278

Edward A. Shils

Pierwotne związki społeczne

[...] W 1887 roku, w pracy Gemeinschaft und Gesellschaft, Tönnies przeciwstawił

nowoczesne społeczeństwo zachodnie, czyli Gesellschaft, które uważał za oportuni-
styczne, zatomizowane, racjonalistyczne i indywidualistyczne — społeczeństwu wyż-
szej solidarności, w którym indywidualność utrzymywana była w stanie pierwot-
nym, a które nazwał Gemeinschaft. Przykładami Gemeinschaft były dla niego duże
rodziny mieszkające wspólnie, gildie, wspólnoty wiekowe, społeczności plemienne
itp. Wszystkie one były wysoce zintegrowane, to znaczy charakteryzowały się wyso-
kim stopniem zgodności działań z oczekiwaniami, zaś oczekiwania obejmowały szeroki
zakres działań ich członków. Następcy Tönniesa znacznie rozszerzyli zasięg pojęcia Ge-
meinschaft, ujawniając niektóre z implikacji pojęcia Tönniesowskiego. Stan intensyw-
nej solidarności, z jego akcentami uczuciowymi nawet tam, gdzie silne emocje nie
zawsze znajdowały możliwość bezpośredniej ekspresji, stał się jedną z głównych
zmiennych w analizie struktury społecznej. W tym samym nurcie teoretycznym mie-
ści się Simmel, z jego naciskiem na skrajnie indywidualistyczne, niszczące tradycję
siły w nowoczesnym społeczeństwie miejskim. Również i Durkheim, znajdujący się
pod wpływem Comte'owskiego obrazu społeczeństwa zniszczonego przez racjonali-
styczny negatywizm i indywidualizm, chcąc znaleźć przeciwieństwo dla zdezintegro-
wanego nowoczesnego społeczeństwa zachodniego, skupił uwagę na tym samym zjawi-
sku co Tönnies — na solidarności mechanicznej.

Po drugiej stronie oceanu, zaraz po przełomie wieków i absolutnie bez związku

z pismami czy to Tönniesa, czy Durkheima, Charles Cooley skupił swą uwagę na tym
samym zjawisku — stanie intensywnej i rozległej solidarności w stosunkowo małych
grupach, w których istnieje możliwość bezpośrednich interakcji i bardzo wyraźnego
poczucia MY, w

którym „stopione są indywidualności” Sąsiedztwo, rodzina

i zabawowa grupa dzieci zostały nazwane „grupami pierwotnymi”. Podobnie jak Tö
nies, Cooley zamierzał przeciwstawić nieprzyjemne, \ samolubne, konfliktogenne
aspekty nowoczesnego społeczeństwa etosowi grupy pierwotnej. Podobnie jak Tönnies,

Edward A. Shils PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE

279

uważał on, że szersze społeczeństwa mogą wytworzyć swój etos, opierając się na zasa-
dach panujących w małych, silnie powiązanych wewnątrz grupach; używał on terminu
„pierwotna”, ponieważ wierzył że ich „pierwotna” natura polega na tym, że w tych
grupach formowane są wyższe ideały, które mogą kierować zachowaniami w szerszym
społeczeństwie.

Grupa pierwotna stała się jednym z głównych przedmiotów zainteresowań socjolo-

gii amerykańskiej, aż do początku wielkiej depresji i dojścia Adolfa Hitlera do władzy
w Niemczech. W.I. Thomas i Robert Park, Ernest Burgess i inni pisarze amerykańscy
zwrócili się ku rodzinie, grupie zabawowej, gangowi chłopców, ściśle powiązanej we-
wnętrznie społeczności wioskowej, sąsiedztwu — jako grupom pierwotnym, z których
wszystkie — z wyjątkiem gangu chłopców — były, jak sądzili, w trakcie procesu erozji
spowodowanego przez indywidualizm, wzrost racjonalności i wielkich organizacji oraz
rozpad wspólnoty moralnej amerykańskiego społeczeństwa miejskiego. Późny esej
profesora Louisa Wirtha pt. Urbanism as a Way of Life przedstawił w skrajnej formie
przeciwieństwo między solidarnością moralną grupy pierwotnej a anomijnym indywi-
dualizmem, nie ograniczonym przez wspólne standardy moralne, a charakterystycz-
nym dla nowoczesnego społeczeństwa miejskiego.

W 1935 roku Elton Mayo opublikował The Human Problems of an Industrial Civi-

lization, zaś niewiele później T.N. Whitehead ogłosił Leadership in a Free Society.
Obaj autorzy podkreślali „zubożenie stosunków społecznych” w nowoczesnej fabryce,
przez co rozumieli brak silnych powiązań osobistych między robotnikami a persone-
lem kierowniczym. Wyciągali z tej obserwacji wszelkie rodzaje dręczących ich
konsekwencji, takich jak konflikt klasowy, małą produktywność przemysłu itp. Żaden
z nich nie wspomina o swej ewentualnej znajomości prac Cooleya czy Tönniesa na
ten sam temat.

We wczesnych latach dwudziestych XX wieku profesor Hermann Schmalenbach

w eseju Die Soziologische Kategorie des Bundes (zamieszczonym w „Die Dioskuren”
Vol. 1) wprowadził nową nutę do analizy pojęcia Gemeinschaft. Zamiast wykorzy-
stać je dla rozdymania opisu indywidualizmu i moralnego rozprzężenia w nowocze-
snym społeczeństwie, przeanalizował samo pojęcie i

odkrył, że obejmuje ono

różnorodne zjawiska, które koniecznie powinny być od siebie oddzielone. Zauważył,
że stan intensywnej i rozległej solidarności może istnieć nawet wtedy, gdy ci, którzy ją
podzielają, ani nie posiadają wspólnego terytorium pochodzenia czy zamieszkania,
wspólnego miejsca pracy, ani nie łączą ich związki krwi czy powiązania seksualne.
Gdyby te elementy o charakterze podstawowym wyizolować z oryginalnego pojęcia
Gemeinschaft, pozostałością byłby Bund, dla określenia którego takie terminy, jak:
bractwo, braterstwo, związek, więź, gang, są tylko prymitywnymi przekładami, ale
z których każdy prezentuje nam element intensywnego wzajemnego przywiązania,
niezależnego od pierwotnych, podstawowych związków. Idee Schmalenbacha nie
zostały podjęte przez innych socjologów niemieckich. Pozostały też całkowicie niezna-
ne w świecie angielskojęzycznym. Mimo to uważam, że esej Schmalenbacha był pierw-
szym krokiem ku rezygnacji z bezkrytycznego przeciwstawienia sobie Gcmeinschaft
i Gesellschaft czy też grup pierwotnych i zatomizowanego szerokiego społeczeństwa.

Jeszcze przed Schmalenbachem, Max Weber przedstawił polegającą głównie na de-

finiowaniu i klasyfikowaniu analizę pokrewnego zjawiska, jakim jest charyzmatyczny
krąg składający się z proroka i apostołów. Przedłożył także odpowiednie pojęcie sekty

Edward A. Shils PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE

280

jako uczestnictwa w ciele zbiorowym, które jest funkcją stanu umysłu członków. Wy-
różnionym stanem umysłu było posiadanie silnego, relatywnie bezpośredniego przeżycia
kontaktu z tym, co święte. Max Weber poszedł dalej niż Schmalenbach, jako że uwa-
żał, iż mający cechy Bundu związek religijny, charyzmatyczna sekta, powoduje roz-
darcie porządku obywatelskiego. W swym słynnym rozróżnieniu Gesinnungsethic
i Verantworrungscthic

1

, paralelnym w stosunku do rozróżnienia sekty i kościoła, poło-

żył podstawy pod rozróżnienie polityki typu ideologicznego i typu obywatelskiego.
Podstawy te nie były jednak przez Maxa Webera rozbudowane w jego teorii struktury
społecznej i nie zostały przyjęte przez badaczy tej samej czy sąsiednich dziedzin. Pra-
ce wspomnianych tu pisarzy czytałem w latach trzydziestych XX wieku i nie udało mi
się wówczas ustalić systematycznych związków między nimi. Analizowałem w sposób
nader sumienny zarówno ruch komunistyczny, jak i nazistowski, ale poza wykorzy-
staniem w roku 1938 (zanim stało się to modne) terminu „charyzma” dla opisania partii
nazistowskiej i poza mą świadomością, że naziści oczarowani byli ideami podobnymi
do idei Gemeinschaft, moja „wiedza” teoretyczna pozostała niewykorzystana.

W tym czasie czytałem też z wielkim zainteresowaniem Co robić Lenina

i zwróciłem uwagę na jego żale, że klasa robotnicza, pozostawiona sama sobie, nie
stanie się rewolucyjną, lecz zadowoli się drobnymi reformami, poprawiającymi jej aktu-
alną sytuację; Lenin pisał, że tylko aktywna działalność poświęcających cały swój czas
idei zawodowych rewolucjonistów może przynieść rewolucję. Absolutnie nie udało mi
się wówczas dostrzec pojęciowej paraleli między Leninowskim rozróżnieniem ekono-
micznego ruchu związkowego i „zawodowego' ruchu rewolucyjnego a Maxa Webera
bardziej ogólnym rozróżnieniem Alltag (rutyny) i charyzmy oraz kościoła i sekty. Do-
piero kilka lat temu zrozumiałem, że Lenin i Weber dyskutowali z wielką gwałtowno-
ścią konsekwencje istnienia tego samego typu grup pierwotnych w systemie społecz-
nym.

W 1941 roku rozpocząłem pewne badania wśród grup ksenofobijnych aktywistów

i grup sympatyków nazizmu w Chicago. W trakcie moich rozmów z tymi gorliwcami,
podczas czytania ich korespondencji i publikacji, byłem pod wrażeniem ich namiętno-
ści do solidarności, ich uporczywego nacisku na całkowitą lojalność członków wobec
ich organizacji i ich paranoidalnego niepokoju dotyczącego skłonności ich członków do
ponownego grzeszenia. Każde zdarzenie ze swego prywatnego życia i z szerszego
świata odnosili na ogół do zasad, którym sami oni i ich towarzysze starali się służyć.
U bezładnej gromady przywódców tych grup wyróżniłem pewien zestaw poglądów: po
pierwsze, dualistyczną koncepcję świata, w którym w nieprzerwanej walce o los
świata światło walczy z ciemnością, dobro ze złem, protestanci z wszystkimi in-
nymi, chrześcijanie z wszystkimi innymi, Amerykanie (tak samo jak chrześcijanie)
z wszystkimi innymi, wszyscy inni z Żydami i obcokrajowcami; po drugie, potrzebę
nierozerwalnej solidarności; po trzecie, przekonanie o stale trwających wysiłkach
wroga, aby przeniknąć organizację „dzieci świata”; po czwarte, ściśle z tym powiąza-
ny strach przed niewiernością ich towarzyszy. Do pewnego stopnia przyjęli oni ide-
ologię nazistowską od swych sprzymierzeńców — Amerykanów niemieckiego pocho-

1

Gesinnungsethic, Verantwortungsethic — etyka przekonań i etyka odpowiedzialności, różnienie

wprowadzone przez M. Webera w wykładzie Politik als Beruf. Zob. wydanie polskie Polityka jako zawód
i powołanie, przeł. P. Eder i M. Wandel, wybór i oprac. M. Dębski, Warszawa 1989 (wyd. 2), s. 1-22 (przyp.
red. tomu).

Edward A. Shils PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE

281

dzenia; byli oni też bohaterami ideologii, którą wykładały „Dearbon Independent”
i „Protocols of the Elders of Zion” i która popularna była na Środkowym Zachodzie
przez całe lata dwudzieste i trzydzieste. Miałem jednak wrażenie, że gdyby wcześniej
nie istniała kultura natywistycznego ekstremizmu, moi rozmówcy sami byliby ją zrodzi-
li. Wielu z nich było pozbawionymi sukcesu pretendentami do pozycji przywódcy chary-
zmatycznego; byli oni ze swej istoty ideologami, jakkolwiek niskie by nie było ich wy-
kształcenie. Byli oni „naturalnymi manichejczykami”.

W latach wojny analizowałem cywilne i wojskowe morale Niemców. Przez

kilka lat od początku 1943 roku miałem szczęście ściśle współpracować z dr Henry
Dicksem, który rozpoczął wówczas badania nad strukturą osobowości nazistowskich
jeńców wojennych. Ich postawy, tak jak ujawniły się one w trakcie tych badań, zaczęły
układać się we wzór, który uformował się już w czasie moich poprzednich badań. Silny
nacisk na koleżeńskość kazał mi cofnąć się myślą ku Schmalenbachowi i zacząłem
w bliżej jeszcze nieokreślony sposób myśleć o armii niemieckiej jako o starannie wy-
pracowanych administracyjnych i logistycznych ramach dla sieci grup pierwotnych.
Ten intuicyjny pogląd nie pojawił się u mnie jako rezultat jakiejkolwiek wcześniej
przyjętej hipotezy; w rzeczywistości narzucił mi się on w konsekwencji dostrzeżenia
niemieckiej gorliwości w używaniu terminu Gemeinschaft we wszystkich możliwych
połączeniach, np. Frontgemeinschaft, Kampfgemeinschaft.

Zacząłem teraz rozważać możliwość integracji szerszego społeczeństwa poprzez

typy powiązań, które nie osiągają szczebla przywiązania do centralnego systemu war-
tości społeczeństwa. Wtedy to właśnie po raz pierwszy powziąłem tę ideę. Związki
łączące te grupy pierwotne z szerszą strukturą były jednak dla mnie nadal niejasne. Nie
wiedziałem, że są one rozmaite, i nie znałem wzoru owej różnorodności.

Napotykaliśmy w trakcie badań pewne zjawisko, które nazywaliśmy „zatwardzia-

łym rdzeniem” — byli nim naziści z przekonania, twardzi, niewzruszeni nieustępliwi
jako żołnierze, umacniający i usztywniający swe wpływy wśród kolegów-żołnierzy.
Napotykaliśmy też podoficerów i młodszych oficerów, raczej nienazistów, tak poświę-
cających się swym ludziom, jak mógłby to czynić ojciec czy starszy brat, tak wykonu-
jących swą pracę, aby za wszelką cenę utrzymywać ich przy życiu. W tym czasie nie
odróżniłem jeszcze jasno od siebie apolitycznych oficerów i podoficerów i tych mają-
cych silne upodobania ideologiczne, osób o charakterze paternalistycznym, lubiących
ochraniać innych — od „zatwardziałego rdzenia”. Tak więc nie udało mi się postrzec
różnicy między tym, co osobiste, a tym, co ideologiczne, która to różnica później
wydała mi się niezwykle ważna. Oba typy osób traktowałem jako przywódców ma-
łych grup, przywódców, których duch przenikał szeregowych członków i wzmacniał
ich, przy czym oba typy analizowałem oddzielnie i każdy jako centrum wpływu na
swych kolegów. Spotykaliśmy też inne rysy poglądów i zachowań żołnierzy niemiec-
kich — potrzebę demonstrowania męskości, tabu w stosunku do czułości, pozytywną
ocenę dyscypliny jako hamulca dla Innere Schweinehund

2

, która to cecha szczególnie

silnie rzuciła mi się w oczy. W tym jednak czasie rysy te nie pasowały do mojego
schematu analizy istoty militarnych grup pierwotnych, stąd, choć zauważone, pozo-
stały niewykorzystane. Widziałem, jak przywiązanie żołnierzy do ich towarzyszy i do
grupy, którą razem tworzyli, trzymało na wodzy ich tendencje do dbania o własne

2

Innere Schweinehund (niem) por. zwrot den inneren Schweinehund überwinden — przezwy ciężyć

własną podłość (przyp. red. tomu).

Edward A. Shils PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE

282

interesy i do chronienia całości własnej skóry bez względu na konsekwencje i jak to
przywiązanie obligowało ich do przyjęcia zobowiązań i możliwości, których bez
tego przywiązania by nie przyjęli. Odkrycie, że grupa pierwotna — poprzez usztyw-
nienie i wzmacnianie cherlaków i guzdrałów przykładem, zachęceniem i troskliwą
opieką — ma wpływ na skuteczność działań militarnych, było na tym etapie czymś
wystarczającym, aby uspokoić mój umysł.

W 1944 roku naszkicowałem szczegółowy schemat do prowadzenia wywiadów, któ-

ry był później wykorzystywany przez prowadzących wywiady pracowników wojsko-
wych komórek badawczych, wprawdzie z modyfikacjami, ale jednak do końca wojny.
(Przy tej pracy współdziałali ze mną dr Dicks i Morris Janowitz.) Gdy wojna się skoń-
czyła, przeanalizowałem materiał zebrany przez ankieterów. W trakcie tej analizy zda-
łem sobie sprawę, że Elton Mayo, Whitehead i Rothlisberger, w swych badaniach mo-
rale przemysłowego, śledzili dokładnie to samo, co ja odkryłem w mych studiach nad
armią niemiecką. I oni odkryli wpływ małych, ściśle spojonych grup na zachowanie
ich członków w trakcie wykonywana zadań nałożonych na nich z zewnątrz.

Gdyby wolno mi było umieścić mą własną pracę na końcu linii rozwojowej, która

rozpoczyna się pracą Tönniesa pt. Gemeinschaft und Gesellschaft, podsumowałbym tę
linię następująco: po pierwsze, Tönnies opisał pojedynczą złożoną zmienną: Gemein-
schaft— obejmującą wiele heterogennych elementów — a także opisał etos i strukturę
nowoczesnego społeczeństwa w taki sposób, który z zasady wykluczał z niego Geme-
inschaft; po drugie, Cooley stanowczo stwierdził, że etos grupy pierwotnej mógł być
i często był adoptowany jako etos życia publicznego w szerszym społeczeństwie; po
trzecie, Max Weber, za którym postępował Schmalenbach, odróżnił elementy inten-
sywnego i rozległego przywiązania w ramach Gemeinschaft od pierwotnych podstaw
biologicznych i ekologicznych, z którymi te poprzednie były mieszane w Tönnieso-
wskim pojęciu Gemeinschaft; następnie, Max Weber w swych analizach napięć mię-
dzy przywództwem charyzmatycznym a tradycyjnym i racjonalnym-legalnym ujawnił
jeszcze inny aspekt stosunku między etosem pewnych typów grup pierwotnych a dzia-
łaniem szerszego społeczeństwa; i w końcu to, co najważniejsze, Weber przez
wskazanie zarodków charyzmy u

podstaw przywództwa tak racjonalnego-

legalnego, jak i

tradycyjnego wprowadził rozróżnienie między intensywnym

a umiarkowanym przywiązaniem do najwyższych wartości; po czwarte, Mayo rozważał
zależność funkcjonowania związków korporacyjnych od morale grup pierwotnych; po
piąte, moje własne obserwacje przed wojną i w trakcie wojny pozwoliły mi wyróżnić:
a) pokrewieństwo między entuzjazmem politycznym czy ideologicznym a tendencją do
organizowania się w grupy pierwotne, b) zależność skuteczności działania korporacji
od morale grupy pierwotnej, c) rolę osób pośredniczących w wiązaniu grupy pierwot-
nej ze związkiem korporacyjnym. [...] Tu mamy więc elementy, na których oparłem
się, próbując rozwinąć własny pogląd na rolę grup pierwotnych w reprodukcji
i modyfikacji szerszego społeczeństwa.

Jesienią 1949 roku przedstawiłem w London School of Economics cykl wykładów

zatytułowanych Grupy pierwotne w strukturze społecznej. [...] Zajmowałem się
w nim przede wszystkim przemysłowymi i militarnymi grupami pierwotnymi, a do
pewnego stopnia też religijnymi grupami pierwotnymi, a szczególnie sektami mającymi
na celu odrodzenie religijne w przemysłowych centrach Stanów Zjednoczonych. Zajmo-
wałem się także takimi politycznymi grupami pierwotnymi, jak komórki konspiratorów

Edward A. Shils PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE

283

czy rewolucjonistów. Choć interesowałem się dość obszernie ich strukturą we-
wnętrzną, specjalnie nie zajmowałem się naturą związków utrzymujących członków
grupy razem. Trochę czasu poświęciłem na czyniony zwykłą, psychoanalityczną meto-
dą opis utożsamiania się z grupą i bez wchodzenia w szczegóły przypisałem formo-
wanie się grup pierwotnych i skuteczność ich wpływu na zachowania członków „po-
trzebie miłości”, której już dalej nie analizować. Po prostu przyjąłem ją jako daną
i przypisałem ją wszystkim grupom pierwotnym— militarnym, przemysłowym
i religijnym. Nie próbowałem zbijać Cooleyowskiego twierdzenia o przenoszeniu eto-
su grup pierwotnych do sfery publicznej, jednak od czasu, gdy dostrzegłem, iż pro-
blemy są dużo bardziej złożone, niż zdawało się Cooleyowi, zachowałem w stosunku
do niego dystans. Później doszedłem do wniosku, że tym, czego Cooley nie analizował,
był rodzaj grupy pierwotnej, która może wyposażyć społeczeństwo w niektóre
z owych wartości — chodzi mi tu o ideologiczną grupę pierwotną — i to, że przeno-
szenie owych wartości możliwe jest tylko wtedy, gdy faktycznie następuje zmniejszenie
intensywności, z jaką wartości były przeżywane. W tym czasie nie widziałem jednak
jeszcze jasno różnicy między osobistymi a ideologicznymi grupami pierwotnymi. Wy-
dawały się one odmienne; ale też wydawały się należeć do kategorii grup o bardzo
wysokiej solidarności, która wymagała daleko posuniętego wyrzeczenia się potrzeb
indywidualnych na rzecz grupy. Cechą tych grup była skrajna „świadomość wspólno-
ty”. Grupy te kształtowane były przez silne emocje zaangażowane we wzajemne po-
wiązania członków. Fakt, że grupy pierwotne w armii niemieckiej obejmowały za-
równo elementy polityczne, jak i niepolityczne, powodował, iż sądziłem, że różnica,
choć realna, nie była wystarczająco znacząca, aby umieszczać te grupy w zupełnie od-
miennych kategoriach. Istnienie tej różnicy nie dawało mi jednak przez pewien czas
spokoju. Powinienem dodać, że zmylił mnie też sposób używania przez Maxa Webera
terminu „charyzma”; nie zdołał on wskazać różnicy między uderzająco silnymi ce-
chami osobowościowymi a bliskim kontaktem z tym, co święte. Przyciągania przez
uświęcone cechy jakościowe jakiejś jednostki i przez jej osobowość wydały się Webe-
rowi cechami w równym stopniu charyzmatycznymi. Było bardzo trudno przebić się
przez bariery stworzone przez popełniony przez samego Webera błąd — brak rozróż-
nienia tych dwóch możliwości.

W 1949 roku, na zaproszenie profesorów Lazarsfelda i Mertona, miałem możność

powtórnej analizy materiału zaprezentowanego w książce The American Soldier, tym
razem w odniesieniu do roli członkostwa w grupach pierwotnych w skuteczności
walki. W trakcie mych badań nad zjawiskiem małych grup w armii amerykańskiej
musiałem powrócić do studiowania prac Georgesa Sorela, aby napisać wstęp do no-
wego wydania Reflection on Violence tego autora. Dostrzegłem teraz to, co umknęło
mej uwadze podczas mych studiów nad Sorelem dwadzieścia lat wcześniej: Sorel, teo-
retyk „heroicznej” orientacji w polityce, wierzył, iż właściwą oprawą dla bohaterskie-
go życia są małe konwentykle moralnie zintegrowanych jednostek, odznaczających
się wyższą moralnością rewolucyjną. Moje studia nad Sorelem wysunęły na czoło
korelację między — z jednej strony — gorącym stosunkiem do wartości ostatecznych,
do przedmiotów uświęconych i symboli, a z drugiej — zamkniętym życiem w grupach
typu konwentykli. Podobieństwo między Sorelowskim pojęciem rewolucyjnego hero-
izmu a dokonaną przez Ernsta Jungera wysoką oceną koleżeństwa żołnierskiego w jego
pracy Fronterlebnis oraz różnica między analizowanym przez nich typem grupy

Edward A. Shils PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE

284

pierwotnej a grupami pierwotnymi składającymi się z apolitycznych w zasadzie żoł-
nierzy amerykańskich, którzy walczyli bez poczucia zobowiązania wobec wyższych
wartości, bez solidarności koleżeńskiej czy potrzeby demonstrowania męskości, spowo-
dowały, iż wykroczyłem poza koncepcję Schmalenbacha i zyskałem większą świado-
mość faktu, że wewnątrz tego, co on nazwał Bundem, istnieją co najmniej dwa od-
mienne typy zjawisk. [...]

Cooley utrzymywał stanowczo, że istnieje podstawowa harmonia między orienta-

cjami członków w grupach pierwotnych i w szerszym społeczeństwie. Faktycznie
utrzymywał on, że wartości, do realizacji których ludzie dążą i które uznają, są w obu
sferach identyczne. Prowadzone przez E. Mayo badania nad małymi grupami w prze-
myśle i moje własne badania nad małymi grupkami w organizacji wojskowej
rozmaitych narodów rzuciły na to poważny cień wątpliwości. Zaiste, moje własne ana-
lizy tego, do jakiego stopnia zwykły żołnierz rozumiał i podzielał poglądy o celach
wojny i symbolach państwa, w którego imieniu prowadzona była wojna, a głoszone
przez przywódców, którzy tą wojną kierowali, pokazały, że akceptacja była tu zwykle
niewyraźna, niezbyt intensywna oraz, choć istniała ona, była w konkretnych przypad-
kach tak bliska neutralności, jak było to możliwe bez całkowitego wycofania się.

Przekonałem się, że osoby intensywnie, ciągle i gorąco czymś zaabsorbowane,

skupione na symbolach odnoszących się do władzy w organizacji korporacyjnej,
w obrębie której formują się grupy pierwotne, wydają się być kimś zupełnie innym
niż osoby odnoszące się do tych symboli w sposób bardziej swobodny, mniej ciągły
i mniej gorliwy. I odwrotnie, osoby silniej przywiązujące się, to znaczy przywiązujące
się do osobistych dyspozycji współtowarzyszy, wydają się w mniejszym stopniu re-
agować na symbole szerszego społeczeństwa, skupione we władzach i podstawowym
typie organizacji tego społeczeństwa.

Rozważania nad „ideologicznymi grupami pierwotnymi” ujawniły zjawisko

„naduczestnictwa” w systemie wartości ostatecznych. Alternatywa zbudowana
z „niedouczestniczenia”, uczestnictwa umiarkowanego i spłyconego oraz „naduczest-
nictwa” skrystalizowała się w mym umyśle w trakcie wysiłku, który w 1953 roku włoży-
łem w opisanie, w kategoriach teorii działania, struktury wyalienowanej partii rewolu-
cyjnej na podstawie autobiografii i osobistych zapisów jej byłych członków. Chodziło
mi tu o zrozumienie istoty związku — wynikającej z niego struktury — łączącego
osoby, które spoglądały na innych raczej w świetle ich znaczenia symbolicznego niż
osobistego. Centralne postaci w

tych grupach były Pełnym przeciwieństwem

w stosunku do osób „niedouczestniczących”. W sposób bardzo intensywny były one
powiązane z centralnym systemem wartości.

Wkrótce potem, w 1954 roku, Bernard Berelson prosił mnie o przeczytanie i ocenę

rękopisu książki napisanej przez niego wspólnie z Paulem Lazarsfeldem na temat
kampanii prezydenckiej roku 1948, odbytej w Elmira w stanie Nowy York. Zebrany
w tych badaniach materiał pokazał, że proporcja osób reagujących w sposób silny i cią-
gły na symbole odnoszące się do centralnego systemu wartości była bardzo mała.
Proporcja osób w ogóle nie reagujących na nie była równie mała. Pośrodku znajdo-
wała się natomiast znaczna większość populacji o bardzo umiarkowanym zaintereso-
waniu, rosnącym w miarę kampanii. Wydaje się, iż jest to normalny rozkład przywiąza-
nia do centralnych wartości społeczeństwa. Ten rozkład, przedstawiony teraz przez au-
torów książki pt. Voting w jej ostatnim rozdziale, jest prototypem stosunków, których

Edward A. Shils PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE

285

przedmiotem są wszystkie elementy systemu dominujących w danym społeczeństwie
wartości. Niektórzy ludzie są nimi silnie zainteresowani, pozytywnie czy negatywnie,
inni zupełnie się nimi nie interesują — są to właśnie „idioci”, o których pisał Arystote-
les — natomiast większość jest zainteresowana nimi w bardzo różnym stopniu, działa-
jąc w wielu sytuacjach w sposób biorący z jednej strony pod uwagę mieszaninę, na
którą składa się uwzględnienie osobistego przywiązania i niejasny sens obowiązków
wynikających z roli, a z drugiej ogólne, niejasne, okazjonalne i czasami bardzo ogra-
niczone zainteresowanie całością.

Przywiązanie typu obywatelskiego, umiarkowane pluralistyczne zainteresowanie ca-

łością, poza innymi kwestiami, nie jest charakterystyczne dla ducha grupy pierwotnej.
Wielka hipoteza Cooleya wydaje się nietrafna, jeśli etos i ton konieczny dla utrzymania
społeczeństwa obywatelskiego miałoby się uważać za szkodliwy dla zapału i pasji cha-
rakterystycznych dla grupy pierwotnej. Sposób, w jaki trzy różne typy grup pierwot-
nych przyczyniają się, mimo to, do integracji społeczeństwa, musi jednak być nadal
jednym z głównych przedmiotów badań socjologicznych.

Fragmenty szóstego rozdziału książki Edwarda Shilsa Center and Periphery. Essays in Macrosociology, Chicago-
London 1975, s. 111-126. Tytuł oryginalny: Primordial, Personel, Sacred and Civil Ties.

Przedruk według wydania polskiego: Jacek Szmatka, Elementy mikrosocjologii. Wybór tekstów, Instytut Socjolo-
gii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1978, rozdz. IX, Edward A. Shils, O związkach społecznych: pier-
wotnych, osobistych, sakralnych i obywatelskich, przeł. Janusz Mucha, s. 587-605. Tytuł zmieniono, pominięto
numery podrozdziałów.