GUŁag w latach wojny 1941-1945

Spis treści

1. Zmiany strukturalne i organizacyjne
2. Polityka karna
3. Więzienia
4. Obozy i kolonie

22 czerwca 1941 r. rozpoczęła się wojna niemiecko-radziecka, która w

historiografii radzieckiej i rosyjskiej określona została mianem Wielkiej Wojny
Ojczyźnianej. Dramatyczny rozwój sytuacji militarnej, utrata w początkowej fazie
wojny ogromnych obszarów o kluczowym znaczeniu gospodarczym i
ludnościowym, kolosalne ofiary w ludziach ponoszone na froncie - to były czynniki
wyciskające swe piętno na życiu całego kraju, silnie rzutujące także na losy
systemu obozowego.

1. Zmiany strukturalne i organizacyjne

Na podstawie uchwał SNK z końca czerwca 1941 r. przerwano prace na wielu

budowach zarządzanych przez NKWD. W związku z tym dokonane zostały zmiany
w strukturze zarządów produkcyjnych: Zarząd Główny Obozów Przedsiębiorstw
Górniczo-Hutniczych, Zarząd Przemysłu Paliwowego, Zarząd Obozów Budowy
Przedsiębiorstw Hutnictwa Żelaza, grupa obozów Dalstroju zostały połączone w
Zarząd Główny Obozów Przedsiębiorstw Górniczo-Hutniczych, sprawujący nadzór
nad 16 IŁ. Jesienią 1941 r. zlikwidowano także Zarząd Główny Obozów
Budownictwa Hydrotechnicznego, a prowadzone jeszcze przezeń budowy przejął
Główny Zarząd Obozów Budownictwa Przemysłowego. W następstwie tych zmian
struktura NKWD obejmowała: Zarząd Główny Poprawczych Obozów Pracy i
Poprawczych Kolonii Pracy (GUŁag), Zarząd Główny Obozów Budownictwa
Przemysłowego (Gławpromstroj), Zarząd Główny Dróg Bitych (GUSZOSDOR),
Zarząd Główny Obozów Budownictwa Kolejowego (GUŁŻDS), Zarząd Główny
Budowy Zakładów Kujbyszewskich (Osobstroj), Zarząd Główny Obozów
Przedsiębiorstw Górniczo-Hutniczych (GUŁGMP), Zarząd Główny Budowy Lotnisk
(GUAS), Zarząd Główny Budownictwa na Dalekiej Północy (Dalstroj) i Zarząd
Obozów Przemysłu Drzewnego.

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej kierownictwo ZSRR podjęło decyzję

o przeprowadzeniu ogromnej operacji deportacyjnej: przymusowego przesiedlenia
tzw. Niemców radzieckich. W związku z tym 28 sierpnia 1941 r. w strukturze NKWD

1

ZSRR (ale poza GUŁagiem) powołano do życia Wydział Specjalnych Przesiedleń
(Otdieł Spiecpieriesielenij). Jako jego główne zadania wskazano wprawdzie
przedsięwzięcia (opracowywanie planów przesiedleń, czuwanie nad przebiegiem
osiedlania i dalszymi losami przesiedlonych) związane z "przesiedleniem
mieszkańców ZSRR narodowości niemieckiej", ale w stosownym zarządzeniu
znalazł się zapis mówiący o opracowywaniu planów przesiedlenia także "innych
kontyngentów", wedle poleceń NKWD ZSRR . Wydział ów 14 listopada 1942 r.
został jednak rozwiązany, a jego funkcje przejął Wydział Osiedli Pracy i
Specjalnych GUŁagu. Ten ostatni 12 stycznia 1944 r. został przemianowany na
Wydział Osiedli Specjalnych (Otdieł spiecposielenij - OSP), a 17 marca 1944 r.
wyprowadzono go ze struktury GUŁagu i przekształcono w samodzielny Wydział
Osiedli Specjalnych NKWD ZSRR.

2. Polityka karna

W dniu hitlerowskiej agresji na ZSRR szef NKWD i Prokurator ZSRR wydali

wspólną dyrektywę nr 221 nakazującą:

1) przerwanie zwalniania z obozów, więzień i kolonii "kontrrewolucjonistów,
bandytów, recydywistów i innych niebezpiecznych przestępców",
2) skoncentrowanie więźniów należących do wymienionych kategorii, do tzw.
polskich kontyngentów a także Niemców i obywateli obcych państw w
wyodrębnionych strefach pod wzmocnioną strażą oraz zaprzestanie powierzania
im pracy bez konwoju,
3) aresztowanie więźniów, wobec których istniały materiały wskazujące na ich
antyradziecką działalność,
4) przeniesienie ochrony obozów na stopę wojenną,
5) przerwanie korespondencji więźniów i specjalnych przesiedleńców z wolnym
światem.

25 lipca działaniem tej dyrektywy objęto także "członków rodzin zdrajców

ojczyzny". 31 lipca uchylono zapis o zakazie korespondencji, nakazując poddanie
jej surowej cenzurze. Dyrektywa z 22 czerwca 1941 r. została zmieniona 29
kwietnia 1942 r. Postanowiono wówczas, że osoby, które już odbyły wyroki, ale
zostały zatrzymane w obozach i koloniach, należało uwolnić spod straży (za
wyjątkiem skazanych za zdradę ojczyzny, terroryzm, szpiegostwo, dywersję,
trockizm, prawicowość i bandytyzm, którzy mieli pozostać pod strażą do końca
wojny), ale jako "wolnonajemni" pracownicy miały one być do końca wojny
pozbawione prawa wyjazdu, a więc faktycznie zostały przywiązane do
dotychczasowego miejsca uwięzienia. Komendanci obozów mogli jednak
samodzielnie zwalniać inwalidów, starców, osoby niezdolne do pracy oraz kobiety z
dziećmi, o ile osoby te absolutnie nie mogły być wykorzystane w obozach. W lipcu
1945 r. grupa przetrzymywanych w obozach mimo upływu ich wyroków liczyła 92,7
tys. osób, w tym 71,5 tys. miało formalnie status "wolnonajemnych" pracowników.

2

W pierwszej fazie wojny, w warunkach ponoszonych klęsk na poczynania

władz w stosunku do zbiorowości więźniów GUŁagu zasadniczy wpływ miały
trudności ewakuacji miejsc odosobnienia. Niemal od początku ewakuacji więzień ze
strefy przyfrontowej, nakazanej przez NKWD 23 czerwca, nastawiano się na
rozstrzelanie więźniów uważanych za szczególnie niebezpiecznych. NKWD
opowiadało się za ograniczeniem ewakuacji tylko do kobiet z dziećmi, kobiet w
ciąży, więźniów niepełnoletnich (za wyjątkiem dywersantów, szpiegów, bandytów i
innych niebezpiecznych przestępców) oraz tych wszystkich, wobec których
kontynuowanie śledztwa było niezbędne dla wykrycia wrogich organizacji. Skazani
za naruszenia dyscypliny pracy i nauki, chuligaństwo, złamanie przepisów o ruchu
kolejowym, drobne przestępstwa pospolite i służbowe mieli być zwolnieni i
skierowani do dyspozycji dowództwa wojskowego. Pozostali, a więc przestępcy
polityczni i winni cięższych przestępstw kryminalnych, mieli zostać rozstrzelani. W
efekcie nastąpiły masowe egzekucje na więźniach. Zasady zwolnień potwierdził
dekret Prezydium RN ZSRR z 12 lipca 1941 r. O uwolnieniu od kary skazanych za
przestępstwa niektórych kategorii. Przewidywał on, że w jednostkach
administracyjnych, w których wprowadzono stan wojenny zostaną zwolnieni z
dalszego odbywania kary:

- skazani na podstawie dekretów z 26 czerwca i 10 sierpnia 1940 r.,
- skazani za drobne przestępstwa, którym do końca kary pozostał mniej niż 1 rok,
- kobiety w ciąży i z małoletnimi dziećmi (poza recydywistkami oraz skazanymi za
przestępstwa kontrrewolucyjne lub bandytyzm).

Organy milicji, prokuratury i sądownictwa zobowiązano do przerwania

postępowań w sprawach o wymienione przestępstwa, jeśli groziła za nie kara nie
większa niż rok pozbawienia wolności lub roboty poprawcze.

6 lipca Prezydium RN ZSRR wydało dekret O odpowiedzialności za

rozpowszechnianie w czasie wojny fałszywych plotek, wzbudzających trwogę
wśród ludności. Dekret ów wprowadzał odpowiedzialność za tego rodzaju czyny
przed trybunałami wojskowymi, a wymiar kary określił na 2-5 lat pozbawienia
wolności. Postanowienie Państwowego Komitetu Obrony z 17 listopada 1941 r.
przyznało OSO przy NKWD ZSRR prawo stosowania w sprawach o przestępstwa
kontrrewolucyjne i specjalnie niebezpieczne przestępstwa przeciwko porządkowi
rządzenia kar aż do kary śmierci włącznie, przy czym postanowienia te były
ostateczne. W warunkach wojny zaostrzone zostały sankcje za naruszanie
dyscypliny pracy. Na podstawie dekretu z 26 czerwca 1940 r. w II półroczu 1941 r.
skazano 722,5 tys. osób (w całym 1941 r. - 1803,6 tys.), w 1942 r. - 1571,8 tys., w
1943 r. - 1121,3 tys., w 1944 r. - 1055,6 tys. i w 1945 r. - 1067 tys. Wszelako część
przestępstw tego typu była wtedy sądzona na podstawie nowych przepisów
wprowadzonych przez dekret Prezydium RN ZSRR z 26 grudnia 1941 r. o
odpowiedzialności robotników i urzędników przedsiębiorstw przemysłu wojennego
za samowolne opuszczenie przedsiębiorstw. Dekret ów postanawiał, iż wszyscy
pracownicy przedsiębiorstw przemysłu wojennego oraz obsługujących przemysł

3

wojenny na zasadach kooperacji będą na czas wojny uznani za zmobilizowanych i
przydzielonych do tychże przedsiębiorstw. Porzucenie przez nich pracy miało być
traktowane jak dezercja, rozpatrywane przez trybunały wojskowe i karane
pozbawieniem wolności na 5-8 lat. W 1942 r. na podstawie tego dekretu skazano
121 tys. osób, w 1943 r. - 335,1 tys., a w 1944 r. - 242,8 tys., w 1945 r. - 68,2 tys.
osób. Jednakże wedle innych źródeł liczba skazanych była wyższa i wyniosła w
1942 r. - 157,2 tys., w 1943 r. - 353,8 tys., w 1944 r. - 261,9 tys., w 1945 r. - 69,2
tys. W sumie na podstawie dekretów z 26 czerwca 1940 r. i 26 grudnia 1941 r. w
latach 1940-1945 skazano znacznie powyżej 9 mln osób, w tym ponad 7 mln za
nieusprawiedliwioną absencję lub spóźnienie powyżej 20 minut.

W 1943 r. w radzieckim prawodawstwie przywrócono pojęcie katorgi. 19

kwietnia Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret O wymiarze kary dla
zdrajców ojczyzny i o wprowadzeniu dla tych osób robót katorżniczych jako
wymiaru kary. Tylko do maja 1945 r. skazano na ten rodzaj kary ponad 29 tys.
osób. W związku z tym utworzono najpierw specjalne oddziały obozowe dla
katorżników w workuckim i północno-wschodnim ITŁ, a następnie odrębne obozy
dla katorżników. W końcu 1944 r. przebywało w nich już ok. 6 tys. więźniów, a 1
września 1947 r. - 60 tys.

3. Więzienia

Liczba osób przetrzymywanych w więzieniach NKWD (głownie były to

więzienia śledcze i przesyłowe) w latach 1941-1943 wykazywała wyraźną
tendencję spadkową i 1 stycznia 1944 r. stanowiła niespełna 1/3 stanu z 1 stycznia
1941 r. Nie ulega wątpliwości, iż największy spadek nastąpił w początkowym
okresie wojny w wyniku wspomnianych wyżej poczynań z lata 1941 r. W 1944 r.
nastąpił ponowny wzrost liczby więźniów, co zapewne wiązać należy przede
wszystkim z falą represji na obszarach wyzwalanych spod okupacji niemieckiej.

Liczba więźniów w więzieniach NKWD w latach 1941-1945 (stan na 1 stycznia)

Rok

Liczba więźniów

1941

470693

1942

268532

1943

237534

1944

151296

1945

275510

4. Obozy i kolonie

4

W momencie niemieckiej agresji na ZSRR w systemie obozowym

przetrzymywano rekordową liczbę więźniów - niemal 2291 tys. osób, z tego w ITŁ
ponad 1731 tys. Do wiosny 1944 r. liczba więźniów obozów malała. Było to
następstwem przede wszystkim dwóch zjawisk: przedterminowego zwalniania
więźniów, których następnie kierowano do służby wojskowej oraz wysokiej
śmiertelności. Pierwszy z tych procesów, zapoczątkowany dekretem z 12 lipca
1941 r., ze zmiennym nasileniem trwał przez cały okres wojny, ale szczególnie
silnie wystąpił w 1941 r., kiedy to zwolniono 420 tys. więźniów. W latach 1942-1943
na podstawie decyzji Państwowego Komitetu Obrony przedterminowo zwolniono i
skierowano do armii dalszych 157 tys. więźniów, niezależnie od zwalnianych w
następstwie upływu terminów wyroków. W sumie w ciągu trzech pierwszych lat
wojny na uzupełnienie Armii Czerwonej przekazano 975 tys. osób. Nadto z obozów
zostało zwolnionych ok. 53 tys. obywateli polskich i czechosłowackich.

Zwolnienia i mobilizacja więźniów do armii spowodowały - mimo ograniczenia

procesów inwestycyjnych - poważny deficyt siły roboczej w systemie obozowo-
kolonijnym. Aby go zrekompensować, władze starały się zwiększyć intensywność
pracy więźniów poprzez wydłużanie czasu pracy i podniesienie norm
produkcyjnych, od wykonania których zależał poziom wyżywienia. Skutki tego były
dla więźniów tragiczne. Już w końcu 1941 r. nastąpił wzrost śmiertelności, który w
latach 1942-1943 osiągnął katastrofalne rozmiary. W 1942 r. tylko w ITŁ zmarło
248877 więźniów, tj. 22,7 % średniorocznego stanu osobowego, a w całym
systemie - 351360 więźniów (25 % średniorocznego stanu osobowego). W 1943 r.
w obozach zmarło 166967 więźniów (22,8 % stanu średniorocznego), a w całym
systemie - 278963. W latach 1944-1945 śmiertelność znacznie się zmniejszyła i
wyniosła w obozach odpowiednio 60948 i 43848 zgonów (9,3 % i 6,3 % stanów
średniorocznych). Dla porównania warto odnotować, iż w 1940 r. w obozach zmarło
46665 osób (tj. 3,3 % stanu średniorocznego). W ITK i OŁP, obsługujących
mniejsze przedsiębiorstwa, głownie o skali lokalnej, dynamika zmian liczebności
więźniów kształtowała się odmiennie. Po zmniejszeniu się liczby więźniów w drugiej
połowie 1941 r. już w 1942 r. wystąpiła tendencja wzrostowa, która w 1944 r.
doprowadziła do osiągnięcia poziomu przekraczającego stan przedwojenny.

Liczba więźniów w poprawczych obozach i koloniach pracy w latach 1941-1945 (stan na
1 stycznia).

Rok

Liczba więźniów

ogółem

w tym:
w obozach

w koloniach

ogółem

w tym skazanych
za przestępstwa
kontrrewolucyjne

ogółem

w tym skazanych
za przestępstwa
kontrrewolucyjne

5

1941

1929729 1500524 420293

429205 .

1941 (1 lipca) 2290845 1731426 .

559419 .

1942

1777043 1415596 420117

361447 25279

1943

1484182 983974 345397

500208 53197

1944

1179819 663594 268861

516225 54208

1945

1460677 715506 289351

745171 .

W systemie GUŁagu w latach wojny pojawiła się liczna grupa ludzi, w

ogromnej większości obywateli radzieckich narodowości niemieckiej, którzy
formalnie nie byli więźniami, lecz jako "zmobilizowani do pracy" tworzyli tzw.
kolumny robocze. Początki owej "armii pracy" przypadły na koniec 1941 r., ale
masowy charakter uzyskała ona w wyniku postanowień Państwowego Komitetu
Obrony ZSRR z 10 stycznia i 14 lutego 1942 r. Zgodnie z tymi postanowieniami
wszyscy przesiedleni Niemcy - zdolni do pracy fizycznej mężczyźni w wieku 17-50
lat podlegali mobilizacji do kolumn roboczych i przekazaniu do roboczego
wykorzystania przez ludowe komisariaty spraw wewnętrznych i komunikacji. 7
października 1942 r. Państwowy Komitet Obrony rozszerzył zasięg mobilizacji
obejmując nią mężczyzn w wieku 15-16 lat i kobiety w wieku 16-45 lat (oprócz
kobiet w ciąży i matek dzieci do 3 roku życia). Kolumny robocze działały przy
obozach NKWD i były obsługiwane przez administrację obozową, podlegały
reżimowi podobnemu do obozowego, kwaterowane była w obiektach obozowych
(zalecano wszakże ich izolacje od więźniów) i wykonywały podobne prace jak
więźniowie. W połowie 1945 r. w kolumnach roboczych pozostawało 115,2 tys.
"zmobilizowanych Niemców". W całym okresie wojny przez owe kolumny
przewinęło się ok. 400 tys. osób. W niektórych ITŁ stanowili oni (przynajmniej
okresowo) większość siły roboczej. W systemie obozowym GUŁagu pojawili się
jeńcy wojenni, a w końcowych miesiącach wojny także osoby zatrzymane w toku
operacji "oczyszczania tyłów" Armii Czerwonej na terenie III Rzeszy i państw z nią
sprzymierzonych. Szerzej o tym mowa będzie w następnym rozdziale.

5. Zesłania

Do 17 marca 1944 r. GUŁag nadal pozostawał tą centralną instytucją, w

zakresie kompetencji której pozostawała problematyka specjalnych przesiedleń i
specjalnych przesiedleńców. Zajmował się tym Wydział Osiedli Pracy i Specjalnych
(od 12 stycznia 1944 r. - Wydział Osiedli Specjalnych). Poza kompetencjami
GUŁagu pozostawały inne kategorie zesłańców, którzy w miejscach przymusowego
osiedlenia podlegali nadzorowi terenowych ogniw NKWD i administracji ogólnej. W
końcu 1940 r. pod nadzorem GUŁagu pozostawało 1173170 specjalnych
przesiedleńców, w tym 959472 osoby zaliczane do tzw. zsyłki kułackiej (tzw.
trudposielency) oraz 213698 osób deportowanych w lutym i czerwcu 1940 r. z ziem
polskich okupowanych przez ZSRR.

6

W momencie niemieckiej agresji na ZSRR trwała właśnie operacja

deportacyjna, której celem było usunięcie z ziem inkorporowanych w latach 1939-
1940 grup i osób uważanych za niepożądane. Rozpoczęta w maju akcja objęła
Litwę, Łotwę, Estonię, Mołdawię oraz ziemie II Rzeczypospolitej przyłączone do
Ukraińskiej SRR i Białoruskiej SRR. W sumie deportowano w głąb ZSRR niemal 86
tys. osób, które uzyskały status "zesłanych na osiedlenie" (ssylnoposielency) na 20
lat.

W okresie od wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej do marca 1944 r. miały

miejsce liczne masowe deportacje, głównie całych grup narodowościowych.
Pierwszą z nich byli radzieccy Niemcy. W sierpniu 1941 r. zapadły decyzje o ich
deportacji z Krymy (ok. 50 tys. osób), z republiki autonomicznej na Powołżu
(przesiedlono stamtąd 446,5 tys. osób) i z sąsiednich obwodów saratowskiego i
stalingradzkiego (deportowano ok. 73 tys. osób), z okolic Leningradu (ok. 11 tys.
osób). W następnych miesiącach nastąpiły przymusowe przesiedlenia Niemców-
obywateli ZSRR także z innych regionów ZSRR. Decyzje te uzasadniano
rzekomym istnieniem wśród ludności niemieckiej tysięcy dywersantów i szpiegów,
co było sprzeczne nie tylko z prawdą, ale i z rozpoznaniem sytuacji przez NKWD.
W zasadniczej części deportacje Niemców radzieckich trwały do końca 1941 r.,
obejmując wówczas niemal 800 tys. osób, ale na mniejszą skalę przeciągnęły się
jeszcze na rok następny. Ogółem w okresie wojny na specjalne osiedlenie
skierowano 949829 osób zaliczanych do tego kontyngentu. Głównym obszarem
zesłania był Kazachstan, gdzie trafiło ok. 38 % deportowanych, a mniejsze
skupiska znalazły się w Kraju Ałtajskim, Kraju Krasnojarskim i obwodach:
nowosybirskim, swierdłowskim, kiemerowskim, mołotowskim i omskim.
Przesiedlenia Niemców-obywateli ZSRR w pierwszych miesiącach wojny z III
Rzeszą stanowiły największą obok zsyłki kułackiej w latach 30. operację
deportacyjną w dziejach ZSRR.

W tym samym czasie, gdy deportowani byli Niemcy, zwalniano obywateli

polskich, którzy trafili na zesłanie w latach 1940-1941. Prezydium RN ZSRR 12
sierpnia 1941 r. wydało dekret o amnestii dla obywateli polskich pozbawionych
wolności na obszarze ZSRR. W praktyce jego stosowanie ograniczyło się do
obywateli II Rzeczypospolitej narodowości polskiej i żydowskiej. 1 stycznia 1943 r.
w rejestrach specjalnych przesiedleńców obok 724861 osób należących do
kontyngentu kułackiego pozostawało 829500 deportowanych Niemców radzieckich.
Nadto jako ssylnoposielency zarejestrowanych było 85716 osób deportowanych w
maju-czerwcu 1941 r.

W końcowym okresie drugiej wojny światowej doszło do masowych deportacji

całych narodów zamieszkujących na Północnym Kaukazie. W okresie od listopada
1943 r. do marca 1944 r. przeprowadzono deportacje Bałkarów, Karaczajów,
Czeczenów i Inguszów. Pierwsi, w listopadzie 1943 r., doświadczyli tego
Karaczajowie. Wedle danych radzieckich przesiedleniem objęto ponad 69 tys.
osób, spośród których 36,5 tys. wywieziono do Kazachstanu, a 26,5 tys. do Kirgizji.

7

W lutym 1944 r. deportowano 392,5 tys. Czeczenów i 91 tys. Inguszów, również
kierując ich głównie do Kazachstanu i Kirgizji. Czwartą narodowością poddaną w
całości wysiedleniu byli Bałkarzy. Operację przeprowadzono na początku marca
1944 r., obejmując nią ok. 38 tys. osób zesłanych do Kazachstanu, Kirgizji i
obwodu omskiego. W sumie w latach 1943-1944 z Północnego Kaukazu
deportowano 609 tys. osób, w przeważającej części kobiety, dzieci i osoby w
podeszłym wieku. W grudniu 1943 r. ofiarą masowych represji stali się Kałmucy. W
wyniku operacji deportacyjnej ok. 92 tys. osób wywieziono do Kraju
Krasnojarskiego, Kraju Ałtajskiego oraz do obwodów nowosybirskiego i omskiego.
Już po wyjęciu kwestii specjalnych przesiedleńców z kompetencji GUŁagu
rozpoczęły się (i z różnym nasileniem trwały do 1952 r.) przymusowe przesiedlenia
z obszarów inkorporowanych w latach 1939-1941, a teraz uwalnianych spod
okupacji niemieckiej. W maju 1944 r. tragedia deportacji dotknęła Tatarów
krymskich (deportowano ponad 190 tys. osób), w czerwcu tegoż roku z Krymu
deportowano także Bułgarów, Greków i Ormian (w sumie ok. 37 tys. osób), a w
listopadzie widownią masowej wywózki stała się Gruzja, skąd deportowano niemal
95 tys. osób (Turków meschetyńskich, Kurdów, Ormian i Azerów).

8