Ukraina Zachodnia i Ruś Zakarpacka w latach 1918 - 1941
Objęcie przez Polskę pd - wsch terytoriów kresowych o obszarze 100 tys. km2 i liczb Ukraińców ok. 4,5 mln powodowało konflikty i kontrowersje. Polska traktowała tereny jako część państwa i uważała, że ma do nich prawa historyczne. Ukraina uważała inaczej:
przypadły one Polsce w wyniku traktatu kończącego wojnę w Rydze z pominięciem delegacji Ukraińskiej.
zdobyła je dzięki przewadze militarnej a nie mając praw do nich; spodziewali się ze strony polskiej poparcia dla utworzenia samodzielnego państwa ukraińskiego
traktat mniejszościowy zakładał możliwość wtrącania się w sprawy Ukrainy państw europejskich
obawiali się polityki polonizacji i wynaradawiania
na ziemiach tych pozostały liczne polskie majątki, w których miejscowi, ukraińscy chłopi stanowili jedynie siłę roboczą
Ugrupowania nacjonalistyczne nie były jeszcze zgodne między sobą ani do sposobu realizowania hasła niepodległości, ani co do jej kształtu. Liczono jedynie na likwidację USRR w przyszłości. W wyniku zawartego porozumienia między premierem Sikorskim a prezesem Ukraińskiej Reprezentacji Parlamentarnej Antonim Wasynczukiem zgodzili się w zamian za autonomię terytorialną, poprzeć rząd w głosowaniu nad budżetem. Obietnicy autonomii nie zrealizowano. 26 IX 1922 roku uchwalono ustawę gwarantującą:
dwuizbowe sejmiki wojewódzkie (jedną dla kurii ruskiej)
w urzędach po równo Polaków i Ukraińców
język ukraiński na być równoznaczny z językiem polskim
Dzięki temu Konferencja Ambasadorów uznała 15 III 1923 roku suwerenne prawa Polski do Galicji Wschodniej. Wywołało to protesty rządów Ukrainy. Obietnice zawarte w ustawie nigdy nie zostały zrealizowane. Założono we Lwowie nielegalny uniwersytet ukraiński, gdyż na Uniwersytecie we Lwowie liczba studentów ukraińskich nie przekraczała 10%. Pierwszym rektorem został Wasyl Szczurat. W latach 1921 - 1925 funkcjonowała również Ukraińska Szkoła Politechniczna we Lwowie. Żywo też rozwijały się partie i stronnictwa polityczne:
Ukraińska Organizacja Chrześcijańska (UChO)
Ukraińska Ludowa Partia Pracy (UNTP)
Ukraińska Partia Pracy Narodowej na czele z Dymitrem Doncowem (UPNR)
11 VII 1925 nastąpiło połączenie się UNTP z UPNR i utworzenie Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowo - Demokratycznego UNDO dążącego do utworzenia demokratycznego państwa. Pełną lojalność wobec państwa polskiego wykazywała Ukraińsko - Ruska Partia „Chliborobów”. Z połączenia Ukraińskiej Partii Radykalnej z Ukraińską Partią Socjalistów powstała Ukraińska Socjalistyczna - Radykalna Partia USRP. Głoszone hasła:
Reforma rolna
Uspołecznienie dóbr naturalnych
Bezpłatne nauczanie
Swobodę przekonań religijnych
W roku 1923 powstała Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy która weszła w skład Komunistycznej Partii Polski, która całkowicie podlegała dyscyplinie Międzynarodówki. Komuniści działali w konspiracji. Ich organami prasowymi były: Nasza Prawda, Ziemia i Wola, Światło. KPZU utworzyła też Ukraińskie Chłopsko - Robotnicze Zjednoczenie Socjalistyczne (Sel - Rob) - organizator wielu manifestacji i strajków. Głosili konieczność rewolucyjnych przemian na Ukrainie Zachodniej, która powinna stać się częścią USRR
W roku 1929 powstała Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów z przekształcenia z Ukraińskiej Wojskowej Organizacji, na czele z Konowalcem. Nie kryła związków z faszyzmem; oskarżała inne ugrupowania o zdradę Ukrainy.
W roku 1922 przez wschodnie woj. RP przetoczyła się fala zamachów i strajków organizowanych jako protest przeciw zarządzonym tu wyborom do Sejmu i Senatu. Wybory zbojkotowano - za co nastąpiły surowe represje. Metropolita greckokatolicki w Polsce A. Szeptycki czynnie wspierał wszystkie próby niepodległościowe Ukrainy. Cechą łączącą wszystkie ugrupowania był solidaryzm społeczny, praca o charakterze oświatowo - kulturalnym, podniesienie poziomu wsi.
Ziemi zachodnio - ukraińskie były najsłabiej zagospodarowane e wszystkich wchodzących w skład państwa polskiego. Największym miastem był Lwów (300 tys.) - ponad połowa ludności utrzymywała się z przemysłu i handlu. Polaków mieszkało tutaj 65% (pod względem języka), Ukraińcy stanowili jedynie 11%. Pod zarządzaniem Polski Lwów przeżywał okres rozwoju, to tutaj skupiały się czołowe ugrupowania polityczne ukraińskiego ruchu narodowego.
Polityka rządu polskiego sprawiała wrażenie, że władze nie zamierzają się liczyć z istnieniem poważnej mniejszości ukraińskiej. Wprowadzono w życie zarządzenia ograniczające ich język i kulturę. W roku 1924 wydano ustawę o tworzeni szkół dwujęzycznych: polsko - ukraińskich i polsko - białoruskich; przyczyniło się to do zmniejszenia liczby szkół ukraińskich.
Po zamachu majowym wojewoda lwowski Piotr Dunin starał się doprowadzić do porozumienia polsko - ukraińskiego, jednak wobec braku aktów normatywnych spaliły na panewce. Natomiast wojewoda wołyński Henryk Józewski chciał związać miejscową ludność z władzami polskimi a odciągnąć od ugrupowań nacjonalistycznych. Powstało na terenie Galicji Wsch. Powstało tutaj szereg organizacji spółdzielczych związanych finansowo z kapitałem polskim, ograniczono wpływy UNDO i wprowadzono do szkół język ukraiński.
Śmierć Petlury doprowadziło do zbliżenia rządu polskiego i ukraińskiego rządu emigracyjnego. Dzięki temu powstał w 1930 roku w Warszawie Ukraiński Instytut Narodowy. Nie poprawiło to stosunków, a wywołało jedynie opór ludności; Ukraińcy emigrują za granicę.
W marcu 1923 roku ukraińscy mieszkańcy Lwowa protestowali przeciw decyzji Konferencji Ambasadorów uznającej prawa Polski do kresów wschodnich (strajki w Borysławiu). Na przełomie lat 20 i 30 województwa kresowe najbardziej odczuły skutki wielkiego kryzysu. Rosło bezrobocie wśród robotników i inteligencji ukraińskiej. OUN - UWO wykorzystało powstałą sytuację dla rozpoczęcia akcji antypolskiej. Terrorystyczne zamachy objęły całą Galicję Wsch. Władze polski rozpoczęły akcję pacyfikacyjną, do której ściągnięto dodatkowe siły wojskowe i policyjne. Akcja władz polskich była na rękę nacjonalistom. Ukraińcy wnieśli skargę do LN, co przyczyniło się do rozpropagowania na forum międzynarodowym wiadomości o wypadkach w Polsce, a skarżącym nie przyniosło żadnych korzyści.
Jesienią 1931 roku PPS zgłosiła w sejmie projekt autonomii ziem ukraińskich i propozycje powołania odrębnego Sejmu Krajowego - nie uzyskał poparcia. W tym samym czasie rozwinął się ruch opozycyjny. W czerwcu 1932 roku wybuchło powstanie w powiecie leskim. Przyczyną stało się zarządzenie wymagające od miejscowej ludności wzięcia udziału w tzw. święcie pracy, które miało polegać na pracach przy naprawie dróg lokalnych.
Napięcie rosło. Na Wołyniu rozpoczęła działalność partyzantka ukraińska. Na komunistów ukraińskich uderzyli nacjonaliści widząc w nich przeciwników takich samych jak władze polskie.
W maju 1935 roku została zawarta umowa normalizacyjna. Ukraińcy zarządzali autonomii terytorialnej wraz z sejmem powołanym specjalnie dla tego terytorium, rządem, a nawet armią. Postulowali o założenie uniwersytetu oraz rozbudowanie szkolnictwa ukraińskiego. Strony jednak zgodziły się jedynie na tworzenie sejmików z dwiema równoprawnymi kuriami.
W trakcie wyborów w 1935 roku UNDO uzyskała 13 mandatów poselskich i 4 senatorskie, a poseł Wasyl Mudry został wicemarszałkiem sejmu. Oficerów petluroskich przyjęto do Wojska Polskiego. Już w roku 1937 narodowi działacze ukraińscy doszli do wniosku, że umowa tylko im szkodzi. Bojówkarze z OUN napadali na Polaków i przeciwników z innych ugrupowań ukraińskich. W lipcu 1937 roku powstał zalążek armii, oddział „Wilki”.
W roku 1938 rząd polki odwołał wojewodę Józewskiego i przeprowadził pacyfikację województwa tarnopolskiego. Z kolei ukraiński ruch rewolucyjny został poważnie osłabiony wskutek podjętej 1938 przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej decyzji o rozwiązaniu KPP raz z jej organizacją autonomiczną KPZU - zabrakło formalnego przywódcy.
Po podpisaniu układu monachijskiego rząd czechosłowacki musiał wyrazić zgodę na utworzenie ukraińskiego rządu autonomicznego na Ukrainie Zakarpackiej, w Użhorodzie. Jego premierem został Andrzej Brodyj - został później członkiem rządu węgierskiego.
Z początkiem listopada 1938 roku utworzono tam tzw. Sicz Karpacką, organizację policyjną wzorowaną na SS i szkoloną przez Niemców sudeckich. Utworzenie autonomicznego rządu Ukrainy Zakarpackiej było chwilowym sukcesem OUN. 15 III 1939 roku miejscowy parlament proklamował niepodległość kraju, co wywołało reakcję rządu węgierskiego - po porozumieniu z Niemcami opanował on Ukrainę Zakarpacką.