo ma życie i moc.

● Moc słowa wzmagać można na wiele sposobów: poprzez podniesienie głosu,

akcentowanie, powiązanie z rytmem i rymem – te zabiegi nadają słowu wzmożoną
energię.

● Śpiew, radość, skarga tworzą większą moc niż zwykłe mówienie.
● Niektóre słowa mają spotęgowaną siłę: alleluja, kyrie eleison, amen. Łączy się z nimi

pewna mistyczna barwa dźwięku, a niezrozumiałość zwiększa ich siłę.

● Rytm, wysokość tonu i kolejność słów wykorzystywane są we wszystkich religiach.
● Powtarzanie słów zwiększa ich moc w takim samym stopniu jak podwyższanie tonu i

rytm.

● Mówienie o rzeczach potężnych daje moc.
● Modlić się to manipulować siłą.
● Modlitwa włada ludźmi, mocami, bogami.
● Modlitwa pozbawiona określonego celu, niewymagająca rozmówcy staje się

medytacją.

● Dzięki medytacji religia zmienia swój charakter magiczny na mistyczny.

Dyskurs świecki a dyskurs religijny

● Dyskurs świecki w sposób zdecydowany różni się od dyskursu religijnego.
● Język sacrum jest językiem kultu, to znaczy, że jego składniki nabierają sensu w

aktach, które dla wyznawcy są obcowaniem z Bogiem.

● Poza kontekstem wiary poszczególne składniki języka sacrum muszą wydawać się

niepojęte albo nonsensowne.

● Sens słów tworzy się poprzez odniesienie do całej przestrzeni sacrum.
● Będąc różnym, choć nie izolowanym od świeckiego systemu komunikacji, język kultu

nie może się uwolnić od wpływu wszystkich innych stron cywilizacji, w ramach której
trwa i zmienia się, rozwija się i obumiera.

● To, co dzieje się w polityce, filozofii, naukach, obyczajach, sztuce, modzie – nie

pozostaje bez wpływu na sposób, w jaki wierzący pojmują swą wiarę i wyrażają swą
komunię z tajemniczym numinosum.

● U podstaw życia religijnego spoczywa silne przekonanie, iż wszystkie przemiany

nastąpiły w konsekwencji oderwania od fundamentalnej struktury kultu.

Mit wieży Babel – symbol utraconego raju językowego

● Próby uchwycenia niezmiennego, sięgnięcia do prapoczątków potwierdzają się w

tęsknocie za utraconym językowym rajem, oryginalną mową ludzką sprzed wieży
Babel.

● Mit wieży Babel jest głęboko zakorzeniony w naszej lingwistycznej świadomości,

chcemy odkryć utracony język dany nam od Boga, język, w którym rzeczom
przysługują ich własne imiona.

● Wiara ta i poszukiwanie przejawiają się w magii i rytuale, w całej tradycji

ezoterycznej, w samym pojęciu języka świętego.

● Powrót do mowy sprzed wieży Babel zdaniem wielu przyczyniłby się do opanowania

przypadkowości, przemijania.

Moc słowa

● Gerardus van der Leeuw twierdzi, że świat religijny nie wie, co to puste słowa.
● Nie bierze się to z mniejszego poczucia realności świata: przeciwnie; to my sztucznie

uczyniliśmy słowa pustymi, poniżyliśmy je sprowadzając do rzędu przedmiotów.

● Kiedy zaczynamy rzeczywiście żyć (zamiast zajmować się naukową abstrakcją)

przekonujemy się, że słowo ma życie i moc, i to moc bardzo osobliwą.

Słowo jako dotrzymywanie obietnicy

● Brać kogoś za słowo – ufać czyjejś obietnicy, oznacza to, że ktoś, kto obiecuje,

wywiązuje się z danego słowa. – Zrobię wszystko, aby jutro przyjechać. – Cieszę się.
Trzymam cię za słowo.

● Być po słowie – dawniej oznaczało to zaręczyny, mężczyzna się oświadczał, a kobieta

oświadczyny przyjmowała. Jeśli zaręczyny były z jakiegoś powodu zrywane, słowo
zostało zwracane.

● Być związanym słowem – obiecać coś komuś, przyrzec. Jeżeli jestem związany

słowem, to znaczy, że nie mogę nikomu o tym powiedzieć. Zobowiązuję się do
milczenia w danym temacie.

● Dotrzymywać słowa – spełniać obietnice, wywiązywać się ze złożonych deklaracji.
● Daję słowo – zapewnienie, że coś się wydarzyło naprawdę, że było się świadkiem

pewnego zdarzenia. – Daję słowo, widziałem to na własne oczy.

● Nie rzucać słów na wiatr – dawanie komuś obietnicy, nie zmienianie swojej decyzji

czy też opinii na dany temat. Jeżeli o czymś mówię, jestem gotowa ponieść
konsekwencje własnych słów.

● Słowo droższe pieniędzy – słowa należy dotrzymywać, spełnienie danej obietnice jest

najważniejsze. Dane słowo powinno być wartością samą w sobie.

● Słowo się rzekło, kobyłka u płota – przysłowie mówiące o tym, że należy wykonać to,

co się obiecało.

● Ręczyć słowem – gwarantować coś własnym honorem, zapewniać o czymś.
● Wierzyć komuś na słowo – ufać, że ktoś mówi prawdę, wierzyć na podstawie jego

słów.

● Święte słowa – słowa, którym trudno zaprzeczyć i z którymi trudno się nie zgodzić,

przyznanie komuś racji.

● Cofać [dane] słowo – wycofywanie się z obietnicy, nie realizowanie tego, do czego

ktoś się zobowiązał.

● Zwalniać kogoś z danego słowa – wyrażać zgodę na to, aby ktoś nie wypełnił

obietnicy.

● Coś kończy się na słowach – obietnice bez pokrycia. Mówimy o czymś, ale nie

przechodzimy od słów do czynów.

● Czcze słowa – pusta wypowiedź, zwykłe slogany i banały. Możemy powtórzyć za

Hamletem: - Słowa, słowa, słowa.

● Piękne słówka – słowa, które ładnie brzmią, ale są zupełnie bez pokrycia. Padają

wówczas, jeśli chcemy się komuś przypodobać, zyskać czyjąś aprobatę, aby osiągnąć
swój cel.

● Rzucanie słowa na wiatr – składanie obietnic bez zamiaru ich spełnienia.
● Puste słowa – słowa pozbawione treści, które nie mają odzwierciedlenia w

rzeczywistości.

● Słówko ptakiem wyleci, a powróci wołem - przysłowie, które głosi potęgę plotki.

Gerardus van der Leeuw o mocy słowa

● Słowo jest mocą decydującą.
● Kto wypowiada słowa, wprawia w ruch moce.
● Moc słowa wzmagać można na wielorakie sposoby.
● Podniesienie głosu, akcent, powiązanie rytmem i rymem – wszystko to nadaje słowu

wzmożoną energię.

Pismo

Od słowa mówionego do słowa pisanego

● Ustny przekaz ma określoną formę i styl. W jego procesie następuje zjawisko

adaptacji dla potrzeb odbiorcy, które polega na upraszczaniu („wyrównywaniu”),
selekcjonowaniu („wyostrzaniu”) i upodobnianiu tego, co nie znane, do tego, co
znane.

● Literatura w postaci mówionej pojawiła się w społeczeństwie patriarchalnym,

w którym dom rodzinny stanowił podstawową komórkę organizacyjną gospodarki
i religii.

● Słowo utrwalone w pamięci zbiorowej i indywidualnej miało rozstrzygającą funkcję

społeczną: strzegło spójni ludzkiej wspólnoty, zakreślało granice przyszłego narodu
i wpływy określonej kultury.

Od kultury oralnej do kultury pisma

● Przejście od języka mówionego do pisanego zaznacza pojawienie się nowej formacji

społecznej.

● Większość badaczy wiąże odegranie znaczącej roli pisma z pojawieniem się miast.
● Komunikacja za pośrednictwem pisma ułatwia abstrakcyjne myślenie i pobudza

świadomość alternatywnych rozwiązań, co przemienia zamknięty system myślenia
w system otwarty.

● Atmosfera intensywnej koncentracji, która wiąże się z miastem, ułatwia wymianę

i zwiększa liczbę „poprawek” wnoszonych do języka mówionego.

Powstanie pisma

● Powstanie pisma datowane jest na ok. 4000 lat p.n.e. Jako że nie odpowiadało żadnej

z podstawowych potrzeb człowieka pojawiło się dość późno w stosunku do ewolucji
człowieka. Potrzebę pisma wywołała formująca się cywilizacja miejska i rozwój
handlu.

● Wynalazek pisma dokonywał się niejednokrotnie i przebiegał nieco inaczej w

zależności od miejsca i kultury, w której go dokonano.

● Rozwoju pisma nie można traktować jako procesu ciągłego.
● Przed pojawieniem się pisma ludzie posługiwali się systemami znaków, sygnałami,

przedstawieniami, symbolami. Na ogół nie znikły one z chwilą wynalezienia pisma,
ale utrzymują się obok w stanie mniej lub bardziej zmienionym.

Etapy rozwoju pisma

► Pismo obrazkowe (piktograficzne)
► Pismo wyrazowe (ideograficzne)
► Pismo sylabiczne
► Pismo alfabetyczne

Pismo obrazkowe

● Pismo obrazkowe korzeniami sięga do naskalnych malowideł tworzonych jeszcze w

czasach prehistorycznych przez małe rodzinne społeczności.

● Schematyczne rysunki symbolizowały zwierzęta, osoby, przedmioty z najbliższego

otoczenia. Pismo to z czasem musiało ulec wzbogaceniu, gdyż nie można było przy
jego pomocy zapisywać imion, myśli.

● Cywilizacje Majów, Azteków pomimo ograniczeń potrafiły stworzyć zapisy, które są

rodzajem kroniki, kalendarium. Ryte były co 5,10 i 20 lat na ścianach w pionowych
kolumnach. Powstawały też rękopisy na złożonych harmonijkowo taśmach ze skóry,
papieru wytwarzanego z drzewa figowca, oprawiane w cienkie deszczułki.

Egipskie hieroglify i pismo piktograficzne Inków

Quipu

● Pismo węzełkowe, jest pierwotnym pismem wyrazowym składającym się ze sznura

grubszego i zawieszonych na nim sznurków cieńszych.

● Zapis informacji odbywał się na kilku poziomach, w zależności od przekazywanych

treści sznurki były barwione oraz miały różną długość. Podstawowym systemem
kodowania informacji był jednak system wiązań.

● Pismo quipu jest najlepiej zbadanym i rozszyfrowanym pismem węzełkowym.

Służyło do zapisu liczb, ale nie wyklucza się, że mogło być też nośnikiem innych
informacji.

● Pismem tym posługiwały się klasy rządzące w społecznościach Inków i plemiona

prekolumbijskie Ameryki Południowej.

Pismo paciorkowe

● Pismo paciorkowe jest również pismem węzełkowym.
● Występowało w postaci kolorowych muszli i paciorków nanizanych na sznurek.
● Pismem tym posługiwali się Indianie Ameryki Północnej.

Systemy pism na płaskim podłożu

● Pismo klinowe, wywodzi się z pisma piktograficznego, które w wyniku stopniowego

upraszczania przekształciło się w system wyrazowo-sylabowy.

● Forma pisma zdeterminowana była przez materiał i technikę, w której było

wykonywane.

● Wyrazy były odciskane w miękkiej prostokątnej glinianej tablicy przy pomocy rylca z

łodygi trzciny. Końcówka rylca była ostro ścięta i miała przekrój trójkąta stąd
charakterystyczny kształt klina. Tablice gliniane mogły być wykorzystywane
kilkakrotnie, informacja zapisana ulegała wówczas zniszczeniu. Gdy istniała potrzeba
utrwalenia zapisu tabliczkę wypalano i przechowywano w bibliotekach.

● Pismo to zostało stworzone na Bliskim Wschodzie przez Sumerów ok. 3500 r. p.n.e.

Pismo wyrazowe

● Reprezentantem systemu wyrazowego jest pismo chińskie, które obecnie

przekształciło się w system sylabowo-wyrazowy.

● Składa się z ponad 42 tysięcy znaków częściowo lub całkowicie od siebie odrębnych.
● Jest to pismo monosylabiczne, każde słowo składa się z jednej sylaby, bardziej

złożone pojęcia są zlepkami pojedynczych słów-sylab. ( szou – ręka, pei – grzbiet,
szou-pei – wierzch dłoni, pei-szou – złożyć ręce do tyłu).

● Początki pisma chińskiego datowane są na 2500 r. p.n.e. ryte były rylcem na kościach,

bambusie i kamieniu.

● Wynalazek papieru około 105 r. n.e. miał istotny wpływ na dzisiejszy wygląd znaków

pisma chińskiego. Dzięki technice pisania tuszem miękkim pędzlem na papierze
pismo zyskało delikatny kształt z lekkimi wygięciami i dużym zróżnicowaniem
grubości linii.

● Pojedyncze słowa chińskie są oddzielone od siebie i wpisane w idealny kwadrat.
● Tekst pisma chińskiego ułożony jest w pionowe kolumny, czytany jest z góry do dołu

od prawej strony kartki.

Pismo alfabetyczne

● Alfabet, którym się obecnie posługujemy jest alfabetem łacińskim i przeniknął z

Grecji do Italii a następnie do reszty krajów europejskich i ich kolonii.

● Nazwa wywodzi się od pierwszych liter alfabetu greckiego (alfa + beta) i jest

uszeregowaniem znaków graficznych z przypisanymi im dźwiękami mowy. Za formę
tego alfabetu odpowiedzialni są Rzymianie, którzy nadali mu wyrazisty kształt
sprowadzając pojedyncze litery do czytelnych odcinków linii prostej i łuków.

● Rzymianie bardzo precyzyjnie wycinali tekst w kamieniu, często traktując go jako

ornament wypełniający wolne pola w architekturze. Pierwowzorem wszystkich
odmian pisma łacińskiego jest kapitel, kapituła znany od VII w. p.n.e. miał proste
regularne kształty wynikające z kucia tekstu w kamieniu.

Gutenberg i jego ruchome czcionki – historia druku

➢

V w. n. e. – Chiny: wyryte w drewnianych tablicach znaki pokryte tuszem odbijano na
papierze: narodziny druku;

➢

IX w. n. e. – w Chinach z drewnianych bloków wydrukowano Diamentową Sutrę;

➢

XI w. n. e. – Pi Szeng stworzył czcionki z wypalanej gliny;

➢

XIV w. n. e. – w Korei odlewano czcionki z brązu;

➢

1445 r. - Johannes Gutenberg z Moguncji używając ruchomych czcionek oraz prasy
drukarskiej odbił na papierze starogermański poemat;

➢

1453 r. - Gutenberg wydrukował słynną 42-wierszową Biblię;

➢

1473 r. - w Krakowie powstaje pierwszy warsztat drukarski na ziemiach polskich –
jego właścicielem jest przybyły z Bawarii Kasper Straube;

➢

1500 r. – od chwili wynalezienia druku powstało w Europie ponad 250 drukarni,
wydano ok. 35 tys. książek o łącznym nakładzie ponad 10 milionów egzemplarzy.

Epoka druku

● „Epoka druku” przyczyniła się do standaryzacji języka, umożliwiła zachowanie

informacji i bardziej wyrafinowane metody ich uzyskiwania.

● Pojawienie się druku spowodowało przesunięcie ogniska uwagi z bodźców

słuchowych na bodźce wzrokowe.

● Druk wspomaga pisanie oraz ułatwia odbiór tekstu w jego ostatecznej wersji. Jego

odczytanie wymaga jednak od odbiorcy umiejętności krytyka literackiego, który np.
uchwyci granicę między faktem i fikcją.

● Pojawienie się druku należy wiązać z faktem upowszechnienia się książek, idei

i ruchów społecznych.

● Dzięki drukowi język został w jeszcze większym stopniu wykorzystany w budowaniu

nowoczesnego społeczeństwa.

Kultura pisma-cywilizacja

Od słowa do pisma

● Zdaniem badaczy kultur prymitywnych, początek pisma jest końcem kultury opartej

na mitologii.

● Dialogi Sokratesa skwapliwie omijają rzeczywistość mityczną i choć on sam bardzo

się broni przed przyjęciem pisma, jego uczeń Platon postanawia je utrwalić.

● Ten właśnie moment McLuhan uważa za jaskrawy przykład przejścia od „kultury

ucha” do „kultury oka”, czyli ze świata, który jest „gorący”, obfituje w nadmiar
bodźców, do świata „chłodnego”, bardziej neutralnego.

● Ucho daje nam zaledwie 45% informacji (7% ze słów, 38% z tonu głosu). Mowa ciała

na wizji to aż 55% informacji.

● Słowo mówione jest „wielowymiarowe” w przeciwieństwie do pisanego, więc to

słowo pisane (poddane dyscyplinie przez logikę formalną), wprowadziło nas w
linearny, uporządkowany świat.

Pismo i jego znaczenie

● Na co dzień nawet nie zdajemy sobie sprawy z tego, do jakiego stopnia kultura pisma

kształtuje nasze widzenie świata.

● Znajomość pisma, umiejętność czytania wpływają nie tylko na poszerzenie

horyzontów myślowych, nie tylko inspirują wyobraźnię i pozwalają obcować z
miejscami i ludźmi, których w żaden inny sposób nie moglibyśmy poznać, dostarczają
nam także języka, jakim posługujemy się w społecznych interakcjach.

● Język, umiejętność nazywania to jedno z podstawowych narzędzi poznania. Język

literacki, język zadrukowanego papieru nie jest tożsamy z językiem potocznym,
którego uczymy się w domu i na podwórku. Czytając doskonalimy ten precyzyjny
przyrząd, zmieniając w znacznym stopniu zakres jego działania.

● Pismo potrafi kształtować, zmieniać nie tylko pojedyncze osoby, ale i całe kultury.
● Tradycja kultury ustnej właściwie zanikła pod wpływem ekspansji druku.

Zmiany mentalności

● Kultura oralna to kultura hierarchiczna, w której odpowiedzialność panowania nad

ludzkim mrowiem spoczywa na elitach.

● Wraz z upowszechnieniem się słowa pisanego zaczął postępować proces

demokratyzacji, każdy władający pismem poczuł się równy w prawie.

● Analfabetyzm pełnił w średniowieczu tę samą rolę, jaką w nieodległych nam czasach

odgrywała cenzura: kształtował politykę państwową.

● Komiks, telewizja i gry komputerowe są dziś dla pisma tym, czym ono samo było

kiedyś dla tradycji ustnej i kultury wysokiej. Być może jesteśmy świadkami końca ery
druku…

Wpływ pisma na kształtowanie cywilizacji

● Pierwsze szkoły pojawiły się wraz z upowszechnieniem pisma.
● Szkoła od najdawniejszych czasów stanowiła fundament jedności kulturalnej i

cywilizacyjnej.

● Dzięki szkołom wykształceni mieszkańcy z najodleglejszych zakątków Imperium

Rzymskiego potrafili znaleźć wspólny język - bo wszyscy mówili tak samo poprawną
łaciną i wychowani na tych samych tekstach, mieli zaszczepiony podziw i szacunek
do tych samych tradycji.

● Chrześcijańscy pisarze i filozofowie toczący bezpardonowe dyskusje z pogaństwem,

sami byli znakomicie wykształceni. Ich piękny język, wykwintny styl, nienaganna

argumentacja nie zostawiają wątpliwości, że wszyscy wyszli ze szkół retorycznych -
a więc sami kształcili się na lekturze pogańskich klasyków.

● Ekspansję Germanów ludność rzymska traktowała jako zalew barbarzyńców, nad

którymi odczuwała kulturalną wyższość i pogardę. Germanie okazywali wielki
podziw i szacunek dla rzymskiej kultury i cywilizacji.

● W toku najazdów i wojen przepadło wiele bibliotek. Próbowano ratować je,

przepisując na nowo mnóstwo rękopisów. W pełnym niepokoju świecie
najwłaściwszym miejscem dla tego typu pracy stały się ustronne klasztory. Zwyczaj
zakładania wspólnot mniszych przyszedł do Europy z Egiptu i Wschodu.

● W czasach najazdów upadły stare rzymskie szkoły. Były one utrzymywane przez

państwo, a po upadku Cesarstwa królowie germańscy tego obowiązku już nie przejęli.

Historia Biblioteki Aleksandryjskiej

W roku 332 p.n.e., czyli niemal 2500 lat temu, Aleksander Wielki założył miasto Aleksandrię.
Po śmierci Aleksandra jego następca Ptolemeusz I Soter wybudował instytut naukowy
Musejon i Bibliotekę Aleksandryjską. Pierwszemu bibliotekarzowi, Demetriuszowi z
Faleronu, nakazano kupowanie wszelkich cennych pism z całego świata i przydzielono na ten
cel pokaźne środki.
Z czasem w Bibliotece zgromadzono około 700 tysięcy zwojów z tekstami w wielu
językach. Biblioteka Aleksandryjska i Musejon stały się ośrodkiem naukowym antycznego
świata i przyciągały najwybitniejszych ówczesnych uczonych.
Matematyk Euklides napisał tu swoje słynne dzieło "Elementy geometrii", a książka ta
wznawiana jest do dzisiaj!
Tutaj pracował Archimedes, tu Arystarch z Samos odkrył, że Ziemia się obraca i wcale
nie stanowi centrum wszechświata, tu Herofilos dał podstawy naukowej anatomii i odkrył, że
siedzibą inteligencji jest nie serce, lecz mózg. Tu również zredagowane zostały pisma
Hipokratesa, ojca medycyny, autora przysięgi lekarskiej.
 
Biblioteka Aleksandryjska utrzymała wiodącą pozycję przez sześćset lat, lecz główny gmach
spłonął podczas podboju Aleksandrii przez Juliusza Cezara w roku 48 p.n.e. Pozostałości
rozproszone zostały po innych budynkach, które z czasem również strawił ogień i
zniszczenia. W roku 391 patriarcha Aleksandrii, Teofil, nakazał zniszczyć pogańską świątynię
Dionizosa, w której spłonęły resztki księgozbioru.
 
Nie zachowało się nic, ani budynki, ani zwoje. Starożytny świat legł w gruzach.

Wpływ pisma na kształtowanie cywilizacji

● Upadek kultury antycznej związany jest z upadkiem kultury pisma - przez kilka

wieków współistnieć obok niej będzie kultura słowa mówionego.

● Kulturę pisaną próbował ocalić Kościół. Duchowni kształcili się nadal, ponieważ

musieli umieć czytać, znać łacinę – żeby poznać Pismo św., opanować modlitwy
i obrzędy.

● Przy katedrach biskupich istniały szkoły, kształcące w pisaniu, czytaniu, podstawach

wiary i umiejętności śpiewu. Szkolnictwo nabrało jednak charakteru czysto
religijnego i przyjęło postać uproszczonych kursów zawodowych dla duchownych.

● Karol Wielki manifestacyjnie przywracając Cesarstwo Rzymskie (800r.) pragnął

odnowić świetność dawnego Rzymu we wszystkich dziedzinach. Jedno
z najważniejszych zadań dostrzegł w odnowie szkół.

● Ukuto program nauczania, który miał zapewnić kształcenie kompetentnych

duchownych. Odwołano się do antycznego pojęcia "siedmiu sztuk wyzwolonych„,
przeciwstawiając je naukom technicznym stworzono szeroko pojętą humanistykę.

● Kurs podstawowy - trivium (stąd właśnie pochodzi określenie "trywialny") -

zapewniać miał umiejętność biegłego pisania, czytania i mówienia po łacinie.
Pozostałe cztery (łac. quadrivium) uważano za sztuki wyższe. Wchodziły tu bowiem
umiejętności liczenia i rysowania, znajomość astronomii i muzyki.

● Karol Wielki nakazał zakładać szkoły przy każdej katedrze i we wszystkich

klasztorach.

● Na równi z upadkiem znajomości łaciny troskę cesarza budził upadek kaligrafii.

Odkąd zabrakło jednolitego systemu rzymskich szkół, pismo używane w różnych
regionach zaczęło się bardzo różnić. Wraz z programem nauczania wprowadzono też
nowy wzór prostego, łatwego i estetycznego pisma. Przepisywano według niego
księgi i rozsyłano je po klasztorach i katedrach.

● Mimo rychłego upadku cesarstwa Karola pozostało dziedzictwo kulturalne: pismo,

udało się przywrócić klasyczną czystość łacinie; nośnikiem wartości stała się szkoła.

● Nauczanie "siedmiu sztuk wyzwolonych", czytywanie podobnego zestawu łacińskich

lektur obok jedności wiary i liturgii odprawianej w języku łacińskim – stało się
jednym z filarów trwałej jedności kulturalnej średniowiecznej Europy.

Początek ery druku końcem średniowiecza

● Zasługi związane z wynalazkiem ruchomych czcionek i prasy drukarskiej, nie należą

się w całości Gutenbergowi. Opierał się on na kilkusetletnich doświadczeniach
drukarzy chińskich. Około 1049 roku Chińczyk Pi Sheng po raz pierwszy zastosował
ruchome czcionki (prototyp ponoć wykonany został z kamionki – później, ze względu
na kruchość materiału zaczęto stosować klocki drewniane).

● Nowatorstwo Gutenberga polegało na zastosowaniu czcionek metalowych (które

stosunkowo łatwo można było powielać – odlewać) oraz wynalezieniu prasy
drukarskiej.

Pierwszy tekst drukowany

● Pierwszą księgą wydaną drukiem była Biblia.
● Podobnie jak większość pism tego okresu – składana była teksturą, czyli grubym

pismem gotyckim, naśladującym odręczne pismo kopistów.

● Pismo to nawiązywało do architektury sakralnej tamtego okresu. Odnajdujemy w nim

charakterystyczne zwężenia, ostre zakończenia sklepień i łuków.

Cechy „epoki druku”

● W związku z wynalezieniem druku utrwalanie języka mówionego w piśmie zostało

poddane rewolucyjnym przemianom.

● „Epoka druku” przyczyniła się do standaryzacji języka, umożliwiła zachowanie

informacji i bardziej wyrafinowane metody ich uzyskiwania, czego przykładem mogą
być np. indeksy alfabetyczne.

● Pojawienie się druku spowodowało przesunięcie ogniska uwagi z bodźców

słuchowych na bodźce wzrokowe, co wywołało „odszczepienie serca od głowy”.

● Druk wspomaga pisanie poprzez „przesunięcie punktu ciężkości z dźwięku ku polu

wzrokowemu” oraz ułatwia odbiór tekstu w jego ostatecznej wersji.

● Pojawienie się druku należy wiązać z upowszechnieniem książek, idei i ruchów

społecznych (reformacja protestancka).

● Poprzez druk język został w jeszcze większym stopniu wykorzystany w budowaniu

nowoczesnego społeczeństwa.

Druk

Najstarszy drukowany zabytek – dysk z Fajstos

● Najstarszy drukowany zabytek - jeden z najbardziej tajemniczych obiektów

archeologicznych. Nie wiadomo skąd dokładnie pochodzi, kto jest jego twórcą, ani
kiedy powstał.

● Najczęściej naukowcy datują go na XVII w. p.n.e.
● Napis na dysku ułożony jest spiralnie, od środka ku obrzeżom. Został on wykonany

tzw. pismem linearnym A.

● Naukowcom udało się odcyfrować znaczenie poszczególnych symboli pisma, wiemy

więc, jakie dźwięki one reprezentowały. Nie znamy jednak języka, którym posługiwał
się twórca dysku, nie wiemy zatem, co głosi napis.

● Napis został wyciśnięty w glinie za pomocą wcześniej przygotowanych czcionek.

Następnie glinę wypalono.

● Twórca dysku z Fajstos wyprzedził swoją epokę, był to jeden z tych wielkich

wynalazków, które powstały zbyt wcześnie, by zostać wykorzystane.

Kalendarium druku

● Babilon, Egipt - stemple służące do powielania wzorów metodą wytłaczania ich w

glinianych tabliczkach

● Chiny, dynastia Zhou, ok. VII w p.n.e. - do odlewania brązów, na których

umieszczano napisy, używano pojedynczych glinianych czcionek

● Grecja - odbijanie barwnych wzorów na tkaninie
● II w. p.n.e., Bliski Wschód - wynalazek pergaminu
● Chiny, 105 r. - Cai Lun wynajduje papier czerpany, wyciskany na sicie, wytworzony z

łyka drzewa morwowego i wodnej zawiesiny rozdrobnionej i zmielonej kory;

● VII w., Chiny - pierwsze druki drzeworytnicze na papierze;
● VIII w., Daleki Wschód - najstarszy drukowany tekst na świecie to buddyjski zwój z

zaklęciami, datowany na 704-751 rok.

● IX w. - za pierwszą wydrukowaną w całości książkę uważa się Sutrę Diamentową z

868 r. Jest to chińskie tłumaczenie sanskryckiego tekstu. Zwój ma 17,5 stopy długości
i 10 cali szerokości.

● W latach 847-851 wydrukowano kilkaset tys. egz. biografii alchemika Liu Honga.

Masowo drukowano również kalendarze i wiersze.

● X w., Korea, za dynastii Korio powstaje pierwsza instytucja państwowa zajmująca się

sprawami drukowania, nosi nazwę Pissesse - w Korei drukuje się za pomocą form
drewnianych, aczkolwiek mniej udane próby miały już wcześniej miejsce z form
kamiennych i miedzianych.

● Chiński uczony He Ning (898-955) po 22 latach pracy wydaje w 953 roku 130

tomową edycję konfucjańskiej klasyki.

● 1041 - chiński kowal Pi Sheng wynajduje czcionkę ruchomą dla pojedynczych

znaków. Wykonuje ją z wypalanej gliny.

● Tani papier dociera do Europy wypierając drogi pergamin. Pierwsza europejska

papiernia została założona ok. 1100 r. przez Arabów na Sycylii.

● 1107 - W Chinach wynaleziono druk kolorowy - wydrukowano trójkolorowe

papierowe banknoty, żeby je zabezpieczyć przed kopiowaniem.

● XIII w.- w Chinach zaczęto używać czcionek drewnianych.
● Obecność papieru w Europie przyspieszyła rozwój druku ksylograficznego

(drzeworytniczego), w kolejnych wiekach powielano tą metodą inicjały i ornamenty,
zaś najstarsze odbitki ksylograficzne całych stron zachowane do dzisiaj pochodzą z
1418 r. (tzw. Madonna Brukselska), oraz 1423 (wizerunek św. Krzysztofa z krótkim
opisem).

● XV w. (początek), Korea - pierwsze czcionki metalowe, złoty okres drukarstwa

koreańskiego.

● XV w., Europa - duch reformacji gwałtownie zwiększa zapotrzebowanie na słowo

pisane, równolegle w kilku krajach europejskich ma miejsce wynalazek ruchomej
czcionki, największy sukces odnosi Jan Gutenberg drukując Biblię. Za wynalazcę
europejskiej wersji czcionki, wpierw drewnianej, potem metalowej, uchodzi Holender
Laurens Janszoon Coster prowadzący swoją działalność w holenderskim mieście
Harlem w początkach XV w., a więc na ok. 20 lat wcześniej niż Gutenberg w
Moguncji.

● Jako wynalazcy czcionki w Europie wymieniani są również: Jan Brito (Brugia,

Belgia), Pamphilo Castaldi (Feltre, Włochy) oraz Prokop Waldfogel - czeski złotnik
działający w Awinion (Francja).

● 1473 - najstarsze znane wydawnictwo drukiem na ziemiach polskich - Kalendarz

astronomiczny na 1474 wydrukowany w Krakowie przez wędrownego drukarza o
nazwisku Straube.

Johann Gutenberg (ok. 1398 - 1468 r.)

● Gutenberg drukował nie tylko książki, ale także obrazki, kalendarze.
● Po długoletnich przygotowaniach wydał po łacinie Biblię zwaną też Biblią

Gutenberga. Do jej druku przystąpił w 1452 r., a ukończył go w 1455 r. Sporządził
tylko 300 kopii (jeden egzemplarz znajduje się w Polsce – w klasztorze w Pelplinie).
Biblia miała 1200 stronic i kosztowała Gutenberga wiele pieniędzy i wysiłku.

● W 1460 r. wynalazca, zadłużony u lichwiarza Johanna Fusta, który wyrugował go z

oficyny drukarskiej, zmuszony był porzucić drukarstwo. Zmarł w biedzie.

● Wynalazek Gutenberga okazał się bardzo praktyczny, szybko zyskał szerokie

zastosowanie. Pod koniec XV w. istniało już 250 drukarń w różnych krajach
europejskich. Książki przestały być kosztownym unikatem.

Książki przed wynalazkiem Gutenberga

● Kiedy Gutenberg wynalazł swoją prasę drukarską, w całej Europie było tylko 30 000

książek. Dominowała Biblia i jej interpretacje.

● Wystarczyło tylko 50 lat, żeby liczba wydrukowanych woluminów wzrosła aż do 9

milionów, a ich treść ulegała stałej laicyzacji.

● Wynalezienie druku spowodowało, że książka stała się pierwszym w dziejach

ludzkości towarem wytwarzanym na skalę masową. Dała ona początek Renesansowi,
Reformacji, Wiekowi Rozumu i Rewolucji Przemysłowej.

● Na świecie istnieje ponad 5000 żywych języków, ale wszystkie one składają się z

niewielkiej liczby około 40 dźwięków, które potrafi wyartykułować człowiek.

● Alfabet pozwolił na rozłożenie języka mówionego na poszczególne zgłoski,

przyporządkowując każdej odpowiedni symbol i umożliwiając graficzny zapis mowy
(jej wizualizację).

● Genialny pomysł Gutenberga umożliwił szybkie zmechanizowanie procesu

wizualizacji mowy i przeniesienie zbiorowej mądrości ludzkości na półki z książkami.

Rozwój sztuki drukarskiej

● Pierwsze publiczne biblioteki powstały we Włoszech już w drugiej połowie XV w.
● Produkcja książki zaczyna być jedną z ważnych gałęzi manufaktury, stając się powoli

rentownym interesem.

● W dobie reformacji książka staje się ważnym czynnikiem oświecenia i rozwoju języka

narodowego.

● W XV i XVI w. ukazuje się wiele dzieł odtwarzających kulturalną spuściznę świata

starożytnego.

● W drugiej połowie XVI w., przenika do bibliotek duch baroku, przejawiający się w

przepychu rozległych sal pokazowych oraz w bogatych oprawach książek.

● Wraz z nieszczęśliwymi warunkami politycznymi następuje w XVI w. ogólny upadek

kultury, co wpływa na znaczne obniżenie poziomu drukarstwa.

● We Francji nad całym drukarstwem XVII w. góruje paryska Imprimérie Royale

(Drukarnia Królewska) powołana do życia przez Ludwika XIII z inicjatywy kardynała
Richelieu w 1640, kiedy ówczesny kulturalny świat obchodził 200-lecie wynalezienia
druku.

● We Włoszech, podobnie jak we Francji, nad wszystkimi drukarniami góruje jedna,

nosząca nazwę Tipografia Poliglotta della Sacra Congregazione de Propaganda Fide,
założona w 1626r. do walki kontrreformacyjnej i działalności misyjnej, wyposażona w
tym celu w czcionki wielu języków (w tym licznych wschodnich).

● W wieku XVII i XVIII pod wpływem tzw. oświeconego absolutyzmu do znacznego

rozkwitu doszedł "przemysł książkowy" przede wszystkim we Francji, dzięki rodzinie
drukarskiej Didotów. Najwybitniejszy z "dynastii" Didotów - Franciszek Ambroży
(1730-1804) jest wynalazcą papieru welinowego (gładki, na wzór pergaminu, bez
śladów prążków).

● W całej Europie wybitni drukarze i wydawcy usprawniają drukowanie.
● Wprowadzane są nowe wzory i kroje czcionek.
● Breitkopf wynajduje stop do odlewania czcionek o podwyższonej twardości, oraz

sposób drukowania nut, a nawet map.

● Wiek XIX umożliwił szerokim warstwom dostęp do zdobyczy wiedzy i techniki.
● W czasach tych wzrasta znaczenie prasy i czasopiśmiennictwa, dyktujących w imię

pośpiechu techniczne udoskonalenia w drukarstwie.

● W XIX w. zachodzą zasadnicze przemiany w organizacji wewnętrznej i budownictwie

bibliotecznym.

Ilustracje w pierwszych książkach

● Już w IV wieku p.n.e. stosunkowo liczne były greckie książki ilustrowane i to nie

tylko podręczniki.

● Średniowieczne książki rękopiśmienne miały często postać bogato iluminowanych

kodeksów. Pierwotnie ozdabiano ewangeliarze wizerunkiem Chrystusa otoczonego
apokaliptycznymi zwierzętami w towarzystwie czterech ewangelistów. Innym
sposobem pisania ksiąg było wyróżnianie początkowych liter poszczególnych
ustępów tekstu.

● Obecność miniatur jest jedną z charakterystycznych cech dojrzałego średniowiecza.
● W państwie Merowingów (V-VIII w.) istniał zwyczaj zdobienia ksiąg motywem ryb

lub ptaków z wykorzystaniem koloru czerwonego, żółtego i zielonego.

● Szczególnie bujnie rozwinęła się ornamentyka w klasztorach irlandzkich.
● Irlandczyków szybko zaczęli naśladować Anglosasi, od nich zaś sztuka iluminowania

ksiąg przeniknęła na kontynent.

● Książki ilustrowane dotarły, choć z opóźnieniem, także na tereny Polski. Z okresu

wczesnopiastowskiego na szczególną uwagę zasługują tzw. Ewangeliarz gnieźnieński
i Ewangeliarz płocki pochodzące z XI wieku; przywiozła je prawdopodobnie pierwsza
żona Władysława Hermana, Judyta, córka Wratysława II.

Związki słowa i obrazu

● Przed powstaniem druku, w czasie gdy większość społeczeństwa nie umiała pisać i

czytać, rola sztuk plastycznych w służbie ideologii państwowej i kościelnej była
ogromna.

● Nośniki informacji takie jak biblia pauperum – historie biblijne przekazywane za

pomocą cyklu obrazów – miały kluczowe znaczenie komunikacyjne.

● Tekst literacki był najczęściej ilustracją popularnego motywu ikonograficznego – np.

pierwszy polski hymn, sławna Bogurodzica stanowi literacką wersję popularnego
motywu ikonograficznego, deesis – kompozycja ukazująca Chrystusa na tronie,
otoczonego pośrednikami: Maryją i Janem Chrzcicielem.

● Po wynalezieniu druku, gdy umiejętność czytania upowszechniła się przynajmniej

wśród warstw wyższych, obraz był nieodłącznym składnikiem każdej książki – jako
równoprawne narzędzie perswazyjne.

● W XVI w. niezwykle popularne były polemiczne broszury religijne przedstawiające

karykaturalne obrazy przeciwnika, często przypominające dzisiejsze komiksy.

● Powiązanie tekstu i obrazu w dawnych rękopisach, a następnie książkach

występowało w różny sposób. Przykładem najbardziej popularnym są emblematy –
utwory literacko-plastyczne, w których harmonijnie łączył się obraz (zwykle
alegoryczny), umieszczone nad nim motto i znajdujący się pod nim wiersz, zwykle
krótki epigramat.

● Takie struktury słowno-obrazowe były wyrazem obecnej w kulturze od pradziejów

tendencji do syntezy sztuk, do ekspresji artystycznej, która byłaby połączeniem
komunikatu słownego i elementów ikonograficznych.

Ćwiczenia III: dyskusja wokół tekstu:

Olga Woźniak, Więźniowie języka

1. Dwie pomarańcze dodać trzy drewniane kijki – ile to będzie? No tak, nikt nie ma pewnie

wątpliwości – to oczywiście pięć przedmiotów. Czy jednak dla wszystkich to takie

oczywiste? Dla nas, Europejczyków, tak. Istnieją jednak języki – jak na przykład ten, którym

mówią Indianie Karrier z Kanady – w którym niemożliwością byłoby wykonać działanie

dodawania na przedmiotach takich jak pomarańcze i kijki. Jak argumentują bowiem

użytkownicy tego języka „trudno określać tymi samymi liczebnikami przedmioty, które tak

bardzo różnią się swoim wyglądem”. Ten prosty przykład pokazuje, jak bardzo muszą

nagimnastykować się tłumacze, by pokazać nam świat takim, jaki pokazał go autor w swoim

rodzimym języku, zwłaszcza jeśli jest to język zupełnie niespokrewniony z tym, którym się

posługujemy. Dlaczego to takie trudne?

2. Bo sposób, w jakim mówimy determinuje to, jak postrzegamy rzeczywistość. Gdybyś spojrzał

na świat oczami Hawajczyka, Japończyka, czy członka plemienia Hutu, zdumiałbyś się, jak

bardzo jest inny.

3. W XIX wieku, czasach imperialnych kolonii, naukowcy zaczęli badać języki „ludów

niecywilizowanych”. Szybko doszli do wniosku, że są one – tak jak te kultury – prymitywne.

Uważano, że ludzie, którzy noszą trzcinowe spódniczki i czczą boga deszczu nie są zdolni do

myślenia abstrakcyjnego i logicznego rozumowania w stopniu równym mieszkańcom Starego

Świata. Utwierdzały ich w tym odkrycia takie jak to, że Zulusi z Afryki Południowej, znający

wszak krowy nie mają słowa „krowa”. Mają wyraz oznaczający białą krowę i inny

oznaczający czerwoną krowę, ale nie istnieje w ich języku „krowa w ogóle”. (…)

4. Tasmańczycy znowu nie znają barwy takiej jak ogólnie czarna. W ich języku musisz

powiedzieć, czy coś jest dla ciebie czarne jak kruk, czy jak zwęglone orzechy aleurytów (…),

czy też chodzi nam o szczególnie ciemny odcień czerni, na który jest osobne słowo.

5. Z tezą o ograniczeniu umysłowym ludów niecywilizowanych zgadzał się między innymi

filozof Edward Sapir – Myślenie jest zdeterminowane przez język – twierdził. – Ludy

mówiące innymi językami mają po prostu inną od naszej wizję świata. Ani gorszą, ani lepszą.

6. Uzasadnieniem tej tezy zajął się jego uczeń – Beniamin Whorf. (…) Język narzuca

człowiekowi pewną siatkę pojęć, która z kolei określa sposób pojmowania rzeczywistości –

stwierdził Whorf. To spostrzeżenie przeszło do historii językoznawstwa pod nazwą „hipoteza

Sapira-Whorfa”. Nigdy nie zostało ani udowodnione, ani obalone.

7. W latach 60. ubiegłego wieku zaatakowali je zwolennicy innego językoznawcy – Noama

Chomsky’ego, który uważał, ze nasze zdolności językowe wynikają nie z kultury, lecz

wrodzonych zdolności. Hipoteza Sapira-Whorfa trafiła do lamusa. Najnowsze badania

lingwistów pokazują jednak, że może warto ją odkurzyć.

8. W drugiej połowie XX wieku badacze amerykańscy dogłębnie zbadali języki Indian, i

odkryli, że sprawa nie jest tak oczywista, jak się z pozoru wydaje. Okazało się bowiem, że w

języku hopi istnieje tylko jedno słowo na wszystko, co lata, obojętne, czy to samolot, owad,

czy ptak. W sudańskim języku anuk jest jedno słowo, określające każdy przedmiot z metalu,

choćby były to dwie tak różne rzeczy, jak czołg i żyletka. (…)

9. A zatem nie idzie tu wcale o większą, czy mniejszą konkretność w językach, zdolność do

abstrakcyjnego myślenia lub jej brak. Dzięki tym badaniom hipoteza Sapira-Whorfa

przeżywa drugą młodość, bo języki poszczególnych narodów dowodzą, że posługujący się

nimi ludzie inaczej analizują rzeczywistość.

10. „Na strukturę połączeń w naszym mózgu, w równym stopniu co geny, mają wpływ codzienne

doświadczenia, a wiec język naszych rodziców, w którym jesteśmy zanurzeni od urodzenia” –

zwraca uwagę w „New Scientist” Dan Slobin z University of California w Berkeley.

11. Zacznijmy od najprostszej sprawy – wyjaśnia z kolei Lera Boroditsky z Massachusetts

Institute of Technology. Chcemy się z kimś przywitać. Dla Amerykanina zwykłe „hello”

załatwia sprawę. Znacznie gorzej ma na przykład Koreańczyk. Zanim wypowie powitanie,

musi rozważyć: czy osoba, do której mówi, jest starsza, czy młodsza od niego, jaki stopień

zażyłości go z nią wiąże, jak jest pora dnia.

12. Z kolei John Lucy, lingwista z Instytutu Psycholingwistyki Maksa Plancka w Nijmegen w

Holandii porównał amerykański angielski z językiem Indian w Meksyku na półwyspie

Jukatan. Okazało się, że różnią się one sposobem kategoryzowania przedmiotów. (…)

13. Lucy zaobserwował, że różnice w postrzeganiu pojawiają się u ludzi w wieku około ośmiu

lat. Wcześniej wszystkie dzieci, niezależnie od kultury, tak samo kategoryzują przedmioty. –

Każdy rodzi się z tymi samymi możliwościami – stwierdza naukowiec. – W tym sensie

Chomsky miał rację. Jednak w trakcie wychowania „dopasowujemy” świat do naszego

języka.

14. Ów różny stosunek do przedmiotów bezkształtnych – nazwijmy je za znaną

językoznawczynią Anną Wierzbicką – „niemateriałowych” – ma znacznie dalej posunięte

konsekwencje dla naszego widzenia świata, niż nam się wydaje. Za przykład weźmy choćby

czas.

15. dla Europejczyków czas jawi się jako płynący strumień, substancja trudna do zdefiniowania.

W języku traktujemy go zatem podobnie jak wodę, powietrze czy piasek - mamy tendencję

do zamykania go w określonych miarach: tak jak mówimy „szklanka wody”, „worek piasku”

czy „litr powietrza”, nie możemy się powstrzymać, by nie mówić „rok czasu”, „miesiąc

czasu”, „godzina czasu”, choć to formalnie niepoprawne. Czas to dla nas rodzaj

nieograniczonej masy.

16. Tymczasem w języku Indian Hopi nie ma w ogóle słowa takiego jak „czas”. Na dodatek w

języku tym nie ma rozróżnienia na rzeczowniki indywidualne i materiałowe – szklanka wody

w hopi to słowo zupełnie inne niż butelka wody. Woda zamknięta w odmiennej formie nie jest

już taką samą wodą. Podobnie jest z czasem. O ile w naszym języku czas może być przyszły,

teraźniejszy czy przeszły (sugerując pewną ciągłość i przepływ) w hopi czas bywa

obiektywny (przeszło- teraźniejszy), subiektywny (przyszły, ale używany tez do wielu

teraźniejszych faktów ze sfery uczuć) i uniwersalny (do rzeczy, które są stale prawdziwie).

(…)

17. Beniamin Whorf uważał, że sposób rozumienia czasu, do jakiego skłaniają nas języki

europejskie, ukształtował europejską naukę i filozofię. Dlatego – twierdził naukowiec –

interesujemy się przeszłością, historią, archeologią, wyobrażamy sobie przyszłość na

podobieństwo przeszłości. Stąd nasze tendencje do planowania, ustalania budżetów,

udzielania kredytów. To także myślenie, które pozwala nam czas wymieniać na inne wartości

– na przykład na pieniądze – co dla Indian jest naprawdę nie do pomyślenia.

18. Weźmy teraz pod uwagę inną cechę języka – rodzaj. To sztuczna kategoria językowa. Dla

ludzi posługujących się językiem angielskim, „ślepym” na rodzaj - cokolwiek dziwna. Na

dodatek języki, które określają, czy coś jest „żeńskie”, „męskie”, czy „nijakie”, nie są zgodne,

czy na przykład „słońce” jest nijakie (jak po polsku), ma cechy kobiece (po niemiecku) lub

męskie (po hiszpańsku).

19. Ale Lera Boroditsky z MIT przekonała się, że rodzaj wpływa na obraz przedmiotu. Hiszpanie

poproszeni o podanie przymiotników kojarzących się ze słowem „klucz” (w ich języku

rodzaju żeńskiego) mówią: „mały”, „uroczy”, „magiczny” i „intrygujący”, podczas gdy

Niemcy (tu „klucz” jest „męski”): „niewygodny”, „ząbkowany”, „często używany”,

„żłobiony”, „nacinany”. (…) – To, jak postrzegamy przedmiot, zależy od tego, czy nadajemy

mu narzucone przez język cechy kobiece, czy męskie – mówi Boroditsky. – Niektóre języki

arbitralnie narzucają w ten sposób ogląd świata. (…)

20. Skoro jednak język ma tak ogromny wpływ na to, jak odbieramy i interpretujemy świat, to

czy nauka, która powstała w kręgu naszej cywilizacji nie jest subiektywna, zabarwiona

jednostronnością języków, będących językami uczonych, którzy tę naukę stworzyli? –

zastanawia się badaczka języka Anna Wierzbicka. Jak uniknąć takiej pułapki? Wierzbicka

daje odpowiedź na to pytanie: „Jeśli chcemy wyrobić sobie obiektywny stosunek do

rzeczywistości – pisze w książce „O języku-dla wszystkich”- wyzwolić spod wpływu naszego

języka, musimy zrozumieć na czym ów wpływ polega. W tym celu musimy poznać strukturę

języków odmiennych od naszego, wyrosłych w kręgach zupełnie innych kultur, języków

bardzo dalekich, języków ludów nieznanych, języków „egzotycznych”. Wówczas zobaczymy,

że to, co nam się wydawało naturalne, proste, konieczne, oparte na prawach przyrody i

zgodne z rozumem może być tylko konstrukcją naszego języka.

21. Tymczasem językoznawcy straszą, że połowa z sześciu tysięcy istniejących dziś na Ziemi

języków wkrótce zniknie. Spieszmy się zatem, by je dobrze poznać. Gdy przestaną istnieć,

ludzki ogląd świata może się okazać znacznie uboższy.