Procesy wydawnicze

Wykładowca:

mgr inż. Bernard Jóźwiak

Wykład 3

1

19-03-2011

Sposób wydania książki



format publikacji



format kolumny i marginesy



kompozycja stronic



układ typograficzny



technika drukowania



rodzaj papieru



rodzaj oprawy

2

Format publikacji

Formatem publikacji nazywamy wymiary

określające szerokość i wysokość książki

3

Format publikacji



powstaje on poprzez złamywanie (falcowanie)

arkusza papieru o określonej wielkości, przy czym
liczba złożeń zależy od zaplanowanej dla publikacji
wymiarów stronic



przy określaniu wymiarów publikacji zawsze

najpierw podaje się szerokość, a potem wysokość
(najczęściej w mm)

a = szerokość
b = wysokość

4

a

b

a

b

Format publikacji

1.

popularny: a + 20 mm < b < 2a

2.

albumowy: b + 20 mm < a < 2b

3.

kwadratowy: b = a 20 mm

4.

wąski: b ≥ 2a

5.

akcydensowy: a ≥ 2b

5

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

Format publikacji

6.

Formaty częściowe

uzyskuje się przez podział arkusza znormalizowanego w inny sposób niż przy

otrzymywaniu formatów pochodnych,

oznaczone ułamkiem zwykłym (1/x), którego mianownik oznacza podział

prostopadle do jednego z boków arkusza na x równych części;

gdy x jest parzyste – podział na x części

prostopadle do boku krótszego;

gdy x jest nieparzyste – podział na x części

prostopadle do boku dłuższego;

6

Format publikacji

1

/

2

A4

1

/

3

B5

1

/

4

(82x104/8)

1

/

5

B3

7

105x297 mm 175x83,3 mm 65x410 mm 350x100 mm

Format publikacji

1

/

6

A4

1

/

2

(

1

/

3

A4)

1

/

3

(

1

/

2

A4)

35x297 mm 210x49,5 mm 105x99 mm

8

Format publikacji

7.

Formaty wielokrotne

powstają w wyniku połączenia 2 lub większej liczby



formatów pochodnych w inny sposób niż przy tworzeniu formatów

pochodnych wyższego rzędu



formatów częściowych

2 B6 3 A6

2

/

3

A4

1

/

2

B4

A6+A5

9

Format publikacji

8.

Formaty łączone

można otrzymać dwoma sposobami:



przez połączenie dwóch różnych

formatów pochodnych,

wyższego i niższego rzędu,

wzdłuż linii krótszego boku

formatu większego,
np. A5 + A6



przez połączenie arkusza

formatu pochodnego

z odpowiadającym mu arkuszem

formatu częściowego

wzdłuż linii ich dłuższych boków,

np. A4 +

1

/

2

A4

10

Czynniki wyboru formatu publikacji



charakter publikacji i jej przeznaczenie np. album,

poradnik, słownik, podręcznik, beletrystyka, bajki,

poezja itp.



odbiorca i jego wiek (dzieci, młodzież, dorośli)



sposób użytkowania (czytane – trzymane w ręku

oraz czytane – oglądane położone na płaskiej

powierzchni np. stole)



ilość tekstu i jego charakter

11

Czynniki wyboru formatu publikacji



ilość, rodzaj i format ilustracji przewidywanych do

zamieszczenia



czynnik estetyczny wpływający m.in. na czytelność

i odbiór informacji zawartych w książce



czynnik ekonomiczny decydujący o kosztach

wydania publikacji – rodzaj maszyny, na której

drukowana będzie dana publikacja (arkuszowa lub

zwojowa), format zadrukowywanego podłoża

(ekonomiczne wykorzystanie papieru)

12

Formaty znormalizowane

(PN-P-50018:1985)



normalizacja formatów papieru pozwoliła

na uporządkowanie wymiarów arkuszy oraz nadanie
wyrobom papierniczym jednolitego kształtu



w arkuszu znormalizowanym stosunek boków równa się

stosunkowi boku kwadratu do jego przekątnej i wynosi:
1:



2 = 1:1,414, czyli w przybliżeniu 5:7



kolejne formaty, powstające

przez podział formatu większego
na 2 równe części prostopadle
do dłuższego boku, mają zawsze
jednakowy stosunek szerokości
do wysokości i nazywane są
formatami pochodnymi

13

Formaty znormalizowane

(PN-P-50018:1985)



PN-P-50018:1985 określa wymiary boków formatów szeregu A, B i C



podstawowe formaty arkuszy papieru:

szereg A, A0 = 841 x 1189 mm (powierzchnia 1 m

2

)

szereg B, B0 = 1000 x 1414* mm
(B0 = 1000 x 1400 mm)
szereg C, C0 = 917 x 1297 mm



formaty szeregu B są większe

o około 40% od formatów szeregu A



wymiary boków formatów szeregu C

stanowią średnią arytmetyczną

między wymiarami odpowiednich boków

formatów A i B

14

Formaty znormalizowane

(PN-P-50018:1985)

Do drukowania stosuje się najczęściej

formaty szeregu A i B

maszyny pełnoformatowe: AB1
maszyny półformatowe: AB2

15

Formaty znormalizowane

(PN-P-50018:1985)

16

A

B

C

A0 841 x 1189 mm

B0 1000 x 1400 mm

C0 917 x 1297 mm

A1 594 x 841 mm

B1 700 x 1000 mm

C1

648 x 917 mm

A2 420 x 594 mm B2

500 x 700 mm C2

458 x 648 mm

A3 297 x 420 mm B3

350 x 500 mm C3

324 x 458 mm

A4 210 x 297 mm B4

250 x 350 mm C4

229 x 324 mm

A5 148 x 210 mm B5

175 x 250 mm C5

162 x 229 mm

A6 105 x 148 mm B6

125 x 175 mm C6

114 x 162 mm

A7 74 x 105 mm B7

87 x 125 mm C7

81 x 114 mm

Formaty znormalizowane

(PN-P-50018:1985)

17



typowymi formatami fabrycznymi są tzw. formaty brutto

dostosowane do przycinania publikacji do formatów znormalizowanych:

A0+ 860 x 1220 mm (AR0)

A1+ 610 x 860 mm (AR1)  surowy

*

:630x880 mm

B0+ 1030 x 1440 mm (BR0)

B1+ 720 x 1030 mm (BR1)

Formaty nie znormalizowane

18



oprócz formatów znormalizowanych otrzymywanych z szeregów A i B, do

produkcji książek używa się również:



arkuszy nie znormalizowanych o wymiarach (ozn. S):

brutto 840x1080 mm,

netto 820x1040 mm,



do drukowania na maszynach rotacyjnych (zwojowych)

role o szerokości:

630, 750, 840, 940, 1050, 1260, 1420 i 1580 mm

drugim wymiarem jest długość odcięcia wstęgi papieru, wynosząca

dla danej maszyny drukującej pełny obwód cylindra lub ½ obwodu

Formaty nie znormalizowane

19

Sposób uzyskania

Wymiary [mm]

Proporcje boków

Podstawowy brutto

840 x 1080 mm

1 : 1,29

Podstawowy netto

820 x 1040 mm

1 : 1,27

Złożony 1-krotnie

520 x 820 mm

1 : 1,58

Złożony 2-krotnie

410 x 520 mm

1 : 1,27

Złożony 3-krotnie

260 x 410 mm

1 : 1,58

Złożony 4-krotnie

205 x 260 mm

1 : 1,27

Złożony 5-krotnie

130 x 205 mm

1 : 1,58

Złożony 6-krotnie

102 x 130 mm

1 : 1,27

Zastosowanie formatów

20



Formaty szeregu A – stosowane są do prac

biurowych, akcydensów manipulacyjnych oraz do

drukowania broszur i książek



Formaty szeregu B – podstawowe formaty do

większości prac drukarskich, do drukowania broszur,

książek i czasopism



Formaty szeregu C – stosowane są do produkcji

kopert, teczek, skoroszytów, obwolut i opakowań

papierów szeregu A

Zastosowanie formatów

21



Formaty nie znormalizowane:



smukłe (nieparzysta liczba złamów, np. 5x)

stosowane są do drukowania literatury pięknej



szersze (parzysta liczba złamów, np. 4x) –

do drukowania książek zawierających materiał

ilustracyjny

Zastosowanie formatów

22



A4 – publikacje o dużej objętości tekstu lub takie,

w których główną rolę odgrywa ilustracja – albumy,

atlasy, encyklopedie, leksykony, literatura dziecięca, a

także publikacje naukowe, książki telefoniczne,

formularze biurowe



B4 – duże atlasy, albumy z reprodukcjami

malarskimi

Zastosowanie formatów

23



A6/B6 – małe słowniki (wydania kieszonkowe),

tomiki poezji, kalendarze, informatory, przewodniki

turystyczne, literatura sensacyjna



A7/B7 – tomiki poezji, książeczki do nabożeństwa,

kalendarzyki kieszonkowe

Zastosowanie formatów

24



A5 – książki o umiarkowanej objętości,

popularnonaukowe, podręczniki szkolne, beletrystyka



B5 – publikacje o dużej objętości ze

skomplikowanym tekstem i materiałem ilustracyjnym,

publikacje naukowe, podręczniki szkolne i

akademickie, słowniki i encyklopedie

Sposób wydania książki



format publikacji



format kolumny i marginesy



kompozycja stronic



układ typograficzny



technika drukowania



rodzaj papieru



rodzaj oprawy

25

Format kolumny

Kolumna



powierzchnia zadrukowana na

stronicy publikacji



skład drukarski lub komputerowy

uformowany wg ustalonego formatu jedno- lub

wielołamowy odpowiadający stronicy publikacji

26

Format kolumny

Łam



wiersze tekstu (wraz z ilustracjami, tabelami,

wzorami) złożone na jednakową szerokość

dostosowaną do długości kolumny,

stanowiące kolumnę (układ jednołamowy)

lub jej część (układ wielołamowy)

27

Format kolumny



Wymiary kolumny są znormalizowane

PN-75/P-55022

Formaty kolumn

książek, broszur i czasopism



Zgodnie z normą PN-75/P-55022

stopień zadrukowania powierzchni

stronicy publikacji powinien wynosić:



około 60% dla wydawnictw

nieperiodycznych


około 70% dla wydawnictw

periodycznych

28

Format kolumny



format kolumny podawany jest

z uwzględnieniem paginy żywej



natomiast w przypadku występowania

paginy zwykłej – nie uwzględnia jej

29

243

Pagina żywa 243

Format kolumny



Proporcje boków stronicy publikacji

i kolumny powinny być zgodne



Marginesy powinny zwiększać się

w następującej kolejności:



M

grz

– margines grzbietowy (wewnętrzny),



M

g

– margines górny (główkowy),



M

p

– margines przedni (zewnętrzny),



M

d

– margines dolny

M

grz

< M

g



M

p

< M

d

2 x M

grz



M

p



Przy właściwych wymiarach marginesów,

przekątna stronicy publikacji powinna być

jednocześnie przekątną kolumny

30

Czynniki wyboru formatu kolumny



Wymiary kolumny pozostają w ścisłym związku z

formatem projektowanej publikacji, a na wielkość

kolumny wpływają te same czynniki, które decydują o

wyborze formatu publikacji:



przeznaczenie publikacji,



odbiorca,



czynnik ekonomiczny,



czynnik estetyczny

31

Czynniki wyboru formatu kolumny

Przeznaczenie i długotrwałość czytania



książki przeznaczone do długotrwałego czytania

(np. beletrystyka) wymagają lepszej czytelności

tekstu – projektuje się mniejszy format kolumny



książki przeznaczone do czytania krótkotrwałego, w

których jednorazowo czytany jest tylko mały fragment

tekstu (np. encyklopedie i słowniki), mogą mieć

mniejsze marginesy

32

Czynniki wyboru formatu kolumny

Odbiorca i jego wiek



książki przeznaczone dla mało wprawnego

czytelnika (np. książki dla dzieci, podręczniki dla szkół

podstawowych) wymagają zaprojektowania

mniejszego formatu kolumny

33

Czynniki wyboru formatu kolumny

Estetyka



dla publikacji wymagających wyższej estetyki

wydania (np. albumy) projektuje się szersze

marginesy zmniejszając format kolumny



w wydaniach masowych, nie wymagających

znacznej estetyki, projektuje się mniejsze marginesy i

większy format kolumny

34

Czynniki wyboru formatu kolumny

Czynnik ekonomiczny



w publikacjach wydawanych oszczędnie stosuje się

większy wymiar kolumny kosztem zmniejszenia

marginesów

35

Czynniki wyboru formatu kolumny

Należy ustalić odpowiednie

proporcje

pomiędzy czynnikiem

ekonomicznym i

estetycznym!

36

Czynniki wyboru formatu kolumny



Duży format kolumny, ale zbyt małe marginesy:

spowodują obniżenie czytelności tekstu

i spadek estetyki wydania publikacji,

zmniejszą objętość publikacji, a więc będzie

mniejsze zużycie papieru i niższy koszt wydania



Mały format kolumny i szersze marginesy:

poprawią czytelność tekstu i wpłyną pozytywnie

na estetykę wydania publikacji,

zwiększą objętość publikacji, a tym samym

zwiększą zużycie papieru i koszty wydania

37

–

+

+

–

Wielołamowy układ kolumny



do formatu publikacji B5 stosuje się jednołamowy

układ kolumny



dla dużych formatów publikacji (powyżej B5) lub w

przypadku formatów kwadratowych i poprzecznych
projektuje się kolumnę w układzie wielołamowym (2 lub 3
łamy)



zasady obliczania wymiarów kolumny wielołamowej

są takie same jak dla kolumny jednołamowej

38

Wielołamowy układ kolumny



odstęp pomiędzy łamami powinien wyraźnie

oddzielać łamy, aby nie utrudniać czytania, ale

jednocześnie nie może być zbyt duży, aby nie

„rozbijał” kolumny na oddzielne płaszczyzny



przeważnie wystarcza odstęp 1 cycero dla

optymalnych stopni pisma 8-12 p. oraz 2-punktowej

interlinii

39

Wielołamowy układ kolumny



wielkość odstępów między łamami zależy od:



szerokości stronicy publikacji



szerokości marginesów



liczby i szerokości łamów – im większa szerokość łamów,

tym większy odstęp między łamami należy zastosować



użytego stopnia pisma i interlinii – większy stopień pisma

i większa interlinia wymagają zastosowania większego odstępu między

łamami; odstęp pomiędzy łamami powinien być większy od optycznego

odstępu pomiędzy wierszami tekstu



obecności linii rozdzielających łamy – optycznie zmniejsza

światło pomiędzy łamami – należy zastosować większy odstęp

40

Wielołamowy układ kolumny



minimalna szerokość łamu jest ściśle określona

i zależy od stopnia pisma tekstu (ok. 25 znaków):



6 p.  6 cycer,



8 p.  8 cycer,



10 p.  10 cycer,



12 p.  12 cycer itd.



optymalna szerokość łamu zawiera około 50-55

znaków:



6 p.  12-14 cycer,



8 p.  16-18 cycer,



9 p.  18-20 cycer,



10 p.  20-22 cycera

41

Metody wyznaczania formatu kolumny



Graficzne



wg złotego podziału,



kanon Tschichold’a,



harmonijny kanon podziału Villarda de Honnecurt,



metoda trójkątów



Matematyczne



metoda kolumny większej,



metoda kolumny mniejszej

42

Złoty podział



Odcinek AB jest podzielony na dwa mniejsze odcinki z zachowaniem

złotego podziału, gdy odcinek mniejszy (a = BE)

ma się tak do większego (b = AE),

jak większy do całości (c = a + b = AB)



Przyjmując wartość odcinka mniejszego jako 1

proporcja pomiędzy odcinkiem mniejszym i większym

uzyskanym z definicji złotego podziału wyniesie: 1:1,618



W wartościach liczbowych (dla liczb całkowitych) złoty podział odpowiada w

przybliżeniu następującym proporcjom: 3:5, 5:8, 8:13, 13:21 itd., jednak ze

względu na dokładność, w obliczeniach należy przyjmować proporcję 8:13 lub

13:21, gdyż stosunki te ściśle odpowiadają

złotemu podziałowi (nie są zaokrąglone).

43

b

a

b

c

b

b

a







BE

AE

BE

AB

BE

BE

AE









Złota proporcja znalazła praktyczne zastosowanie

w produkcji poligraficznej m.in. przy:



ustalaniu formatu kolumny w produkcji dziełowej,



wyznaczaniu wielkości marginesów,



wyznaczania miejsca tekstom stronic tytułowych,



rozmieszczaniu ilustracji,



planowaniu formatów i układów graficznych akcydensów itp.

Złoty podział

44

Złoty podział

45

Złoty podział

46



Zastosowanie złotej proporcji do wyznaczania

szerokości kolumny przy znanej jej wysokości

AB – znana wysokość kolumny

AC = ½ AB

wykreślony zgodnie z zasadą złotego podziału

odcinek BE można obliczyć wykorzystując

twierdzenie Pitagorasa:

odcinek BE jest szukaną szerokością kolumny

AB

BE

AB

AB

AB

BC

AC

BC

BD

BE

AB

AB

AB

AB

AB

AB

BC

































2

1

5

)

(

2

1

2

5

2

1

2

5

2

4

5

2

4

1

2

2

2

1

2

Złoty podział

47



Zastosowanie złotej proporcji do wyznaczania

wysokości kolumny przy znanej jej szerokości

AB – znana szerokość kolumny

AC = ½ AB

odcinek BE można obliczyć ze wzoru:

zgodnie z zasadą złotego podziału:

ponieważ BO = BD = BE to szukana

wysokość kolumny (BF) wyniesie:

AB

BE







2

1

5

AB

BO

AB

AB

BO

BO

AO

wys

szer









.

.

AB

AB

AB

AB

BE

BF



















2

1

5

2

1

5



Szwajcarski typograf Jan Tschichold sformułował zasadę wyznaczania

formatu kolumny na podstawie późnośredniowiecznych rękopisów



Metoda oparta jest na następujących założeniach:



stosunek boków

kart publikacji wynosi 2:3,


wysokość kolumny

jest równa szer. publikacji



Uzyskana tą metodą kolumna

ma te same proporcje boków

co publikacja



Ustawienie kolumny tak, aby

jej przekątna pokrywała się

z przekątną karty publikacji

pozwala uzyskać następujące

proporcje marginesów: 2:3:4:6

Kanon Tschicholda

48



Metoda graficznego wyznaczania formatu kolumny nazywana również

kanonem Gutenberga, opiera się na regule Villarda de Honnecurt podziału

odcinka przy pomocy wykresu na dowolną liczbę części



Można ją stosować

do formatów publikacji

o różnych proporcjach boków,

przy czym dla różnych formatów

uzyska się inne proporcje

marginesów



Rzadko stosowana ze względu

na niską ekonomiczność –

uzyskany format kolumny

stanowi około 50% powierzchni

stronicy publikacji



Podobny sposób wyznaczania

formatu kolumny odnalazł

Van de Graaf

Kanon Gutenberga

49



Metoda opracowana przez Rosarivę polega na podzieleniu szerokości i

wysokości stronicy publikacji na 12 części



Otrzymuje się

mniejsze marginesy

i większy format kolumny



Bardziej ekonomiczna

metoda w stosunku do

wcześniejszej – pozwala

uzyskać kolumnę stanowiącą

około 60% powierzchni

stronicy publikacji

Metoda trójkątów

50



Metoda kolumny mniejszej



szerokość karty publikacji zostaje podzielona na 3 równe części,



2/3 stanowi szerokość kolumny, a 1/3 na marginesy: grzbietowy

i przedni,


otrzymany format kolumny stanowi około 40-50% powierzchni

stronicy publikacji

Metoda matematyczna

51



Metoda kolumny większej



szerokość karty publikacji zostaje podzielona na 4 równe części,



3/4 stanowi szerokość kolumny, a 1/4 na marginesy: grzbietowy

i przedni,


otrzymany format kolumny stanowi około 50-60% powierzchni

stronicy publikacji



Obie metody wymagają podania

proporcji marginesów

Metoda matematyczna

52



dla różnych formatów publikacji i różnych formatów kolumn zmianie ulegają

również wzajemne proporcje wszystkich czterech marginesów



zwykle zachowana jest zasada: M

grz

< M

g



M

p

< M

d



liczby wyrażające stosunek marginesów informują z ilu jednakowych części

składają się poszczególne marginesy; wielkość tych części (y) w miarach

metrycznych otrzymuje się przez podzielenie różnicy otrzymanej z odjęcia

szerokości kolumny od szerokości stronicy publikacji przez liczbę części

przypadających na margines grzbietowy i przedni:

Proporcja marginesów

53

Mp

Mgrz

k ol

szer

publ

szer

y







.

.

.

.

Proporcja marginesów

54

M

grz

grzbiet.

M

g

górny

M

p

przedni

M

d

dolny

dla większości książek

2

3

4

6

2

3

4

5

skład z większą interlinią

2

3

5

6

skład bez interlinii

2

3

5

5

proporcje boków publikacji i kolumny 2:3

2

3

4

6

proporcje boków publikacji i kolumny 1:



2

1



2

2

2



2

proporcje boków publikacji i kolumny 3:4

3

4

6

8

proporcje boków publikacji i kolumny wg złotego podziału

3

5

5

8

proporcje boków publikacji 1:1,41 (np. szereg A)
i zharmonizowany format kolumny

2

3

5

7

5

7

9

13

formaty wąskie o proporcjach boków 1:1,9

3

6

6

11

formaty kwadratowe

1

1

2

2

format poziomy o proporcjach boków 4:3

9

7

18

14

Margines grzbietowy, a rodzaj oprawy



graficzne wyznaczanie marginesów zakłada idealne,

całkowicie płaskie rozłożenie książki; w praktyce w miejscu

złamu powstaje cień, natomiast ze względu na grubość wkładu

książki margines wewnętrzny ulega optycznemu zwężeniu



od rodzaju oprawy zależy otwieralność

– im mniejsza otwieralność książki,

tym większy margines grzbietowy

należy zaprojektować

55

Margines grzbietowy, a rodzaj oprawy



szerokość marginesu grzbietowego – zbyt mały

powoduje deformacje kolumny tekstowej, a tym samym gorszą

czytelność



zwiększenia marginesu grzbietowego wymagają:



oprawa klejona z frezowaniem – o około 3 mm



oprawa szyta bocznie drutem (tzw. sztych) – o około 5 mm

56

Sposób wydania książki



format publikacji



format kolumny i marginesy



kompozycja stronic



układ typograficzny



technika drukowania



rodzaj papieru



rodzaj oprawy

57

Format publikacji

A5 (148x210 mm)

Format wąski

format kolumny 6¼ x 9 kw

o proporcjach boków 1:1,9

.

Przykłady kolumn na stronicy

58

Format publikacji

Zmniejszenie kolumny tekstu

o proporcjach

ze zwiększeniem powierzchni

boków 3:4

przeznaczonej na ilustracje

Przykłady kolumn na stronicy

59

Format kwadratowy
o proporcjach
boków 1:1

Przykłady kolumn na stronicy

60

Format poprzeczny

o proporcjach

boków 4:3

Przykłady kolumn na stronicy

61

Asymetryczne ustawienie kolumny

na stronicy publikacji

Przykłady kolumn na stronicy

62