POSTĘPOWANIE SĄDOWE W OGÓLNOŚCI

KPK 1983, kan. 1400-1500

2

WPROWADZENIE

1. Ogólne uwagi na temat kanonicznego prawa procesowego

1.1-1. Pozytywne aspekty procesu

- Prawo procesowe było i jest źródłem prawa. Potwierdza to historia prawa: prawo

rzymskie, prawo kanoniczne (kanony i dekretały; kanony dogmatyczne i dyscyplinarne;

dekretały – orzeczenia sędziów w konkretnym przypadku; to wszystko zostało następnie

przyjęte jako zasada ogólna regulująca poszczególne rodzaje spraw), Rota Rzymska.

- Prawo procesowe jest narzędziem pokoju, porządku. Ustawy są tworzone z myślą o

dobru wspólnym. Spór, konflikt, wątpliwość zagrażają dobru wspólnemu i dlatego prawo

powinno je rozstrzygać na drodze pozaprocesowej albo procesowej. Proces wprowadza pokój

pomiędzy stronami znajdującymi się w sporze, konflikcie, wprowadza porządek w

społeczności, skłania do zachowania prawa.

- Prawo procesowe skłania do lepszego poznania przepisów prawa kanonicznego w

zakresie poszczególnych dziedzin przepisów kościelnych.

1.1-2. Negatywne aspekty procesu

- Pod względem eklezjalnym. proces zakłada sytuację przeciwną komunii, więzi życia

i miłości (Kościół), pociąga za sobą sytuację konfliktową (kontradyktoryjność), sytuację

niezgody.

Por. Pierwszy List św. Pawła do Koryntian (6,7): wchodzenie z drugim człowiekiem

na drogę procesu jest czymś niedobrym; ewentualne spory powinno się poddawać pod osąd

trybunału kościelnego.

KPK zachęca wszystkich wiernych do unikania procesów i rozwiązywania powstałych

sporów na drodze pokojowej:

„Wszyscy wierni, przede wszystkim zaś biskupi, winni pilnie pracować, by

zachowując sprawiedliwość, na ile to możliwe, wykluczyć spory w Ludzie Bożym i jak

najszybciej pokojowo je rozwiązywać” (kan. 1446 § 1).

Szczególny obowiązek w tym zakresie spoczywa na sędziach i innych pracownikach

sądów kościelnych:

3

„Sędzia, na początku sprawy, a także w każdym innym czasie, dostrzegając

jakąkolwiek nadzieję dobrego wyniku, powinien zachęcić strony i dopomóc im, by szukały

słusznego rozwiązania sporu przez wspólne porozumienie, i wskazać odpowiednie do tego

drogi, korzystając także z pośrednictwa poważnych osób” (kan. 1446 § 2).

„Jeśli spór dotyczy prywatnego dobra stron, sędzia powinien się zorientować, czy nie

byłoby pożyteczne zastosować ugodę lub sąd polubowny, zgodnie z przepisami kan. 1713-

1716” (kan. 1446 § 3).

„Celem uniknięcia sporów sądowych można z pożytkiem zastosować transakcję czyli

ugodę, albo spór można powierzyć jednemu lub kilku sędziom polubownym” (kan. 1713).

Podobne stanowisko w tej sprawie zajmuje instrukcja procesowa Dignitas connubii

(25.01.2005), a więc Papieska Rad ds. Tekstów Ustawodawczych:

„Art. 65 - § 1. Sędzia, zanim przyjmie sprawę i ilekroć dostrzeże nadzieję dobrego

wyniku, powinien zastosować środki pastoralne, aby nakłonić małżonków, o ile to możliwe,

do uważnienia małżeństwa i do wznowienia wspólnego życia małżeńskiego (kan. 1676).

§ 2. Jeśli to nie jest możliwe, sędzia powinien zachęcić małżonków, aby –

pozostawiwszy wszelkie osobiste pragnienia – szczerze współpracowali, działając w prawdzie

i z miłością, w poszukiwaniu prawdy obiektywnej, tak jak tego wymaga natura spraw

małżeńskich.

§ 3. Gdyby zaś sędzia zauważył, że małżonkowie są do siebie nawzajem wrogo

nastawieni, powinien ich usilnie zachęcać, aby w trakcie procesu, porzuciwszy wszelką

niechęć, kierowali się nawzajem uprzejmością, dobrocią i miłością bliźniego”.

Postępowanie procesowe powinno być podejmowane tylko wtedy, kiedy inne środki

nie zdołają rozwiązać sporu, konfliktu czy wątpliwości.

- Pod względem prawnym. Prawo procesowe jest prawem skomplikowanym, jego

interpretacja jest trudna. Natura procesu zakłada kontradyktoryjność. To zaś wymaga

dogłębnej znajomości prawa. Prawo procesowe jest prawem formalistycznym. Formalności

rodzą jednak przekonanie, że końcowa decyzja sędziego jest sprawiedliwa i zgodna z prawdą

obiektywną.

- Pod względem dydaktycznym. Prawo procesowe jest mało znane.

4

1.2. Prawo procesowe w KPK z 1983 roku

Obecny Kodeks Prawa Kanonicznego zawiera regulację procesu w sensie technicznym

(księga VIII). Po Soborze Wat. II, zaznaczyły się jednak różne tendencje dotyczące procesu

kanonicznego.

- Pierwsza: radykalna, postulowała całkowite pominięcie procesu w prawie Kościoła

(sprzeczne z istotą misji kościelnej, z Ewangelią).

- Druga: mniej radykalna i mało prawna, uważała, że j w Kościele powinien pozostać

tylko proces „pastoralny”, bez formalności.

- Trzecia: uważała, że w Kościele powinien pozostać proces prawdziwy, w ścisłym

znaczeniu, zgodny z wymogami dzisiejszej techniki procesowej.

Trzecia opcja przeważyła i dlatego Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku reguluje

prawdziwy proces, uproszczony w porównaniu z procesem z poprzedniego Kodeksu (1917),

zgodny z tradycją Kościoła.

1.3. VII Księga KPK (1400-1752)

Kanoniczne prawo procesowe (znaczenie b. szerokie) jest podzielone w Kodeksie z

1983 roku na 5 części:

Część I: Postępowanie sądowe w ogólności (1400-1500) – traktat o założeniach kanonicznego

prawa procesowego (proces statyczny):

–

założenia jurysdykcyjne: władza sądownicza w Kościele, kompetencje trybunałów,

tytuły właściwości trybunałów;

–

założenia strukturalne: różne trybunały pierwszej instancji, drugiej instancji, trybunały

Stolicy Apostolskiej (organizacja, struktura sądownictwa kościelnego);

–

założenia personalne: sędziowie, pomocnicy sędziów, obrońcy węzła, promotorzy

sprawiedliwości, urzędnicy sądowi, strony procesowe, zdolność procesowa stron,

pełnomocników i adwokatów, skargi i zarzuty;

–

założenia dyscyplinarne: porządek, jaki należy zachować w różnych trybunałach,

terminy i odroczenia, miejsce i czas trwania procesu.

5

Część II: Proces sporny (1501-1670): zawiera dwie sekcje:

Sekcja I:

proces sporny zwyczajny (1500-1655); na nim opierają się poszczególne procesy

specjalne. Zawiera czysto procesowe regulacje (wprowadzenie sprawy, zawiązanie sporu,

dowody, publikacja kat, dyskusja, orzeczenie sędziego, zaskarżeniu wyroku, stan rzeczy

osądzonej, koszty sądowe, wykonanie wyroku) To traktat o czynnościach procesowych

(proces dynamiczny).

Sekcja II: proces sporny ustny (1655-1670), skrócony, uproszczony.

Część III: Niektóre procesy specjalne (1671-1716): ze względu na przedmiot oraz sposób

rozpatrywania spraw:

1) procesy małżeńskie (sprawy o orzeczenie nieważności małżeństwa, o separację

małżonków, dyspensy od małżeństwa zawartego a niedopełnionego, wydanie

dekretu o domniemanej śmierci współmałżonka) (1671-1707);

2) sprawy o orzeczenie nieważności święceń (1708-1712);

3) sposoby uniknięcia procesów (1713-1716).

Część IV: Proces karny (1717-1731): przebieg kanonicznego postępowania karnego

(wymierzenie kary lub wyjaśnienie kary na drodze sądowej).

Część V: Sposób postępowania w rekursach administracyjnych oraz przy usuwaniu lub

przenoszeniu proboszczów (1732-1752). Dzieli się na dwie sekcje:

Sekcja I: rekursy hierarchiczne przeciwko dekretom administracyjnym (sposoby unikania

tego rodzaju sporów) (1732-1739).

Sekcja II: procedura przy usuwaniu lub przenoszeniu proboszczów (1740-1752).

2. Sądowa ochrona praw w Kościele

Zwykle ochrona kościelnego porządku prawnego dokonuje się za pomocą środków

pastoralnej troski, jakimi dysponują przełożeni w Kościele, oraz poprzez zwyczajne

realizowanie kościelnej władzy wykonawczej. Zdarzają się jednak sytuacje, w których te

środki nie wystarczają: powstają spory, wątpliwości, które muszą być rozstrzygnięte

autorytatywnie.

6

Władza sądownicza jest miarodajną władzą publiczną służącą do wymiaru

sprawiedliwości. Pozostaje ona w ścisłym związku z naturalnym prawem człowieka do

przyznania mu tego, co mu się ściśle należy (unicuique suum). Jeśli więc powstaje spór

dotyczący uprawnień lub wątpliwość dotycząca faktu prawnego, wówczas osoba musi mieć

możliwość zwrócenia się do kompetentnej władzy sądowniczej o pomoc (zagwarantowanie

prawnej ochrony).

Prawo dostępu do sądu jest zaliczane do podstawowych praw,

- zarówno człowieka (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, 10.12.48 art. 10;

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, 16.XII.1966, art. 14)

- jak i chrześcijanina: „Wiernym przysługuje legalne dochodzenie i obrona

przysługujących im w Kościele uprawnień na właściwym forum kościelnym według

przepisów prawa (kan. 221).

3. Program

WPROWADZENIE

1. Uwagi ogólne na temat kanonicznego prawa procesowego

1.1. Pozytywny i negatywny charakter procesu

1.2. Prawo procesowe w KPK 1983

1.3. VII księga KPK 1983

2. Sądowa ochrona praw w Kościele

3. Program

4. Bibliografia

I: PRZEDMIOT PROCESU I ZAKRES WŁADZY SĄDOWNICZNEJ W KOŚCIELE

I.1. Pojęcie kościelnego postępowania sądowego

I.1.1. Pojęcie procesu

I.1.2. Pojęcie procesu sądowego

I.2. Elementy kościelnego (kanonicznego) postępowania sądowego

I.3. Rodzaje procesów sądowych

I.3. Obowiązywanie kanonicznych norm procesowych

I.3.1. Obowiązywanie w czasie

I.3.2. Obowiązywanie w przestrzeni

I.4. Zakres kościelnej władzy sądowej

I.5. Źródła poznania kanonicznego prawa procesowego

7

II: STRUKTURA SĄDOWNICTWA KOŚCIELNEGO

II.1. Pojęcia wstępne (trybunał, instancja, stopień)

II.2. Hierarchia trybunałów kościelnych

II.2.1. Trybunały pierwszej instancji

II.2.2. Trybunały drugiej instancji

II.2.3. Trybunały trzeciej i dalszej instancji

II.2.4. Trybunał Najwyższy

II.3. Nadrzędna rola Papieża

II.4. Wzajemne relacje trybunałów

II.4.1. Autonomia trybunałów

II.4.2. Zależność administracyjna trybunałów

II.4.3. Wzajemna pomoc trybunałów

III: KOMPETENCJE SĄDÓW KOŚCIELNYCH

III.1. Pojęcie sądu właściwego

III.1.1. Pojęcie forum

III.1.2. Pojęcie właściwości

III.1.3. Pojęcie sądu właściwego

III.1.4. Niewłaściwość sądu

III.2. Podstawowe zasady właściwości sądu

III.3. Sądowa nietykalność Papieża

III.4. Właściwość trybunałów uprzywilejowanych

III.4.1. Sprawy zarezerwowane Papieżowi

III.4.2. Sprawy zarezerwowane Rocie Rzymskiej

III.5. Tytuły właściwości trybunałów wspólnych (pierwszej instancji)

III.5.1. Tytuł pobytu

III.5.2. Tytuł położenia rzeczy

III.5.3. Tytuł umowy

III.5.4. Tytuł przestępstwa

III.5.5. Tytuł miejsca zarządzania oraz ostatniego pobytu spadkodawcy lub

zapisodawcy

III.5.6. Tytuł łączności spraw

III.5.7.Tytuł wyprzedzenia

III.6. Konflikty kompetencyjne

IV. ORGANIZACJA SĄDÓW KOŚCIELNYCH

8

IV.1. Trybunał pierwszej instancji

IV.1.1. Sędzia – władza biskupa diecezjalnego

IV.1.2. Wikariusz sądowy i jego pomocnicy

IV.1.3. Sędziowie diecezjalni

IV.1.4. Trybunał jednoosobowy

IV.1.5. Trybunał kolegialny

IV.1.5.1. Sposób ustanawiania

IV.1.5.2. Odstępstwa od sądowej zasady kolegialności

IV.1.6. Audytor

IV.1.7. Relator

IV.1.8. Promotor sprawiedliwości

IV.1.9. Obrońca węzła

IV.1.10. Notariusz

IV.2. Trybunał drugiej instancji

IV.3. Trybunały Stolicy Apostolskiej

IV.3.1. Rota Rzymska i Studium Roty Rzymskiej

IV.3.2. Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej

V: ZASADY FUNKCJONOWANIA SĄDÓW

V.1. Obowiązki sędziów i urzędników sądowych

V.1.1. Troska o pokojowe rozstrzyganie sporów

V.1.2. Zakaz uczestniczenia w procesie

V.1.3. Postępowanie sędziego na wniosek stron i z urzędu

V.1.4. Sprawne działanie

V.1.5. Wierne sprawowanie urzędu

V.1.6. Zachowanie tajemnicy

V.1.7. Zakaz przyjmowania podarunków

V.1.8. Odpowiedzialność za sprzeniewierzenie się obowiązkom

V.2. Porządek rozpoznawania spraw

V.3. Terminy i odroczenia

V.4. Miejsce sądu

V.5. Dopuszczanie osób na rozprawę

V.6. Sporządzanie i przechowywanie akt

VI: STRONY PROCESOWE

VI.1. Powód i strona pozwana

9

VI.2. Pełnomocnicy procesowi i adwokaci

VII: ŚRODKI SĄDOWEJ OCHRONY PRAW

VII.1. Skargi

VII.2. Zarzuty

VII.3. Sekwestr

4. Bibliografia

- TADEUSZ PAWLUK, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, IV, Warmińskie

Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1990, 159-232 (jest późniejsze wydanie).

- RYSZARD SZTYCHMILER, Sądownictwo kościelne w służbie praw człowieka,

Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000, 19-145.

- PIO VITO PINTO, I processi nel Codice di Diritto Canonico. Commento sistematico al.

Lib. VII, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1993, 1-219.

- Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, V, Procesy, red. J. KRUKOWSKI,

Pallottinum, Poznań 2007, 8-121.

- Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. MAJER, Kraków 2011, 1047-1127.

- MANUEL J. ARROBA CONDE, Diritto processuale canonico, Institutum Iuridicum

Claretianum, Roma 2001

4

, 1-298.

- FRANCISCO J. RAMOS, I tribunali ecclesiastici. Costituzione, organizzazione, norme

processuali, cause matrimoniali, Pontificia Università S. Tommaso d’Aquino, Roma 2000

2

,

23-307.

- JUAN JOSÉ GARCÍA FAILDE, Tratado de Derecho Procesal Canonico. Comentario al

Código de Derecho Canónico vigente y a la Instrucción “Dignitas connubii” del 25 enero

de 2005 del Pontificio Consejo para los textos legislativos, Publicaciones Universidad

Pontificia Salamanca, 2005, 11-129.

- Comentario exegético al Código de Derecho Canónico, IV/1, dir. Á. MARZOA – J. MIRAS

– R.RODRÍGUEZ-OCAÑA, Ediciones Universidad de Navarra, Pamplona 2002

3

, 599-

1131.

- C. DE DIEGO LORA – R. RODRIGUEZ-OCAÑA, Lecciones de Derecho Procesal

Canónico. Parte general, Eunsa, Pamplona 2003, 449 p.

- Komentarz do instrukcji procesowej „Dignitas connubii”, Sandomierz 2007, rozdz. 1-5

(artt. 1-113), 23-177.

10

I. PRZEDMIOT PROCESU I ZAKRES WŁADZY SĄDOWNICZEJ

W KOŚCIELE

1.1. Pojęcie kościelnego procesu sądowego

1.1.1. Pojęcie procesu

Wieloznaczność pojęcia proces: odnosi się ono do wielu rzeczywistości i wskazuje na

powstawanie pewnego zjawiska (np. biologicznego, fizjologicznego, społecznego,

kulturalnego, fizycznego, religijnego).

Etymologicznie wywodzi się od słowa procedere – postępowanie naprzód,

przemieszczać się (uporządkowana seria czynności skierowanych do wspólnego celu).

Niektórzy uważają, że od słowa cedere pro – ustąpić miejsca przez jedną rzecz innej, zająć

miejsce jednej rzeczy przez inną.

W prawie kanonicznym pojęcie proces miało różne znaczenia:

- dekretały: „czynności dokonane przez sędziego” (iudicium);

- KPK 1917 pojmował proces bardzo szeroko: czynności dokonywane przez sędziego,

obiektywne normy sądowe, , przepisy o osobach tworzących trybunał lub biorących udział w

rozstrzyganej sprawie, normy dotyczące osób i postępowania w sprawach nie ściśle

sądowych, ale mające być rozpatrywane i rozstrzygane na sposób sądowy (np. sprawy

beatyfikacyjne i kanonizacyjne, administracyjno-dyscyplinarne).

- KPK 1983 w VII księdze przyjmuje bardzo szerokie znaczenie pojęcia proces:

– podmiotowo: zbiór czynności prawnych, podejmowanych przy rozpoznawaniu i

rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw sądowych i pozasądowych przez władzę

kościelną;

– przedmiotowo: zbiór ustaw, określających sposób rozpoznawania, rozstrzygania lub

załatwiania spraw sądowych i pozasądowych przez władzę kościelną.

1.1.2. Pojęcie kościelnego procesu sądowego

Obecny KPK nie podaje definicji kościelnego procesu sądowego. Podawał ją KPK

1917, w kan. 1552 §1: „prawne rozpoznanie i rozstrzygnięcie przed sądem kościelnym

sprawy o rzecz podlegającą sądownictwu Kościoła”.

11

Jest to ścisłe znaczenie pojęcia „proces”: cognitio causae – właściwe rozpoznanie i

rozstrzygnięcie sprawy; pokrywa się ze znaczeniem pojęcia iudicium – sąd, z wyłączeniem z

tego pojęcia wykonania podjętej przez sąd decyzji.

Za takim postawieniem sprawy stoi tradycyjna koncepcja władzy sędziego: sędzia

posiada jedynie iurisdictionem (władzę aplikowania przepisu prawa do konkretnego

wypadku), podczas gdy imperium, władza rządzenia, a więc wykonania orzeczonego przez

sędziego prawa, należy już tylko do władzy wykonawczej. Konsekwentnie do tego

stanowiska aktualny Kodeks pozostawia wykonanie decyzji sądowych biskupowi diecezji

(kan. 1653):

§ 1. Jeśli ustawa partykularna inaczej nie stanowi, wykonanie wyroku powinien

nakazać osobiście albo przez kogoś innego biskup diecezji, w której zapadł wyrok

pierwszego stopnia.

§ 2. Jeśliby on nie chciał lub zaniedbał, na żądanie zainteresowanej strony albo

także z urzędu wykonanie należy do władzy, której zgodnie z postanowieniem

kan. 1439, § 3, podlega trybunał apelacyjny.

Tej konsekwencji brak w układzie materii sekcji I księgi VII, zatytułowanej zwykły

proces sporny, w której ustawodawca podaje także normy dotyczące wykonania orzeczeń

sędziowskich (kann. 1650-1655). Uwzględnienie w pojęciu kanonicznego procesu sądowego

wykonania podjętej przez sędziego wyroku sprawia, że mamy wówczas do czynienia z

pojęciem procesu sądowego w znaczeniu szerokim: cognitio et executio causae – rozpoznanie

i rozstrzygnięcie sprawy oraz wykonanie podjętej decyzji.

1.2. Elementy kościelnego procesu sądowego

Trzy elementy kościelnego procesu sądowego:

- element materialny (przedmiot procesu sądowego) (1400 § 1):

a) prawa osób fizycznych lub prawnych, celem ich dochodzenia lub

obrony;

b) fakty prawne, celem ich stwierdzenia;

c) przestępstwa, celem wymierzenia lub stwierdzenia kary (1400 § 1).

d) Kodeks postanawia, że spory powstałe na skutek wydania

konkretnego aktu władzy wykonawczej (konkretny dekret

12

administracyjny) mogą być wniesione tylko do przełożonego

hierarchicznego (rekurs hierarchiczny) albo do trybunału

administracyjnego (proces sporno-administracyjny – 1400 § 2; II

Sekcja Sygnatury Apostolskiej).

- element formalny: – czynności przepisane prawem, przy pomocy których dochodzi do

rozstrzygnięcia sporu lub załatwienia sprawy.

- element personalny (podmiot procesu sądowego):

– podmiot czynny – trybunał działający na podstawie władzy

zwyczajnej lub delegowanej

– podmiot bierny – strony prowadzące spór.

1.3. Rodzaje procesów sądowych

W zależności od kryterium rozróżniamy:

1. ze względu na przedmiot (ogólnie):

a) proces sporny – różnego rodzaju, w zależności od przedmiotu, m.in. proces o

nieważność małżeństwa

b) proces karny

2. ze względu na rodzaj rozstrzyganych spraw:

a) pr. w sprawach osobowych

b) pr. w sprawach rzeczowych

3. ze względu na to czy chodzi o spór o własność czy posiadanie rzeczy

a) petytoryjny

b) posesoryjny

4. ze względu na naturę władzy sądowniczej

a) pr. zwyczajny

b) pr. delegowany

5. ze względu na formę:

a) pr. zwyczajny (zwykły), zgodnie z przepisami 1501-1655 (proces sporny)

b) pr. specjalny

– specjalna procedura przewidziana do pewnych spraw

– specjalny ze względu na przedmiot lub formę

13

1.4. Obowiązywanie kanonicznych norm procesowych

Kanoniczne normy procesowe mają swoje granice w czasie i w przestrzeni

(terytorium). Bliższe określenie czasowych i przestrzennych granic kanonicznych norm

procesowych pozwala na zastosowanie właściwych norm w konkretnym przypadku.

1.5.1. Obowiązywanie kanonicznych norm procesowych w czasie

Naczelna zasada to kan. 9: „ustawy odnoszą się do przyszłości nie do przeszłości,

chyba że zastrzega się w nich wyraźnie o rzeczach przeszłych”. Zatem normy procesowe nie

działają wstecz. Przy wszystkich sprawach należy stosować prawo formalne obowiązujące w

tym czasie, w którym prowadzi się proces.

Inaczej z normami prawa materialnego. W sprawach spornych ma zastosowanie

zasada „tempus regit actum” - spór należy rozstrzygać zgodnie z normami prawa

materialnego, które obowiązywało w chwili dokonania spornego aktu, a w sprawach karnych

obowiązuje zasada kan. 1313, która stwierdza, że „jeśli po dokonaniu przestępstwa zmienia

się ustawa, należy stosować ustawę korzystniejszą dla winnego”.

1.5.2. Obowiązywanie kanonicznych norm procesowych w przestrzeni (terytorium)

Zasadę ogólną to kan. 1402: normy procesowe Kodeksu obowiązują we wszystkich

trybunałach kościelnych, chyba że posiadają one normy własne (m.in. Trybunały Stolicy

Apostolskiej).

1.6. Zakres kościelnej władzy sądowej

KPK w kan. 1401 określa, jakie sprawy sądowe władza kościelna rozpatruje i

rozstrzyga mocą własnego

1

i wyłącznego prawa

2

(iure proprio et exclusivo):

– sprawy dotyczące rzeczy duchowych. Rzeczy duchowe to te, których natura jest

niematerialna: wprost i bezpośrednio dotyczą wiary i instytucji prawa Bożego, misji

1

Mocą własnego prawa - Kościół nie nabył tego prawa na podstawie czyjegoś nadania; prawo to wypływa z

natury Kościoła. Kościół bowiem został wyposażony przez Chrystusa we wszystkie środki zapewniające mu
właściwe funkcjonowanie, odpowiednio do zleconej misji.

2

Mocą prawa wyłącznego: władza świecka nie może ingerować w te sprawy z żadnego tytułu; tylko Kościół

może rozstrzygać pewne sprawy.

14

Kościoła i jego funkcjonowania, praw i obowiązków wiernych wynikających z przyjęcia

chrztu, ważność chrztu, święceń, małżeństwa, skutku ślubu) (kan. 1401, 1

o

);

– sprawy dotyczące rzeczy złączonych z duchowymi: sprawy doczesne, które niepodzielnie

łączą się ze sprawami duchowymi.

Łączność niepodzielna (istotna): rzecz materialna tak jest złączona z rzeczą duchową, że

rozdzielenie tych dwóch składowych elementów przekreśla sens istnienia rzeczy jako

takiej (kan. 1401, 1

o

).

Łączność podzielna (nieistotna): oddzielenie elementu duchowego od materialnego nie

przekreśla istnienia rzeczy jako takiej, a tylko pozbawia ją specyficznego przeznaczenia do

celów duchowych.

– przekroczenie ustaw kościelnych (kan. 1401, 2

o

).

– wszystkie inne sprawy, w których wchodzi w grę grzech (kan. 1401, 2

o

). Grzech rozumiany

szeroko – jako naruszenie porządku moralnego wyrażonego przez prawo naturalne, prawo

Boże pozytywne, ludzkie (kościelne i świeckie).

1.7. Źródła poznania kanonicznego prawa procesowego

Są nimi:

1. VII księga KPK z 1983 r. Przepisy te obowiązują we wszystkich trybunałach

kościelnych obrządku łacińskiego oprócz trybunałów Stolicy Apostolskiej. W sądach

katolickich Kościołach wschodnich obowiązuje Kodeks Kanonów Kościołów

wschodnich, tytuły XXIV (De iudiciis in genere), XXV (De iudicio contentioso),

XXVI (De quibusdam processibus specialibus), XXVIII (De procedura in poenis

irrogandis).

2. Własne normy proceduralne trybunałów Stolicy Apostolskiej, tj.:

- Trybunał Roty Rzymskiej (SACRETARIA STATUS, Rescriptum, 23.02.1995,

Normae Romanae Rotae, 18.04.1994, in: AAS 86 (1994) 508-540).

- Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej (BENEDICTUS XVI, Motu proprio

Antiqua ordinatione, 21.06.2008).

- Najwyższy Trybunał Kongregacji Nauki Wiary ( BENEDICTUS XVI, Normae de

gravioribus delictis, 21,05,2010 (nowy tekst). [GIOVANNI PAOLO II, Lettera

apostolica Sacramentorum sanctitatis tutela et Normae de gravioribus delictis

15

Congregationis pro Doctrina Fidei reservatis (promulgantur), 30.04.2001;

CONGREGAZIONE PER LA DOTTRINA DELLA FEDE, Lettera De delictis

gravioribus Congregationis pro Doctrina Fidei reservatis, 18.05.2001].

3. Normy dotyczące niektórych procesów specjalnych, np.

– postępowanie kanonizacyjne:

a) JP II Const. Ap., Divinus perfectionis Magister, 25 I 1983.

b) Kongr. ds. Kan., Normae, 7 II 1983.

c) Kongr. ds. Kan., Instrukcja Sanctorum Mater, 17.05.2007.

– proces do dyspensy od obowiązków wynikających ze święceń:

a) Kongr. ds. Nauki Wiary, Per litteras ad universos, 14 X 1980.

b) Kongr. ds. Nauki Wiary, Ordinarius competens, 14 X 1980.

– orzeczenie nieważności święceń:

CONGREGAZIONE PER IL CULTO DIVINO E LA

DISCIPLINA DEI SACRAMENTI, De Regulis servandis ad

nullitatem sacrae Ordinationis declarandam, 16.10.2001, in:

Enchiridion Vaticanum, vol. 20, 1276-1297 (decreto, istruzione

di 32 articoli).

4. Partykularne akty normatywne (np. Konferencji Biskupów (1421 § 2, 1425 § 4, 1439)

lub biskupa diecezjalnego (1423, 1470 § 1, 1561, 1649 § 1). Stolica Apostolska może

wydać dla Kościołów Partykularnych jakiegoś kraju specjalne indulty dotyczące

sądownictwa.

5. Do źródeł kan. prawa procesowego w szerokim tego słowa znaczeniu zaliczają się

także wyroki Roty Rzymskiej i wyroki Sygnatury Apostolskiej.

16

II. STRUKTURA SĄDOWNICTWA KOŚCIELNEGO

2.1. Pojęcia wstępne: trybunał, instancja, stopień, rodzaj

Trybunał (tribunal) - pojęcie wieloznaczne: zazwyczaj należy rozumieć samego

sędziego, czasem sędziego wraz ze wszystkimi towarzyszącymi mu w procesie osobami, a

także miejsce, w którym sędzia spełnia swe urzędowe funkcje i wydaje wyrok.

Instancja (instantia) posiada też kilka znaczeń: proces w ogóle (przebieg całego

procesu); określona część procesu kanonicznego rozpoczynającą się zawiązaniem sporu, a

kończącą zazwyczaj wyrokiem (kan. 1517); ilość rozpatrywań i rozstrzygnięć w jednej i tej

samej sprawie, co jest zazwyczaj równoznaczne z określeniem stopnia jurysdykcji trybunału

(trybunały pierwszej, drugiej, czy trzeciej instancji).

Stopień (gradus) oznacza miejsce zajmowane przez trybunał w porządku

hierarchicznym sądownictwa kościelnego.

Ilość stopni trybunałów odpowiada zazwyczaj ilości instancji; na ogół też, z pewnymi

tylko wyjątkami, trybunały pierwszego stopnia przeprowadzają proces w pierwszej instancji.

Rodzaj (genus) trybunału kościelnego jest uzależniony od tego, które z kryteriów

bierzemy przede wszystkim pod uwagę:

- ze względu na pochodzenie: z prawa Bożego (papieski i biskupie) oraz z prawa kościelnego

(metropolitalne, Stolicy Apostolskiej, zakonne, itd.);

- ze względu na charakter władzy sądowej: zwyczajne, które jurysdykcję sądową mają z mocy

samego prawa oraz delegowane, które mają władzę sądowniczą na mocy zlecenia;

- ze względu na zakres rozpatrywanych spraw: powszechne – powołane z reguły do

rozpatrywania wszystkich sporów niezastrzeżonych oraz specjalne – powołane do sądzenia

niektórych spraw wydzielonych (np. zakonnych);

- ze względu na terytorium na którym wykonują władzę sądową: diecezjalne, metropolitalne i

Stolicy Apostolskiej, zakonne;

- ze względu na hierarchiczny stosunek do siebie: równorzędne, podległe czyli niższe oraz

nadrzędne czyli wyższe i najwyższe;

- ze względu na skład osobowy: jednoosobowe i kolegialne.

17

2.2. Hierarchia trybunałów kościelnych

Podstawą hierarchicznego systemu sądownictwa kościelnego jest prawo Boże: prymat

św. Piotra i jego następców daje podwaliny najwyższej władzy sądowniczej w Kościele,

której z kolei podlegają biskupi, sami będący również sędziami z ustanowienia Bożego.

Wokół tych dwóch trybunałów, pozostających pomiędzy sobą w relacji hierarchicznej,

uformowała się cała sieć innych trybunałów, z ustanowienia kościelnego.

A. TRYBUNAŁY ZWYCZAJNE

2.2.1. Trybunały pierwszej instancji

a) diecezjalny biskupa (1419) oraz trybunały struktur kościelnych które są

zrównane z diecezją: prałatura terytorialna, opactwo terytorialne, wikariat

apostolski, prefektura apostolska, administratura apostolska erygowana na stałe

(368).

b) t. międzydiecezjalny. Może być utworzony przez kilku biskupów

diecezjalnych za aprobatą Stolicy Apostolskiej (1423 § 1) dla wszystkich

spraw albo tylko dla niektórych (§ 3).

c) zakonny (1427).

2.2.2. Trybunały drugiej instancji

a) metropolitalne dla spraw rozstrzyganych w I instancji przez trybunały

biskupów sufraganów (1438 n. 2).

b) trybunały na stałe wybrane przez metropolitów i zatwierdzone przez Stolicę

Apostolską jako trybunały apelacyjne od wyroków sądów metropolitalnych

(1438 n. 3).

c) metropolitalny dla spraw rozstrzyganych w I instancji przez trybunał

międzydiecezjalny, którego diecezje są sufragalnymi tej samej archidiecezji

(1439 § 1).

d) trybunał ustalony przez Konf. Episkopatu za zgodą Stolicy Apostolskiej dla

spraw rozstrzyganych w I instancji przez trybunał międzydiecezjalny, którego

diecezje nie są sufragalnymi tej samej archidiecezji (1439 § 1).

18

e) trybunał ustalony przez Konf. Ep. za zgodą Stolicy Apostolskiej poza

wypadkami wymienionymi w punkcie c i d. (trybunał narodowy) (1439 § 2).

f) zakonny.

g) Rota Rzymska stanowi konkurencyjny trybunał II instancji w stosunku do

spraw osądzających w I instancji przez zwyczajne trybunały (1444 § 1 n. 1).

2.2.3. Trybunały III i dalszej instancji

a) w zasadzie jedynym trybunałem trzeciej i dalszej instancji jest Rota

Rzymska (1444 § 1 n. 2) w stosunku do wszystkich trybunałów II

instancji na całym świecie i do spraw rozpatrywanych już przez samą

Rotę Rzymską

b) wyjątkowo, mocą specjalnego przywileju, Rota Hiszpańska w

Madrycie; dawnej posiadały go także Węgry i Polska.

2.2.4. Trybunał Najwyższy

Jest nim Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej (1445) stanowiący raczej

trybunał kasacyjny i do zadań specjalnych.

B. TRYBUNAŁY SPECJALNE

W Kościele istnieją trybunały specjalne, które w rzeczywistości nie zawsze są

trybunałami w ścisłym znaczeniu. Nazywają się trybunałami, ponieważ stosują procedurę

trybunałów, procedurę sądową. Są nimi m.in.:

– Najwyższy Trybunał Kongregacji Nauki Wiary (właściwa w

sprawach nauki i moralności chrześcijańskiej);

– Kongregacja Nauki Wiary: rozwiązanie związku małżeńskiego na

korzyść wiary;

– Penitencjaria

Apostolska:

w

zakresie

wewnętrznym

pozasakramentalnym;

– Kongregacja ds. Kanonizacyjnych;

19

– Kongregacja ds. Duchowieństwa: dyspensa od obowiązków

wynikających ze święceń.

2.3. Nadrzędna rola Papieża (kan. 1417)

Papież jako najwyższy sędzia stoi ponad całą strukturą sądownictwa kościelnego.

Najwyższa sądownicza władza papieża odnosi się do wszystkich spraw podlegających

jurysdykcji Kościoła. Stąd każdy wierny ma prawo skierować lub wprowadzić do Stolicy

Apostolskiej swoją sprawę sporną lub karną, bez względu na to jaki stopień trybunału ją

rozpatruje, lub w jakim stadium znajduje się spór (kan. 1417 § 1).

Możliwość zwrócenia się do Papieża rozumiana jest bardzo szeroko:

- ze względu na podmiot dotyczy wszystkich wiernych;

- ze względu na przedmiot obejmuje wszystkie możliwe sprawy sporne i karne;

- ze względu na stan sprawy pozwala przedstawić Papieżowi zarówno sprawy nie

wniesione jeszcze przed żaden trybunał, jak i będące już w toku przed jakimkolwiek

trybunałem niższym;

- ze względu na czas, wierni nie są skrępowani ani stopniem trybunału, który sprawę

rozpatruje, ani etapem, na którym spór się znajduje, ani nawet wyrokiem czy wyrokami, mocą

których spór przeszedł w stan rzeczy osądzonej.

Te szerokie uprawnienia wiernych nie mogą stać na przeszkodzie wymiarowi

sprawiedliwości drogą normalną (odwołanie się, provocatio), dlatego też prawo postanawia,

że rekurs wniesiony do Stolicy Apostolskiej nie zawiesza, z wyjątkiem wypadku apelacji,

wykonywania jurysdykcji u sędziego, który już zaczął rozpatrywać sprawę. Sędzia ten może

sprawę prowadzić dalej, aż do ostatecznego wyroku, o ile nie stwierdzi, że Stolica Apostolska

przywołała ją przed swój trybunał (kan. 1417 § 2).

Do Papieża można się odwołać w dwojaki sposób: poprzez rekurs pozasądowy albo

sądową apelację.

2.4. Wzajemne relacje trybunałów

Z wyjątkiem spraw zarezerwowanych Stolicy Apostolskiej (Papieżowi, Sygnaturze

Apostolskiej, Rocie Rzymskiej), albo przed nią przywołanych, wszystkie inne są

20

rozpatrywane przez cały system trybunałów kościelnych pierwszej i drugiej instancji. Z tym

systemem są związane trzy kwestie:

2.4.1. Autonomia trybunałów

Wszystkie trybunały kościelne cieszą się pełną autonomią. W wydawaniu wyroku nie

podlegają one władzy biskupa ordynariusza ani władzy innych wyższych trybunałów, które

nie mogą poprawiać wydanego wyroku, chociaż mogą go zmienić w instancji apelacyjnej.

Wyjątek: niższy trybunał musi zmienić swą decyzję na zlecenie wyższego, gdy na

skutek rekursu, wyższy trybunał uzna, że należy przyjąć skargę powodową, odrzuconą

uprzednio przez trybunał niższy (kan. 1505 § 4); inne podobne wyjątki - kan. 1634 § 2; 1646.

2.4.2. Zależność administracyjna trybunałów

W porządku dyscyplinarnym, niższy stopniem trybunał nie jest zależny od wyższego,

podlega jednak temu zwierzchnikowi kościelnemu, który go powołał. Tak więc biskup

diecezjalny ma prawo nominacji na stanowiska sędziów i innych urzędników trybunału,

upominania i karania urzędników za ich ewentualne niedbalstwa i wykroczenia oraz usuwania

ich z zajmowanych stanowisk.

Wszystkie trybunały na całym świecie podlegają nadzorowi Najwyższego Trybunału

Sygnatury Apostolskiej, który czuwa nad właściwym wymiarem sprawiedliwości.

2.4.3. Wzajemna pomoc trybunałów (kan. 1418)

Zasięg jurysdykcji większości trybunałów kościelnych jest terytorialnie ograniczony.

Sędzia nie może, bez naruszenia ustalonego porządku prawnego, wykonywać swej władzy

sądowej na obcym terenie (wyjątki), ma jednak prawo żądać pomocy w wykonywaniu

niezbędnych czynności procesowych, od każdego innego trybunału.

„Każdy trybunał ma prawo do zwrócenia się do innego trybunału z prośbą o pomoc w

przeprowadzeniu instrukcji procesu lub doręczeniu pism sądowych” (1418).

Pomoc może dotyczyć wszystkich czynności procesowych, które trybunał uzna za

konieczne dla sprawy (przesłuchanie świadków, zbadanie dokumentów, dokonanie oględzin

miejsca, doręczenie pisma procesowego). Trybunał wezwany jest obowiązany udzielić

żądanej pomocy (wyjaśnić powody odmowy).

21

Wezwanie o pomoc (rekwizycja) powinno być wykonane zgodnie z obowiązującymi

przepisami prawa procesowego i z przysłaną instrukcją.

22

III. KOMPETENCJE SĄDÓW KOŚCIELNYCH (1404-1416)

3.1. Pojęcie sądu właściwego

Pojęcie sąd właściwy (forum competens) pochodzi z prawa rzymskiego.

3.1.1. Pojęcie forum

Znaczenie dosłowne: plac publiczny (rynek).

U starożytnych Rzymian:

- publiczne miejsce przeznaczone do kupna i sprzedaży towarów, czyli targ (f.

boarium, vinorum, granarium),

- publiczne miejsce służące do załatwiania wszelkiego rodzaju spraw, czyli rynek (f.

flavianum, Traiani).

W prawie procesowym (rzymskim, kanonicznym): terytorium, nad którym sędzia

sprawował jurysdykcję lub miejsce w którym rozstrzygano spór (trybunał, audytorium,

konsystorz); sędzia, władza sądowa w ogólności (jurysdykcja), właściwość (kompetencja)

trybunału lub sędziego.

Wszystkie wymienione procesowe znaczenia forum znajdujemy w kodeksowym

prawie procesowym. Pojęcie forum odnosi się do władzy sędziowskiej (posiada forum

czynnie) i do stron procesowych (posiada forum biernie).

Forum, pojęte przede wszystkim jako trybunał, dzieli się na różne rodzaje w

zależności od przyjętego kryterium podziału.

1

o

– sposób ustanowienia: f. prawne: określone i wyznaczone przez samo prawo

f. umowne: określono przez prawo w zależności od umowy

stron procesowych

2

o

– rozpatrywane sprawy: f. konieczne (wyłączne dla określonych spraw) - istnieje

obowiązek korzystania tylko z niego z wykluczeniem innych

trybunałów, stanowiących dla stron forum prawne (1410), np.

sprawy zastrzeżone Papieżowi, Rocie Rzymskiej

f. dowolne (niekonieczne) – można sobie wybrać spośród kilku

możliwych, np. kan. 1673 (4)

f. ogólne – pozwala na osądzenie każdej sprawy zgodnie z

tytułem (f. miejsca stałego zamieszkania) – 408

23

f. specjalne – pozwala na osądzenie jedynie określonych spraw

(f. oparte na tytule przestępstwa) – 1412, np. Najwyższy

Trybunał Kongregacji Nauki Wiary

3

o

– osoby, których sprawy rozpatruje trybunał:

f. wspólne: przeznaczone dla wszystkich wiernych

f. uprzywilejowane: przeznaczone do rozpatrywania spraw osób

posiadających wysoką godność kościelną lub państwową

(1405), np. sprawy zastrzeżone Papieżowi, Rocie Rzymskiej

4

o

– terytorium którego dotyczy:

f. powszechne: przeznaczone dla wiernych całego Kościoła

f. partykularne: służy wiernym Kościoła partykularnego

5

o

– rodzaj trybunału działającego w sprawie:

f. zwyczajne: trybunały zwyczajne działające na zasadzie

władzy zwyczajnej

f. nadzwyczajne: trybunały nadzwyczajne działające na zasadzie

władzy delegowanej

6

o

– posiadanie przez trybunał odpowiedniej władzy:

f. właściwe, czyli sąd właściwy

f. niewłaściwe, czyli sąd niewłaściwy

3.1.2. Pojęcie właściwości (kompetencja – competentia)

Właściwość (kompetencja) to:

- część jurysdykcji przydzielonej każdemu trybunałowi,

- zakres władzy sądowniczej każdego z trybunałów pozwalający na wykonywanie

jurysdykcji w konkretnych przypadkach.

Zakres ten może być określony kryteriami:

- osobowymi (dotyczy określonych osób),

- terytorialnymi (określa zasięg terytorialny),

- funkcjonalnymi (uhierarchizowanie właściwości) – stopnie.

W granicach tych kryteriów można wskazać cały szereg ustalonych przez

ustawodawcę tzw. tytułów właściwości, czyli konkretnych źródeł pozwalających określić, na

jakiej zasadzie trybunał jest właściwy w danej sprawie.

24

3.1.3. Pojęcie sądu właściwego

Sąd właściwy to ten trybunał, który ze względu na przedmiot sporu i stronę pozwaną,

bądź inne okoliczności określone w prawie, jest upoważniony do rozpoznania i

rozstrzygnięcia sprawy.

Aby zatem sąd mógł przyjąć sprawę do swojego rozpatrzenia i rozstrzygnięcia, musi

być właściwy. Sam urząd sędziego jeszcze do tego nie upoważnia. Sędzia bowiem może być

niewłaściwy ze względu na brak jurysdykcji nad daną sprawą (niewłaściwość sądu).

3.1.4. Niewłaściwość sądu

Niewłaściwość sądu to brak jurysdykcji, władzy sądowniczej do sądowego

rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy; może być ona bezwzględna lub względna.

Bezwzględnej niewłaściwości sądu nie można w żaden sposób usunąć przez rozszerzenie

jurysdykcji, natomiast względny brak właściwości może być usunięty przez rozszerzenie

posiadanej już przez sędziego jurysdykcji.

Bezwzględna niewłaściwość sądu oparta jest na kryteriach osobowych i stopni

trybunałów, a względna niewłaściwość – na kryteriach terytorialnych.

3.2. Podstawowe zasady właściwości sądu

1

o

Nikogo nie można pozwać inaczej, jak tylko przed właściwy trybunał kościelny (1406,

1407).

2

o

Powód winien dochodzić swych praw przed trybunałem właściwym dla pozwanego (actor

sequitur forum partis conventae 1407 § 3).

3

o

Jeśliby pozwany posiadał kilka trybunałów właściwych do rozpatrzenia jego sprawy,

powodowi przysługuje prawo wyboru trybunału (1407 § 3). (optio fori actori conceditur).

3.3. Sądowa nietykalność Papieża (1404)

Papież jako zastępca Chrystusa na ziemi i najwyższa władza Kościoła, nie podlega

żadnej władzy kościelnej (331, 333, 1), nie może być pozwany przez żaden sąd kościelny ani

w sprawach spornych, ani w sprawach karnych. Nie może go sądzić ani kolegium

25

kardynalskie, ani synod biskupów, ani sobór powszechny, ani ogół wiernych; nie sprawują

bowiem oni nad nim żadnej jurysdykcji.

Zasada ta jest wyrażona w kan. 1404: Prima Sedes a nemine iudicatur (Stolica

Piotrowa nie może być sądzona przez nikogo).

W razie przekroczenia przepisu kan. 1404 akta i orzeczenia uważa się za niebyłe

(1406 § 1). Niewłaściwość każdego sądu wobec Papieża jest bezwzględna.

3.4. Właściwość trybunałów uprzywilejowanych

Każda sprawa, sporna czy karna, winna być rozpatrywana w trybunale I stopnia i

kolejno w wyniku apelacji przechodzić do trybunałów wyższych, aż do jej ostatecznego

załatwienia.

Istnieją jednak sprawy, które ze względu na ich znaczenie lub ze względu na

zaangażowane w nich osoby, są zarezerwowane trybunałom hierarchicznym wyższym.

Sprawy te posiadają forum uprzywilejowane i są zarezerwowane samemu papieżowi lub

trybunałom Stolicy Apostolskiej. Niewłaściwość innych sędziów jest tutaj bezwzględna (1406

§ 2).

3.4.1. Sprawy zarezerwowane Papieżowi

Biskupowi Rzymskiemu są zarezerwowane następujące sprawy (1405 § 1):

1

o

– sprawy tych, którzy sprawują najwyższą władzę państwową:

2

o

– sprawy kardynałów (od chwili promocji na konsystorzu [351 § 2])

3

o

– sprawy legatów Stolicy Apostolskiej (362-367)

4

o

– sprawy karne biskupów (diecezjalnych i tytularnych)

5

o

– inne sprawy, które przywołał przed swój sąd.

Papież nie rozpoznaje ich osobiście, lecz zazwyczaj zleca je do rozpatrzenia specjalnej

komisji albo określonemu trybunałowi lub innej Dykasterii Kurii Rzymskiej.

Również czynności urzędowe lub dokumenty zatwierdzone przez Papieża w formie

specjalnej (wyraźne i imienne uznanie przez papieża na specjalnej audiencji lub poprzez

osobny dokument) nie mogą być rozpatrywane przez sędziego bez polecenia papieskiego

(1405 § 2; SEGRETERIA DI STATO, Regolamento Generale della Curia Romana,

30.04.1999, in: AAS 91 (1999) 629-699).

26

Inne decyzje Kurii Rzymskiej mogą być przedmiotem rozpoznania sędziowskiego

(1445 § 1-2).

3.4.2. Sprawy zarezerwowane Najwyższemu Trybunałowi Kongregacji Nauki Wiary

Przestępstwa:

- przeciwko wierze,

- niektóre przestępstwa związane ze sprawowaniem sakramentów (Pokuty i Eucharystii),

- niektóre przestępstwa przeciwko moralności.

(kan. 1362 § 1, 1

o

; JP II, Konst. ap. Sacramentorum sanctitatis tutela, 30.04.2001, z

późn. zm.)

3.4.3. Sprawy zarezerwowane Rocie Rzymskiej (1405 § 3)

– sądzenie biskupów w sprawach spornych, z zachowaniem przepisu k. 1419 § 2 (jeśli

spór dotyczy praw lub dóbr doczesnych osoby prawnej reprezentowanej przez

biskupa diecezjalnego, wówczas w pierwszej instancji rozpatruje sprawę trybunał

apelacyjny).

– sądzenie w sprawach spornych i karnych opata prymasa, opata przełożonego

kongregacji monastycznej oraz najwyższego przełożonego instytutów zakonnych na

prawie papieskim.

– sądzenie diecezji i innych osób kościelnych (fizycznych i prawnych), które nie mają

niższego przełożonego od Biskupa Rzymskiego:



niektóre osoby w Kurii Rzymskiej (audytorzy Roty Rzymskiej w

sprawach o naruszenie tajemnicy czy spowodowanie szkód dla

procesujących się stron; najwyżsi przełożeni stowarzyszeń życia

apostolskiego i instytutów świeckich);



instytuty życia konsekrowanego na prawie papieskim, kongregacje

mnisze, prałatury personalne, opactwa terytorialne, wikariaty

apostolskie, prefektury apostolskie, administratury apostolskie

erygowane na stałe, kongregacje i urzędy Kurii Rzymskiej...

27

3.5. Tytuły właściwości trybunałów wspólnych (zwyczajnych, pierwszej instancji)

Tytułami tymi są:

1. Tytuł pobytu (znany, tułacza, nieznany).

a) Pobyt znany: „Każdy może być pozwany przed trybunał stałego lub tymczasowego

miejsca zamieszkania” (1408).

Członkowie instytutów zakonnych i stowarzyszeń życia apostolskiego nabywają stałe

zamieszkanie w miejscu, gdzie jest położony dom, do którego należą; tymczasowe

zamieszkanie w domu, w którym przebywają, zgodnie z kan. 102 § 2 (103).

Osoba małoletnia z konieczności ma pobyt stały lub tymczasowy tego, którego władzy

podlega. Po wyjściu z dzieciństwa (7 lat) osoba ta może nabyć również własny pobyt

tymczasowy, a po usamodzielnieniu się zgodnie z przepisami prawa cywilnego – także

własny pobyt stały (105 § 1).

Ktokolwiek z innego powodu niż małoletniość został prawnie oddany pod czyjąś

opiekę lub kuratelę, ma pobyt stały lub tymczasowy opiekuna lub kuratora (105 § 2).

Osoby prawne mają swój pobyt w miejscu ich erygowania lub zarządzenia.

b) Pobyt tułacza (osoba fizyczna, która nie ma nigdzie ani stałego, ani tymczasowego

pobytu – 100). Tułaczowi przysługuje trybunał tego miejsca, na którym aktualnie przebywa

(1409 § 1).

c) Pobyt nieznany: „Ten, którego ani pobyt stały lub tymczasowy, ani miejsce

zamieszkania nie są znane, może być pozwany przed trybunał powoda, jeżeli nie przysługuje

mu trybunał z innego tytułu prawnego” (1409 § 2).

2. Tytuł położenia rzeczy: „Z racji położenia rzeczy (budynek, działka), stronę

można pozwać przed trybunał miejsca, w którym znajduje się rzecz sporna, ilekroć sprawa

dotyczy tej rzeczy albo chodzi o bezprawne pozbawienie” (1410).

3a. Tytuł umowy.

Z tego tytułu mogą być kompetentne trzy trybunały do

rozstrzygnięcia sporu:

28

– Trybunał wybrany przez strony (tym samym wyklucza się pozostałe

dwa trybunały): zawierając umowę (lub w późniejszej umowie),

strony mogą uzgodnić trybunał, który w razie konieczności rozpatrzy

spór dotyczący zawartej umowy.

– Trybunał miejsca, w którym zawarto umowę.

– Trybunał miejsca wypełnienia umowy (1411 § 1).

W przypadku trybunału zawarcia umowy lub jej wykonania strona pozwana powinna

w chwili jej wezwania faktycznie przebywać w miejscu zawarcia umowy albo jej wykonania

albo przynajmniej na terytorium podległym danemu trybunałowi.

3a. Tytuł innego zobowiązania niż umowa (1411 § 2): jeśli sprawa dotyczy

zobowiązań wypływających z innego tytułu niż umowa (wyrok, testament, szkoda

spowodowana przestępstwem), stronę można pozwać przed trybunał miejsca, w którym

zobowiązanie podjęto lub powinno być wykonane.

4. Tytuł przestępstwa: w sprawach karnych oskarżony może być pozwany przed

trybunał miejsca, w którym przestępstwo zostało dokonane (1412).

Miejscem przestępstwa jest to, w którym zostało ono dokonane, chociażby czynności

przygotowawcze wykonano gdzie indziej, albo też skutek przestępstwa nastąpił gdzie indziej.

Przy przestępstwach ciągłych, na które składa się wiele działań wykonywanych na terenach

podległych różnym trybunałom, każdy z tych trybunałów będzie właściwy do ich osądzania,

przy czym obowiązywać będzie zasada wyprzedzenia.

5. Tytuł miejsca zarządzania oraz ostatniego pobytu spadkodawcy lub zapisodawcy

(1413):

1 – w sprawach dotyczących zarządu – przed trybunał miejsca, w którym był on

wykonywany. Zarząd obejmuje administrację publiczną i prywatną. Jako miejsce

wykonywania zarządu należy uważać główną siedzibę administracyjną. Strona może być

pozwana także przed trybunał swego miejsca pobytu.

2 – w sprawach dotyczących dziedziczenia lub pobożnych legatów – przed trybunał

ostatniego stałego lub tymczasowego miejsca pobytu lub zamieszkania, zgodnie z przepisami

kanonów 1408-1409 spadkodawcy lub zapisodawcy.

29

6. Tytuł łączności spraw: „Z racji łączności sprawy ze sobą związane powinny być

rozpatrywane przez jeden i ten sam trybunał oraz w tym samym procesie, chyba że

sprzeciwiłby się temu przepis ustawy” (1414).

Uważa się, że zachodzi łączność spraw, jeśli sprawy posiadają ten sam przedmiot

sporu i tę samą podstawę prawną roszczenia. Decyzję o łączności spraw podejmuje sędzia: on

powołuje przed swój trybunał wszystkie inne sprawy pozostające w łączności ze sprawą

sporną. Korzyści: łatwiejsze i lepsze rozpatrzenie rozstrzygnięcie łączących się ze sobą

spraw; skrócenie czasu postępowania; obniżenie kosztów procesu.

Łączność spraw posiada granice określone przez przepisy prawa: sędzia nie może

rozpatrywać skargi, w stosunku do której jest bezwzględnie niekompetentny (1406),

wymagany jest sędzia kolegialny, wymagany jest inny stopień trybunału.

7. Tytuł wyprzedzenia: „Z racji wyprzedzenia, jeśli dwa lub więcej trybunałów jest

równie właściwych, ten jest uprawniony do rozpatrzenia sprawy, który pierwszy wezwał

prawnie stronę pozwaną” (1415).

Zasada wyprzedzenia pozwala na ustalenie należytego porządku w działalności

trybunałów równocześnie właściwych w stosunku do określonej sprawy, na uniknięcie

konfliktów właściwości.

Wyprzedzenie to prawo pierwszeństwa do rozpoznania sprawy, skutek legalnie

dokonanego wezwania, przez które sędzia tak wyprzedza jurysdykcję innego trybunału

właściwego, że nie może się on zajmować się sprawą.

Wyprzedzenie dochodzi do skutku w momencie doręczenia pozwu i może mieć

miejsce we wszelkiego rodzaju sprawach wchodzących w zakres właściwości względnej; nie

jest natomiast w stanie przełamać ograniczeń wynikających z bezwzględnego braku

właściwości.

3.6. Konflikty kompetencyjne (1416)

Konflikty kompetencji zachodzące pomiędzy trybunałami podlegającymi temu

samemu trybunałowi apelacyjnemu rozstrzyga tenże trybunał apelacyjny, natomiast w

przypadku przeciwnym konflikty kompetencyjne rozstrzyga Sygnatura Apostolska.

30

IV. ORGANIZACJA SĄDÓW KOŚCIELNYCH (1419-1445)

Wewnętrzna organizacja trybunałów kościelnych, szczególnie trybunału pierwszej

instancji.

4.1. Trybunał pierwszej instancji

Trybunał pierwszej instancji jako pierwszy rozpatruje określoną sprawę sporną; jest to

zazwyczaj trybunał diecezjalny.

4.1.1. Władza sądownicza biskupa diecezjalnego

Sędzia kościelny to urząd publiczno-kościelny, mający udział we władzy sądowniczej,

rozpatrujący i rozstrzygający sprawy sporne i karne zgodnie z przepisami kanonicznego

prawa materialnego i procesowego.

Sędzia nabywa władzę sądowniczą:

- w ramach otrzymanej władzy rządzenia (135 § 1);

- w wyniku powierzenia mu urzędu sędziego (kan. 1421 § 1).

Sędziami pierwszej instancji są:

- biskup diecezjalny (391 § 1) wykonujący władzę sądowniczą osobiście albo poprzez

wyznaczone przez siebie osoby (kan. 1419 § 1);

- kierujący kościelnymi jednostkami administracyjnymi zrównanymi z diecezją (prałat

terytorialny, opat terytorialny, wikariusz apostolski, prefekt apostolski, administrator

apostolski) – kan. 368 i 381 § 2.

Każdy biskup diecezjalny jest sędzią pierwszej instancji dla wszystkich spraw

pojawiających się na podległym mu terytorium, o ile nie są wprost wyjęte spod jego

jurysdykcji (kan. 1419 § 1.

4.1.2. Wikariusz sądowy i jego pomocnicy

Wikariusz sądowy (oficjał) – sędzia posiadający zwyczajną władzą sądowniczą w

diecezji, wykonywaną w imieniu biskupa diecezjalnego. Każdy biskup diecezjalny ma

obowiązek ustanowienia takiego urzędu i powołania na niego odpowiedniej osoby, różnej od

wikariusza generalnego. Ta sama osoba mogłaby pełnić obie funkcje jednocześnie tylko w

31

szczególnych okolicznościach (mało spraw, inne rozwiązanie w sprawach sądowych – por.

kan. 1420 § 1). W przypadku dużej liczby wpływających biskup diecezjalny mógłby powołać

jednego lub kilku pomocników wikariusza sądowego (pomocniczy wikariusz sądowy,

wiceoficjał – por. kan. 1420 § 2).

Władza wikariusza sądowego, zwyczajną, ma charakter zastępczy, i dlatego stanowi

on jeden trybunał z biskupem diecezjalnym (kan. 1420 § 2); nie można zatem apelować od

orzeczeń wikariusza sądowego do biskupa diecezjalnego.

Biskup diecezjalny może ograniczyć władzę wikariusza sądowego, zastrzegając dla

siebie niektóre sprawy.

Zadania wikariusza sądowego:

- zadania sądowe (sędzia jednoosobowy albo przewodniczący trybunału kolegialnego),

- zadania administracyjne (wyznaczanie spraw i kolegiów sędziowskich, zarządzanie

działalnością trybunału, kwestie dyscyplinarne w sądzie – por. kan. 1457 § 2).

Wymagania (kwalifikacje):

- święcenia prezbiteratu;

- dobra opinia;

- doktorat albo przynajmniej licencjat z prawa kanonicznego;

- ukończony 30 rok życia (kan. 1420 § 4).

Kodeks nie określa długości kadencji oficjała i wiceoficjała; kan. 1422 postanawia, że

powinni być mianowani na czas określony.

NB! Obydwaj pozostają na urzędzie w okresie wakatu stolicy biskupiej, zaś administrator

apostolski nie może ich usunąć z urzędu, chyba że w wyniku popełnionego przestępstwa.

Nowy biskup powinien ich potwierdzić na urzędzie (por. kan. 1420 § 5).

4.1.3. Sędziowie diecezjalni

Niektóre sprawy muszą być rozpatrywane i rozstrzygane przez trybunał kolegialny (3

sędziów), dlatego biskup diecezjalny powinien mianować także sędziów diecezjalnych (por.

kan. 1421 § 1).

Wymagania:

- duchowni (diakon, pezbiter, biskupi), ale konferencja biskupów może zezwolić, aby na

urząd sędziego mianować osobę świecką (w razie konieczności mogłaby wejść w skład

trybunału kolegialnego, obok 2 lub 4 sędziów duchownych – por. kan. 1421 § 2);

- dobra sława;

32

- doktorat lub przynajmniej licencjat z zakresy prawa kanonicznego (por. kan. 1421 § 3).

Długość kadencji sędziów diecezjalnych powinna być określona w dekrecie

nominacyjnym (por. kan. 1422). Ich usunięcie z urzędu może nastąpić jedynie na podstawie

prawnej i ważnej przyczyny. Administrator apostolski nie może ich zwolnić z urzędy (chyba,

że dopuścili się przestępstwa), a nowy biskup diecezjalny powinien ich zatwierdzić albo

odwołać (por. tamże).

4.1.4. Trybunał jednoosobowy

Stanowi go oficjał lub wiceoficjał, sędzia diecezjalny lub sędzia delegowany.

Rozpatruje i rozstrzyga sprawy, które nie są zastrzeżone trybunałowi kolegialnemu. Sędzia

jednoosobowy może skorzystać z pomocy i doradztwa asesorów (czynny udział w procesie –

studiowanie akt procesowych, opiniowanie sprawy). Ich opinie mają charakter doradczy).

Asesorem może być osoba duchowna lub świecka, odznaczająca się prawością życia (por.

kan. 1424). Sędzia wybiera ich spośród osób mianowanych do tych zadań przez biskupa

diecezjalnego albo spośród sędziów diecezjalnych.

Udział asesorów w procesie jest fakultatywny.

4.1.5. Trybunał kolegialny

To kolegium sądzące z 3 lub 5 sędziów diecezjalnych, działające w imieniu biskupa na

mocy władzy zwyczajnej. Trybunał kolegialny ma większą możliwość obiektywnego

rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy.

Trybunałowi kolegialnemu, złożonemu z 3 sędziów, są zastrzeżone:

– sprawy sporne: o nieważność święceń kapłańskich i węzła

małżeńskiego;

– sprawy karne: o przestępstwa, które mogą pociągać za sobą kary

wydalenia ze stanu duchownego, o wymierzenie lub stwierdzenie

ekskomuniki (1425 § 1).

Kodeks daje także biskupowi możliwość powierzenia spraw trudniejszych i większej

wagi sądowi złożonemu z 3 lub 5 sędziów (1425 § 2).

33

4.1.5.1. Sposób ustanawiania kolegium sędziowskiego

Powołuje je oficjał zgodnie z ustalonym porządkiem (regulamin sądu). Biskup może w

niektórych przypadkach inaczej postąpić (1425 § 3).

Sędzia powołany do kolegium powinien uczestniczyć w całym procesie, aż do

zakończenia sprawy. Tylko bardzo ważna przyczyna może upoważnić oficjała do zastąpienia

go innym sędzią diecezjalnym (w dekrecie należy podać powód – por. kan. 1425 § 5).

4.1.5.2. Odstępstwa od sądowej zasady kolegialności

Ustawodawca kościelny przewiduje sytuację, w której okaże się niemożliwe

ustanowienie trybunału kolegialnego (misje, małe diecezje, mało duchownych). Wówczas

konferencja biskupów może zezwolić biskupowi na powierzenie spraw jednemu sędziemu

duchownemu. Jeśli to będzie możliwe, sędzia powinien dobrać sobie do pomocy asesora i

audytora (1425 § 4).

KPK z 1917 nie przewidywał odstępstwa od sądowej zasady kolegialności.

Sposób działania trybunału kolegialnego: działa kolegialnie, wyroki wydaje

większością głosów (1426 § 1).

Pominięcie zasady kolegialności powoduje nieważność wyroku (nieważność usuwalna

– kan. 1622, 1,3).

Trybunałowi kolegialnemu powinien przewodniczyć – w miarę możności – oficjał lub

wiceoficjał (1426 § 2). W razie potrzeby może nim być także sędzia diecezjalny.

Zadania przewodniczącego: kierowanie całym procesem zgodnie z przepisami prawa

procesowego. Od decyzji przewodniczącego przysługuje rekurs do kolegium (1505, 4).

4.1.6. Audytor (1428)

Audytor (instruktor) to pomocnik powołany do przeprowadzenia instrukcji sprawy

(zebrania materiału dowodowego). Powołuje go sędzia jednoosobowy lub przewodniczący

kolegium sędziowskiego spośród sędziów trybunału diecezjalnego lub spośród osób

specjalnie powołanych przez biskupa do tego zadania (1428 § 1).

34

Udział audytora nie jest bezwzględnie konieczny. Jego obecność w procesie daje

jednak wiele korzyści: szybsze prowadzenie sprawy, lepsze wyświetlenie stanu faktycznego

sprawy, usunięcie niebezpieczeństwa subiektywizmu).

Audytorem może być osoba duchowna lub świecka, odznaczająca się dobrymi

obyczajami, roztropnością i wiedzą (1428 § 2).

Audytor, w razie potrzeby i o ile nie będzie to sprzeczne z poleceniem sędziego, sam

może decydować w czasie wykonywania swego zadania, które dowody i w jaki sposób mogą

być zebrane (1428 § 3).

4.1.7. Relator (1429)

Relator (ponens) to jeden z sędziów trybunału kolegialnego, składający kolegium

sprawozdania z aktualnego stanu sprawy oraz sporządzający na piśmie wyrok (1429).

Relatora wyznacza przewodniczący trybunału kolegialnego. W razie zaistnienia

słusznej przyczyny może go zastąpić innym sędzią (votum separatum) (1429).

4.1.8. Rzecznik sprawiedliwości i obrońca węzła

Rzecznik sprawiedliwości to osoba, które zadaniem jest obrona dobra publicznego.

Musi on występować:

– w sprawach spornych, w których może być zagrożone dobro

publiczne (np. nieważność małżeństwa, kapłaństwa);

– we wszystkich sprawach karnych (1430), w których występuje w

charakterze powoda.

Rzecznik sprawiedliwości działa z nakazu ustawy, z nakazu biskupa diecezjalnego

albo z natury rzeczy (1431 § 1).

Obrońca węzła to osoba, której zadaniem jest obrona węzła święceń i węzła

małżeńskiego. Obrona ta polega na przedkładaniu tego wszystkiego, co w sposób rozumny

można użyć przeciwko nieważności święceń lub nieważności albo rozwiązaniu małżeństwa

(1432).

Jeśli rzecznik sprawiedliwości lub obrońca węzła nie zostaną wezwani w sprawach, w

których ich obecność jest wymagana, wówczas akta procesowe są nieważne, chyba że sami

faktycznie stawili się w sądzie albo przed wydaniem wyroku przeglądnęli akta sądowe

(1433).

35

Powołania na urząd rzecznika sprawiedliwości i obrońcy węzła dokonuje biskup

diecezjalny (dekret nominacyjny, 1435).

Wymogi (kwalifikacje):

- osoba duchowna lub świecka

- nienaruszona sława

- doktorat lub przynajmniej licencjat z zakresu prawa kanonicznego (1435).

Ta sama osoba, ale nie w tej samej sprawie, może sprawować urząd rzecznika

sprawiedliwości i obrońcy węzła (1436 § 1).

Mogą być oni mianowani do wszystkich spraw albo do poszczególnych spraw. Mogą

być usunięci z urzędu na podstawie słusznej przyczyny (1436 § 2).

Kodeks przyjmuje zasadę równouprawnienia stron, promotora sprawiedliwości i

obrońcy węzła:

- ustawowy nakaz wysłuchania stron lub jednej z nich pociąga za sobą obowiązek

wysłuchania promotora sprawiedliwości i obrońcy węzła, jeśli biorą udział w procesie;

- wniosek promotora sprawiedliwości i obrońcy węzła, jeśli uczestniczą w procesie, ma tę

samą skuteczność co wniosek strony wymagany do podjęcia przez sędziego jakiejś decyzji

(por. kan. 1434).

4.1.10. Notariusz

Notariusz to osoba urzędowa, której podpis nadaje aktom sądowym charakter

dokumentu publicznego. Notariusz swoim podpisem poświadcza zdarzenia i zaistniałe

czynności procesowe. Ustawodawca kościelny wymaga, aby notariusz brał udział w każdym

procesie. Brak jego podpisu powoduje nieważność akt sądowych (1437 § 1).

Zadaniem notariusza jest:

- sporządzanie akt (por. kan. 1437 § 2)

- protokołowanie instrukcji sprawy

- podpisywanie akt (por. kan. 1437 § 1)

- dopilnowanie wykonania reskryptów, dekretów, zaleceń

- gromadzenie akt i strzeżenie ich

- prowadzenie księgi spraw i księgi korespondencyjnej.

Notariusz może być mianowany do wszystkich spraw w kurii albo wyłącznie do spraw

sądowych. Do konkretnej sprawy powołuje go przewodniczący trybunału.

36

Notariuszem może być osoba duchowna lub świecka, ciesząca się dobrą opinią i

będąca wolna od wszelkich podejrzeń (483 § 2).

W sprawach, w których opinia kapłana mogłaby być narażona na niebezpieczeństwo,

notariuszem powinien być kapłan.

4.2. Trybunał drugiej instancji

To trybunał apelacyjny, dzięki któremu strona czująca się pokrzywdzona wyrokiem

trybunału pierwszej instancji, może odwołać się do sędziego drugiej instancji celem

naprawienia ewentualnych błędów popełnionych przez sąd pierwszej instancji.

Sprawy w drugiej instancji muszą być rozpatrywane przez trybunał apelacyjny

przewidziany w przepisach prawa. Niewłaściwość innych trybunałów apelacyjnych jest

bezwzględna (1440): wyrok nieważny (nieważność bezwzględna).

Konkurencyjnym trybunałem apelacyjnym jest Rota Rzymska.

Trybunał drugiej instancji jest zorganizowany tak samo jak trybunał I instancji.

4.3. Trybunały Stolicy Apostolskiej

4.3.1. Trybunał papieski

Papież jest najwyższym sędzią dla całego Kościoła katolickiego. Zastrzeżone i

przedłożone mu sprawy może rozstrzygać albo osobiście albo przez zwyczajne trybunały

Stolicy Apostolskiej (Rota Rzymska i Sygnatura Apostolska) albo przez trybunały

delegowane przez niego (1442), albo przez trybunały specjalny (Kongregacji Nauki Wiary).

4.3.2. Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej (PB, art. 121-125)

Swoje zadania spełnia poprzez trzy sekcje:

– sądową (122; art. 33, 36-72)

– administracyjną (sporno-administracyjna – 123; art. 34, 73-105)

– nadzorczą (kontrolna 0 121; art. 35, 106-121).

Przedstawione mu sprawy orzeka w kolegiach złożonych z 5 kardynałów i biskupów

sędziów lub przy udziale wszystkich kardynałów i biskupów będących członkami Sygnatury.

Od decyzji Sygnatury nie ma odwołania (1629, 1).

37

Na czele Sygnatury Apostolskiej stoi Prefekt mianowany przez Papieża.

Sygnatura Apostolska rozpatruje:

poprzez sekcję sądową:

– skargi o nieważność wyroków rotalnych

– prośby o przywrócenie do stanu poprzedniego przeciwko wyrokom rotalnym

– inne odwołania przeciwko wyrokom rotalnym;

– rekursy w sprawach dotyczących stanu osób (jeśli Rota Rzymska odmówiła przyjęcia tych

spraw do ponownego rozpatrzenia);

– zarzuty stronniczości i inne sprawy przeciwko audytorom Roty Rzymskiej w związku z

wykonywaniem swoich zadań sądowych

– konflikty kompetencyjne między trybunałami, które nie podlegają temu samemu

trybunałowi apelacyjnemu (PB, 122).

poprzez sekcję administracyjną:

– rekursy przeciwko konkretnym dekretom administracyjnym wydanym lub potwierdzonym

przez Kurię Rzymską (naruszenie przepisów prawa materialnego lub proceduralnego). Czas

na wniesienie rekursu: 60 dni użytecznych;

– inne kontrowersje administracyjne przedłożone przez Papieża lub Kurię Rzymską;

– konflikty kompetencyjne między dykasteriami Kurii Rzymskiej (PB, 123).

poprzez sekcja nadzorcza:

– czuwa nad prawidłowym wymiarem sprawiedliwości;

– w razie potrzeby zwraca uwagę na działalność adwokatów i pełnomocników;

– rozpoznaje prośby o zezwolenie na przekazanie sprawy Rocie Rzymskiej lub otrzymania

innej łaski w zakresie wymiaru sprawiedliwości;

– rozszerza właściwość niższych trybunałów;

– aprobuje trybunały do rozpatrzenia apelacji zastrzeżonych Rocie Rzymskiej;

– popiera i zatwierdza trybunały międzydiecezjalne (1445, 3; PB, 124).

4.3.3. Rota Rzymska (PB, 126-129)

To zwyczajny trybunał ustanowiony przez Papieża, pełniący potrójną funkcję:

38

– rozpatrywanie spraw na stopniu apelacyjnym;

– czuwanie na jednością orzecznictwa kościelnego;

– służenie pomocą trybunałom niższego stopnia poprzez swoje wyroki (kan. 1443, PB, art.

126).

Rota Rzymska składa się z audytorów mianowanych przez Papieża, którym przewodzi

dziekan (PB, art. 127). Sądzą oni trzyosobowe kolegialnie. Niekiedy wyrok zapada przy

udziale wszystkich audytorów (videntibus omnibus). Każdy z audytorów winien odznaczać

się ugruntowaną wiedzą i doświadczeniem (PB, art. 127).

Rota Rzymska sądzi:

– w pierwszej instancji sprawy zastrzeżone Rocie Rzymskiej

3

lub zlecone przez Papieża (kan.

1444, 2; PB, art. 128 § 1). O ile nie jest postanowione inaczej, rozpatruje ona te sprawy także

w drugiej i kolejnej instancji (PB, art. 129 § 2).

– w drugiej instancji sprawy osądzone przez zwyczajne trybunały pierwszej instancji i

wniesione następnie w drodze apelacji, zgodnie z przepisami prawa, do Roty Rzymskiej (kan.

1441, 1; PB, art. 128, 1

o

);

– w trzeciej i dalszej instancji sprawy już rozpatrzone przez Rotę Rzymską lub przez

jakikolwiek inny trybunał, chyba przeszły w stan rzeczy osądzonej lub prawie osądzonej (kan.

1441, 1; PB, art. 128, 2

o

).

– sprawy o nieważność święceń i sprawy dotyczące dyspensy od małżeństwa zawartego i

niedopełnionego.

Studium Roty Rzymskiej

Zakład naukowo-dydaktyczny w zakresie sądownictwa kościelnego, który

przygotowuje kanonistów do sprawowania urzędów sądowych. Wykładane dyscypliny to

m.in.: metodologia sądowa, deontologia sądowa, antropologia, psychologia, psychiatria,

jurysprudencja (poszczególne tytuły nieważności małżeństwa, sprawy karne i funkcja

promotora sprawiedliwości, causae iurium i sprawy incydentalne), praktyka sądowa,

sprawiedliwość administracyjna, prawo katolickich Kościołów Wschodnich.

3

„§ 3. Rocie Rzymskiej rezerwuje się sądzenie:

1° biskupów w sprawach spornych, z zachowaniem przepisu kan. 1419, § 2;
2° opata prymasa lub opata przełożonego kongregacji monastycznej i najwyższego przełożonego instytutów
zakonnych na prawie papieskim;
3° diecezji czy innych kościelnych osób, fizycznych lub prawnych, które nie mają niższego przełożonego od
Biskupa Rzymskiego” (kan. 1405).

39

Studia trwają trzy lata. Dyplom uzyskany w Rocie Rzymskiej upoważnia do

występowania w charakterze adwokata we wszystkich trybunałach kościelnych w sprawach

małżeńskich.

4.3.4. Najwyższy Trybunał Kongregacji Nauki Wiary

Trybunał rozpatrujący sprawy karne zarezerwowane Kongregacji Nauki Wiary.

Sędziami są członkowie Kongregacji Nauki Wiary (na mocy samego prawa), a także

sędziowie stali i sędziowie wyznaczeni do konkretnej sprawy.

Wymagania (kwalifikacje) stawiane sędziom: kapłan (maturae aetatis), doktorat z

prawa kanonicznego, dobre obyczaje, roztropność, doświadczenie prawne.

Sprawy są rozpatrywane przez składy kolegialne złożone z 3 lub 5 sędziów (wyznacza

Prefekt).

4.3.5. Penitencjaria Apostolska (PB art. 117-120)

Do kompetencji Penitencjarii Apostolskiej należy:

– rozpatrywanie wszystkich spraw dotyczących zakresu wewnętrznego, zarówno

sakramentalnego, jak i pozasakramentalnego, do których należą: udziela rozgrzeszeń,

dyspens, sanowania, zamiany;

– rozpatrywanie spraw związanych z odpustami, tzn. udzielanie i praktyka odpustów;

– zapewnienie w bazylikach patriarchalnych w Rzymie wystarczającej liczby penitencjarzy,

wyposażonych w potrzebne uprawnienia.

40

V. ZASADY FUNKCJONOWANIA TRYBUNAŁÓW (1446-1475)

Wszyscy wierni, a zwłaszcza biskupów, maja obowiązek unikać sporów w

społeczności kościelnej i jeśli się już pojawią, to wówczas powinni starć o jak najszybsze ich

rozstrzyganie na drodze pokojowej (1446, 1).

5.1. Obowiązki sędziów i innych urzędników sądowych (1446-1457)

Kodeks wymienia następujące obowiązki:

1. Troska o pokojowe rozstrzyganie sporów

Sędzia w jakimkolwiek momencie postępowania procesowego (przy wszczęciu

procesu, w trakcie procesu), jeżeli widzi nadzieję zakończenia sporu na zasadzie aequitatis

przez wspólne porozumienie się stron, winien je do tego zachęcać oraz wskazać im

odpowiednie środki (1446, 2).

W sprawach dotyczących dobra prywatnego sędzia powinien rozważyć możliwość i

pożyteczność zakończenia sporu na drodze ugody lub sądu polubownego (1446 § 3).

2. Zakaz uczestniczenia w procesie (w pewnych okolicznościach)

Ważne racje, wynikające z pełnienia określonych obowiązków sądowych albo

powiązania z którąś ze stron procesowych, zakazują sędziemu i innym pracownikom sądu

uczestnictwa w procesie sądowym:

- sędzia, promotor sprawiedliwości, obrońca węzła, pełnomocnik, adwokat, świadek, biegły

nie mogą ważnie występować w tej samej sprawie w innej instancji jako: sędzia i asesor

(1447). Niewłaściwość sędziego jest tutaj bezwzględna.

– sędzia, promotor sprawiedliwości, obrońca węzła, asesor, audytor nie powinni występować

w procesie dotyczącym sprawy, którą są zainteresowani:



z racji pokrewieństwa lub powinowactwa w jakimkolwiek stopniu

linii prostej, a w linii bocznej aż do czwartego stopnia,



z racji sprawowania opieki lub kurateli,



z racji zażyłej przyjaźni lub wielkiej wrogości,

41



z racji spodziewania się z rozstrzygnięcia sprawy korzyści lub

uniknięcia szkody (1448, 1, 2).

Ustawodawcy kościelnemu chodzi tutaj o zagwarantowanie obiektywnego wymiaru

sprawiedliwości, eliminowanie niebezpieczeństwa stronniczości.

Jeśli wspomniane osoby same nie wyłączą się ze sprawy, wówczas strona procesowa

może zgłosić wniosek o ich wyłączenie (1449, 1, 4), wskazując na ich powiązanie z drugą

stroną i formułując zarzut podejrzenia o stronniczość.

Zgłoszony sprzeciw rozstrzyga:

– przeciw sędziemu –wikariusz sądowy (2);

– przeciw wikariuszowi sądowemu –biskup, który przewodniczy trybunałowi (2);

– przeciw biskupowi – biskup powinien powstrzymać się od sądzenia (3);

– przeciwko promotorowi sprawiedliwości, obrońcy węzła, innym urzędnikom trybunału –

przewodniczący trybunału kolegialnego albo sędzia w trybunale jednoosobowym

(4).

W przypadku przyjęcia zarzutu (uznania za słuszny) należy zmienić osoby (1450).

Czynności sądowe dokonane przez sędziego przed zgłoszeniem przeciwko niemu

zarzutu są ważne. Dokonane zaś po zgłoszeniu zarzutu należy unieważnić, jeśli strona

procesowa w ciągu 10 dni od uznania zarzutu złoży odpowiedni wniosek (1451, 2).

3. Postępowanie sędziego na wniosek stron i z urzędu

Jeśli wszczęta sprawa dotyczy dobra prywatnego, sędzia może postępować jedynie na

wniosek strony, natomiast w sprawach karnych lub dotyczących publicznego dobra Kościoła

sędzia może i powinien działać także z urzędu (1452, 1).

We wszystkich sprawach, zarówno prywatnych, jak i publicznych, sędzia może

uzupełnić zaniedbania stron w przedkładaniu środków dowodowych lub zgłaszaniu zarzutów,

jeśli uzna to za konieczne w celu uniknięcia niesprawiedliwego wyroku (1452, 2; DC art. 71 §

1). Dzięki temu wyrok będzie oparty nie na prawdzie formalnej, lecz materialnej.

42

4. Obowiązek sprawnego działania

Ustawodawca postanawia, że wszystkie sprawy w I instancji powinny zakończyć się w

ciągu jednego roku, w II instancji – w ciągu pół roku (1453).

KPK 1917: 2 lata; 1 rok.

5. Obowiązek wiernego sprawowania urzędu

W tym celu ustawodawca wymaga od sędziego i od wszystkich urzędników sądu

kościelnego złożenia przysięgi (przed objęciem urzędu), że powierzone im zadania spełnią

należycie i wiernie (1454). Przysięgę składają wobec biskupa diecezjalnego lub jego delegata.

6. Obowiązek zachowania tajemnicy urzędowej

Wszyscy uczestniczący w procesie są zobowiązani do zachowania tajemnicy

urzędowej w każdym procesie karnym, a w procesach spornych o tyle, o ile naraża się strony

procesowe na szkodę (1455, 1). Sędziowie powinni także zachować tajemnicę w sprawie

dyskusji przeprowadzonej w trybunale kolegialnym oraz w sprawie różnicy głosów i opinii

przez nich wyrażanych (1455, 2).

Jeśli upublicznienie akt sprawy lub środków dowodowych miałoby narazić kogoś na

zniesławienie albo być przyczyną nieporozumień, zgorszenia lub innej uciążliwości, wówczas

sędzia może przysięgą zobowiązać świadków, biegłych, strony procesowe, adwokatów i

pełnomocników do zachowania tajemnicy (1455, 3).

7. Zakaz przyjmowania podarunków

Sędzia i wszyscy pracownicy trybunału nie mogą przyjmować żadnych podarunków z

okazji działalności sądowej (1456). Przyjęcie podarunku może być podstawą zarzutu

podejrzenia o stronniczość.

8. Odpowiedzialność za sprzeniewierzenie się obowiązkom

Sędzia, który:

– będąc z pewnością właściwym odmawia przyjęcia, rozpatrzenia i rozstrzygnięcia sprawy;

43

– bezprawnie uznaje swoją właściwość i w konsekwencji rozpatruje i rozstrzyga sprawę;

– narusza obowiązek zachowania tajemnicy urzędowej;

– umyślnie lub na skutek poważnego zaniedbania wyrządza stronom inną krzywdę;

= może być ukarany przez kompetentną władzę odpowiednimi sankcjami, włącznie z

pozbawieniem urzędu (1457, 1).

Takim samym karom podlegają urzędnicy i pracownicy trybunału, jeśli

sprzeniewierzyli się swoim obowiązkom (1457, 2).

5.2. Porządek rozpoznawania spraw (1458-1464)

W postępowaniu sądowym dotyczącym sprawy głównej mogą pojawić się sprawy

incydentalne wniesione w formie zarzutu albo skargi.

Sprawy główne należy rozpatrywać w takiej kolejności, w jakiej zostały wniesione i

wpisane do rejestru. Wyjątek: konieczność szybszego załatwiania jakiejś sprawy

(umotywowany dekret biskupa lub oficjała, wydany na prośbę stron albo z urzędu, 1458).

Sprawy incydentalne - zróżnicowanie:

– zarzuty mogące spowodować nieważność wyroku wolno zgłaszać (strony, sędzia z urzędu)

w każdym stadium procesu i w każdej instancji (1459, 1);

– zarzuty zawieszające powinno się zgłosić przed ustalenie przedmiotu sporu, chyba że

wyłoniły się później (1459, 2). Należy je rozstrzygnąć jak najszybciej (quam primum

definiendae) (1459, 2);

– zarzut przeciwko właściwości sędziego rozstrzyga sam sędzia (1460, 1):

* jeżeli zarzut dotyczy względnego braku właściwości, a sędzia uzna się za

właściwego, to jego decyzja nie dopuszcza apelacji, ale można zgłosić skargę o nieważność

lub przywrócenie do stanu poprzedniego (1460, 2). Jeżeli sędzia stwierdzi, że jest

niewłaściwy, a strona uważa się za poszkodowaną, wówczas może w ciągu 15 dni

użytecznych zwrócić się do trybunału apelacyjnego (1460, 3).

* jeśli sędzia spostrzeże się że jest bezwzględnie niewłaściwy, powinien ogłosić swoją

niewłaściwość (1461).

– zarzuty niweczące powinno się zgłosić i rozpoznać przed zawiązaniem sporu. Zgłoszone w

późniejszym terminie nie mogą być odrzucone, jednak osoba zgłaszająca musi pokryć

wydatki, chyba że udowodni, iż nie zwlekała złośliwie (1462, 1).

44

– skargi wzajemne można ważnie zgłosić tylko w ciągu 30 dni od zawiązania sporu (1463, 1).

Rozpoznaje się je zasadniczo razem ze skargą główną, ale może się także okazać konieczne

albo wskazane ich rozdzielenie (1463, 2);

– sprawy o zabezpieczenie pokrycia kosztów sądowych i o przyznanie bezpłatnej pomocy

prawnej: zasadniczo należy je rozpatrywać przed ustaleniem przedmiotu sporu (1464).

5.3. Terminy i odroczenia w procesie (1465-1467)

Termin to:

– czas, w ciągu którego powinna być dokonana jakaś czynność procesowa;

– czas, po którego upływie następują określone skutki prawne.

W procesie możemy mieć do czynienia z następującymi terminami:

– terminy ustawowe – określone w ustawie;

– terminy sądowe – wyznaczone przez sędziego;

– terminy umowne – określone umownie przez strony za zgodą sędziego.

Ponadto terminy mogą być:

– zawite (prekluzyjne) – nie można ich wydłużyć bez negatywnych skutków dla strony;

– odraczalne – mogą być przedłużone.

Ustawodawca kościelny postanawia że:

– terminy zawite pozbawiające uprawnień na mocy przepisu prawa nie mogą być przedłużone

ani też – jeśli strony nie poproszą o to – ważnie skrócone (1465, 1)

– terminy sądowe i umowne mogą być przedłużone przez sędziego pod warunkiem, że: nie

upłynął jeszcze ich czas; istnieje słuszna przyczyna; strony zostały wysłuchane lub poprosiły

o ich przedłużenie (1465, 2).

Nie można ich nigdy ważnie skrócić bez zgody stron (1465, 2).

Jeżeli ustawa nie określa terminów w odniesieniu do jakiejś czynności procesowej,

powinien to zrobić sędzia, uwzględniając naturę każdej czynności (1466).

Jeśli w dniu wyznaczonym przez sędziego na dokonanie określonej czynności

procesowej trybunał nie urzęduje, wówczas termin należy uważać za przedłużony do

najbliższego dnia roboczego (1467).

45

5.4. Miejsce sądu (1468-1469)

Każdy trybunał powinien mieć – w miarę możności – stałą siedzibę, usytuowana w

obrębie diecezji, otwartą dla interesantów w oznaczonych godzinach (1468). Czas

urzędowania sądu musi być podany do publicznej wiadomości.

Zasadniczo sędzia wykonuje swoje zadania w siedzibie sądu, ale w celu zebrania

środków dowodowych może się udać poza siedzibę. Jeśli miejsce, do którego się udaje

znajduje się na terenie jego diecezji, wówczas ustawodawca nie stawia mu żadnych

dodatkowych wymagań. Gdyby jednak w tym celu chciał udać się poza swoją diecezję,

powinno być spełnionych kilka warunków:

– słuszna przyczyna;

– uprzednie wysłuchanie stron procesowych;

– uprzednie uzyskanie zgody biskupa diecezjalnego miejsca, do którego ma się udać;

– dokonanie czynności sądowych w siedzibie wyznaczonej przez biskupa miejsca (1469, 2).

Ustawodawca przewiduje także okoliczności uzasadniające sprawowanie władzy

sądowniczej przez sędziego i wydawanie wyroków poza swoją diecezją:

– usunięcie sędziego siłą ze swojej diecezji

– napotykanie przeszkody w wykonywaniu swego zadania na swoim terytorium (1469, 1).

Jedynym warunkiem, stawianym wówczas przez kodeks, jest powiadomienie o tym

biskupa diecezjalnego (1469, 1).

5.5. Dopuszczanie osób na rozprawę (1470-1471)

Podczas rozprawy w auli trybunału mogą znajdować się tylko te osoby, które ustawa

lub sędzia uważa za konieczne do prowadzenia procesu. Ustawa partykularna może

postanowić inaczej (1470, 1).

Osoby zachowujące się na rozprawie niewłaściwie mogą być przez sędziego

przywołane do porządku odpowiednimi sankcjami karnymi, zaś adwokaci i pełnomocnicy

mogą być także zawieszeni w pełnieniu swego urzędu (DC 87).

Podczas przesłuchań można korzystać z pomocy tłumacza wyznaczonego przez

sędziego. Zeznania należy spisać w języku oryginalnym z dołączeniem tłumaczenia (1471).

46

5.6. Sporządzanie i przechowywanie akt sądowych (1472-1475)

Wszystkie akta sądowe, zarówno akta sprawy (dotyczą meritum sprawy), jak i akta

procesowe (dotyczą procedury), powinny być spisane (1472, 1). Należy w nich podać

miejsce i dokładną datę ich sporządzenia. Bez podpisu właściwych osób są nieważne.

Poszczególne karty akt sądowych należy ponumerować i uwierzytelnić (1472, 2);

dokonuje tego notariusz.

Jeśli w aktach sądowych jest wymagany podpis stron procesowych lub świadków, a

osoby te nie chcą lub nie mogą złożyć podpisu, należy to zaprotokołować w aktach,

poświadczając (sędzia i notariusz), że dany akt został tym osobom dokładnie odczytany i że

osoby te nie mogły lub nie chciały podpisać (1473).

W przypadku apelacji do trybunału wyższej instancji należy przesłać kopię akt;

autentyczność odpisu poświadcza notariusz (1474, 1). W razie potrzeby akta należy

przetłumaczyć (1474, 2).

Po zakończeniu procesu akta sądowe przechowuje się w archiwum trybunału (1475,1).

Ogólne prawo procesowe nie określa, jak długo akta sądowe należy przechowywać. W

odniesieniu do akt dotyczących spraw karnych Kodeks postanawia, że powinny one być

zniszczone po śmierci skazanego lub po 10 latach od wyroku skazującego, z zachowaniem

krótkiego streszczenia faktu wraz z tekstem wyroku (489). Podobne wskazania dawał NTSA

zaznaczając, że zawsze należy zachować oryginalny tekst wyroku lub dekretu, a pozostałe

akta sądowe należy zachować na dostępnych obecnie nośnikach, z których – w razie potrzeby

– mogą być w pełni odtworzone (NTSA, Dekret ogólny, 13.08.2011).

W odniesieniu do spraw dotyczących nieważności małżeństwa NTSA zarządził, że:

- jeśli przechowywanie akt sądowych, sporządzonych w jakikolwiek sposób, także za

pomocą najnowszych narzędzi technicznych, okazuje się bardzo trudne, biskup sprawujący

nadzór nad trybunałem kościelnym, po uwzględnieniu i ocenie wszystkich okoliczności, może

wydać przepisy dotyczące zniszczenia akt sądowych z zachowaniem następujących

warunków:

* przedmiotowe sprawy zostały zakończone co najmniej dwadzieścia lat temu;

* zawsze należy zachować z przedmiotowych spraw oryginalny tekst lub

potwierdzoną kopię wyroku definitywnego, dekretu potwierdzającego wyrok, decyzji mającej

moc wyroku definitywnego, orzeczeń interlokucyjnych.

47

Kodeks zaznacza, że bez zezwolenia sędziego nie wolno wydawać z archiwum sądu

kopii akt sądowych i dokumentów zebranych w czasie instrukcji sprawy (1475, 2).

48

VI. STRONY PROCESOWE (1476-1490)

Strony procesowe to osoby fizyczne i prawne prowadzące spór przed trybunałem

kościelnym , z których jedna jest powodem (żąda publicznej ochrony swoich praw), a druga

stroną pozwaną (sprzeciwia się żądaniu powoda).

W procesie karnym powodem jest rzecznik sprawiedliwości.

Jeśli w charakterze stron procesowych występuje kilka osób, wówczas mamy do

czynienia ze współuczestnikami procesowymi.

Oprócz tego do sporu mogą dołączyć osoby trzecie: interwenienci. Ich interwencja

może być główna albo uboczna: główna – strona trzecia występuje z powództwem przeciwko

obu stronom procesowym; uboczna – osoba trzecia chce udzielić pomocy jednej ze stron

procesowych.

Podstawą do występowania w charakterze strony procesowej jest zdolność procesowa,

czyli zdolność do uczestniczenia czynnie lub biernie w czynnościach procesowych, dzięki

czemu można osobiście lub przez upoważnioną osobę (pełnomocnik, adwokat) skutecznie

dokonywać czynności procesowych.

Strona pozbawiona zdolności procesowej może występować w procesie tylko przez

ustawowych zastępców.

5.1. Powód i strona pozwana (1476-1480)

Kodeks stanowi, że każdy człowiek (o ile ma pełną zdolność procesową), zarówno

ochrzczony jak i nieochrzczony, może wystąpić z powództwem przed sądem kościelnym

(1476), natomiast strona pozwana do sądu zgodnie z przepisami prawa ma z kolei obowiązek

prawnego zareagowania na powództwo (1476). Gdyby strony procesowe ustanowiły sobie

pełnomocnika i adwokata, zawsze są zobowiązane stawić się przed sądem osobiście, jeżeli

zażąda tego ustawa lub sędzia (1477), np. złożenie przysięgi (1532), złożenie pewnych

wyjaśnienia w sprawach dotyczących nieważności święceń czy nieważności małżeństwa.

Okoliczności ograniczające zdolność procesową:

– osoby małoletnie: nie ukończyły 18 roku życia;

– osoby nie posiadające zdolności używania rozumu (habitualny brak zdolności).

49

Osoby te mogą występować w sądzie tylko poprzez ustawowych zastępców:

rodziców albo opiekunów albo kuratorów (prawny przedstawiciel, mianowany zgodnie z

przepisami prawa) (1478, 1).

Gdyby sędzia uważał, że prawa małoletnich są zagrożone:

– ze względu na konflikt ich praw z prawami osób, które ich reprezentują (rodzice,

opiekunowie, kuratorzy)

– lub ze względu na niedostateczną obronę,

= powinien wyznaczyć im opiekuna lub kuratora do występowania w sądzie (1476, 2).

W sprawach duchowych (np. przyjmowanie sakramentów i sakramentaliów) i

złączonych z duchowymi,

– małoletni którzy ukończyli 7 rok życia mogą występować i odpowiadać bez zgody rodziców

lub opiekunów,

– a po ukończeniu 14 roku życia mogą występować osobiście (1478,3).

W przeciwnym wypadku występują przez kuratora wyznaczonego przez sędziego (1478, 3).

Przez kuratorów muszą występować i odpowiadać także osoby pozbawione prawa do

zarządzania majątkiem oraz osoby całkowicie pozbawione zdolności używania rozumu.

Osobiście mogą one występować jedynie w celu odpowiadania za własne przestępstwa (nie

podlega żadnej karze – 1323, 6

o

) albo z polecenia sędziego (1478, 4).

Kościelne osoby prawne występują w sądzie poprzez swoich ustawowych

przedstawicieli (1480, 1). W razie braku tychże przedstawicieli lub niedbalstwa z ich strony,

sam ordynariusz może osobiście lub poprzez inną osobę występować w sądzie kościelnym w

imieniu podlegających mu kościelnych osób prawnych (1480, 2).

6.2. Pełnomocnicy procesowi i adwokaci (1481-1490)

Zarówno powód, jak i strona pozwana, którzy posiadają zdolność procesową, mogą

występować w procesie osobiście lub przez ustanowionego przez siebie pełnomocnika i

adwokata (1481, 1). W niektórych okolicznościach prawo domaga się ich ustanowienia albo

sędzia może uznać ich posługę za konieczną (1481, 1).

Pełnomocnik procesowy to:

osoba, która w imieniu i zastępstwie strony procesowej, na mocy otrzymanego

pełnomocnictwa, jest upoważniona do wykonywania w sądzie kościelnym czynności

procesowych ze skutkami dla osoby reprezentowanej.

50

Adwokat to:

osoba, która dzięki posiadanej wiedzy z zakresu prawa kanonicznego służy stronie

procesowej pouczeniem i radą oraz występuje w jej obronie przed sądem kościelnym.

W trybunałach kościelnych zadania pełnomocnika i adwokata pełni zazwyczaj ta sama

osoba, zwana patronem, ale strony mogą powierzyć te funkcje różnym osobom.

Zasadniczo można ustanowić sobie tylko jednego pełnomocnika, który nie może

zastąpić się innym pełnomocnikiem (chyba że uzyskał wyraźnie upoważnienie chyba że

został do tego wyraźnie upoważniony) (1482, 1), ale gdyby okoliczności sprawy uzasadniały

wyznaczenie przez stronę procesową kilku pełnomocników in solidum, to w pełnomocnictwie

należy wyraźnie zaznaczyć, że stronę procesową reprezentuje w postępowaniu sądowym ten

pełnomocnik, który pierwszy podjął czynność procesową (1482,2). Natomiast jeśli chodzi o

adwokata, to jego zadania może pełnić kilka osób, działając in solidum lub kolegialnie, co

niekiedy okazuje się bardzo użyteczne dla sprawy.

Pełnomocnik i adwokat powinni być pełnoletni i cieszyć się dobrą opinią (1483).

Przed objęciem zadania powinni złożyć w sądzie kościelnym autentyczne pełnomocnictwo do

występowania w procesie w imieniu strony procesowej (1484, 1). O ich odwołaniu po

zawiązaniu sporu należy powiadomić sędziego i stronę przeciwną (1486, 1). Ważna

przyczyna uzasadnia ich usunięcie dekretem sędziego, wydanym z urzędu lub na wniosek

strony (1487).

Wyjątek od obowiązku przedłożenia przez pełnomocnika autentycznego

pełnomocnictwa: upoważnienie sędziego (przewodniczący trybunału kolegialnego albo

sędziego trybunału jednoosobowego) do dopuszczenia pełnomocnika bez odpowiedniego

zlecenia, przy spełnieniu następujących warunków:

– ze względu na upływający czas grozi wygaśnięcie prawa strony procesowej;

– pełnomocnik powinien złożyć odpowiednią gwarancję uzależnioną od okoliczności sprawy,

o ile sędzia uzna ją za potrzebną;

– sędzia powinien wyznaczyć pełnomocnikowi termin zawity na złożenie w sądzie

wymaganego pełnomocnictwa. Bezskuteczny upływ ustalonego terminu spowoduje

unieważnienie dokonanych przez pełnomocnika czynności procesowych bez wymaganego

upoważnienia (1484,2) (DC).

Specjalne upoważnienie jest konieczne, aby pełnomocnik mógł ważnie:

– zrzec się skargi, instancji, czynności sądowych;

51

– zawrzeć ugody, umowę;

– zgodzić się na sąd polubowny;

– podjąć się innego zadania, które wymaga specjalnego zlecenia (1485).

Prawem i obowiązkiem pełnomocnika jest wniesienie apelacji, chyba że strona

procesowa zrezygnuje z tego prawa (1486, 2).

Obowiązek posiadania adwokata:

– oskarżony w procesie karnym (ustanowiony przez oskarżonego lub przydzielony przez

sędziego, 1481, 2);

– małoletni w procesie spornym (ustanowiony przez osobę reprezentującą lub z urzędu przez

sędziego, 1481, 3);

– wstępujący w sprawie dotyczącej dobra publicznego w procesie spornym (ustanowiony

przez zainteresowanego lub z urzędu przez sędziego, 1481, 3). Wyjątek: sprawy małżeńskie.

Kwalifikacje adwokata:

– katolik, chyba że biskup diecezjalny zgodził się na niekatolika;

– doktor prawa kanonicznego lub przynajmniej prawdziwie biegły w prawie kanonicznym;

– zatwierdzony przez biskupa diecezjalnego (1483).

Działania wyraźnie zabronione pełnomocnikowi i adwokatowi:

– układania się ze stroną procesową o wygórowane wynagrodzenie (1488, 1);

– przyznanie pełnomocnikowi lub adwokatowi części rzeczy spornej (1488, 1);

– zabieranie spraw z właściwych trybunałów i działania omijające przepisy prawa („migracja

spraw”) w celu uzyskania lub łatwiejszego uzyskania korzystnego rozstrzygnięcia (1488, 2);

– zrzeczenie się pełnomocnictwa bez słusznej przyczyny w czasie trwania procesu (DC art.

110, 1).

Pełnomocnicy i adwokaci sprzeniewierzający się swojemu urzędowi mogą być ukarani

grzywną, zawieszeniem w czynnościach, skreśleniem z listy (adwokat, kompetentny jest

biskup nadzorujący trybunał - 1488, 1) albo inną stosowaną karą (1489; 1488, 1); układ

zawarty przez nich ze stroną procesową, którego przedmiotem jest wygórowane

wynagrodzenie albo przyznanie części rzeczy spornej, jest nieważny (1488, 1).

52

6.3. Stali patronowie

W każdym trybunale, o ile to możliwe, powinni być ustanowieni stali patronowie,

spośród których strony mogłyby sobie wybierać adwokatów i pełnomocników. Są oni

opłacani przez trybunał (1490). W ten sposób może być zagwarantowana pomoc prawna i

możliwość zorganizowania właściwej obrony.

53

VII. SKARGI I ZARZUTY (1491-1500)

Każdego prawa można dochodzić, jeśli wyraźnie tego nie zabroniono, w dwojaki

sposób: za pomocą skargi lub za pomocą zarzutu (1491).

7.1. Skarga

Skarga – actio (powództwo) to czynność procesowa, poprzez którą strona domaga się

przed sądem kościelnym obrony przysługujących jej praw.

Od skargi (actio) należy odróżnić pismo skargowe (libellus), czyli pisemny wniosek

powoda skierowany do sądu kościelnego, w którym żąda prawnej ochrony przysługujących

mu praw.

Skarga może ulec przedawnieniu i wówczas nie można jej wnieść do sądu

kościelnego; w przypadku wniesienia – nie można jej rozpatrywać. Przedawnienie skargi

dokonuje się zgodnie z przepisami prawa dotyczącymi przedawnienia albo w inny prawny

sposób (1492, 1). Skargi dotyczące stanu osób nigdy nie wygasają (nie przedawniają się)

(1492, 1).

Do ważności przedawnienia na gruncie prawa kanonicznego konieczna jest zawsze

dobra wiara, z zachowaniem przepisu dotyczącego przedawnienia skargi karnej (198, 1362

4

).

Kanoniczne prawo procesowe dopuszcza kumulację skarg (actiones) i dlatego Kodeks

postanawia, że strona powodowa może pozwać drugą osobę do sądu jednocześnie kilkoma

skargami w tej samej sprawie (np. dwa tytuły nieważności małżeństwa) lub w różnych

sprawach (np. zwrot długu z racji dwóch różnych umów zawartych pomiędzy tymi samymi

osobami), ale pod warunkiem iż,

– sprawy te nie są sobie przeciwne;

– sprawy te nie przekraczają właściwości trybunału, do którego strona powodowa zwróci się z

odpowiednim pismem (1493).

4

Kan. 1362: § „1. Skarga karna wygasa na skutek przedawnienia po upływie trzech lat, chyba że chodzi:

1° o przestępstwa zarezerwowane Kongregacji Nauki Wiary;
2° o skargę z tytułu przestępstw, o których w kan. 1394, 1395, 1397, 1398, która przedawnia się po upływie

pięciolecia;

3° o przestępstwa, które nie są karane prawem powszechnym, jeśli prawo partykularne ustanowiło inny termin

przedawnienia.

§ 2. Przedawnienie liczy się od dnia popełnienia przestępstwa, lub, jeśli przestępstwo jest permanentne bądź

habitualne, od dnia jego ustania”.

54

Pozwany z kolei, ze swej strony, może wnieść przeciwko powodowi skargę wzajemną

(do tego samego sędziego i w tym samym procesie, 1494, 1).

Nie dopuszcza się skargi wzajemnej przeciwko skardze wzajemnej (1494, 2).

7.2. Zarzut

Zarzut (exceptio) to twierdzenie strony pozwanej skierowane przeciwko skardze

(actio) powoda, wskazujące okoliczności faktyczne, które wykazują bezpodstawność żądań

powoda lub braki formalne skargi powoda.

Zarzuty mogą dotyczyć:

– osób biorących udział w procesie (np. niewłaściwość lub stronniczość sędziego, brak

zdolności procesowej u podwoda);

– postępowania sądowego, procedury (np. brak powiadomienia pozwanego przez sędziego o

ustalony przedmiocie sporu);

– samej sprawy (np. przedawnienie, spełnienie żądania, wcześniejsze rozstrzygnięcie sprawy

wyrokiem, ugodą lub sądem polubownym).

Zarzuty mogą mieć różny skutek: zawieszający (dylatoryjne) lub niweczący

(peremptoryjne).

Zarzut nie ulega przedawnieniu, stąd można go zgłosić zawsze ilekroć wniesiono

skargę do sądu(1492, 2).

7.3. Sekwestr i zakaz wykonywania uprawnienia

Sekwestr to zabezpieczenie przedmiotu sporu do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez

trybunał kościelny.

Zarządzenie sekwestru: sędzia może zarządzić sekwestr rzeczy będącej przedmiotem

sporu sądowego:

– na wniosek strony zainteresowanej, jeśli domaga się tego dobro prywatne (obawia się

poniesienia szkody);

– z urzędu, jeżeli domaga się tego dobro publiczne.

Warunkiem sekwestru jest wykazanie przynajmniej prawdopodobnymi argumentami,

że:

55

– strona procesowa ma prawo do rzeczy będącej w posiadaniu kogoś innego;

– strona procesowa poniesie szkodę, jeśli przedmiotowa rzecz nie zostanie zabezpieczona

(1496, 1).

Zakaz wykonywania uprawnienia: o taki zakaz strona procesowa może prosić

sędziego, jeśli wykonywanie określonego uprawnienia przez drugą stronę procesową narazi

ją, podobnie jak w przypadku sekwestru, na szkody (np. zakaz zawarcia nowego związku

małżeńskiego, nabycie dobra na podstawie sfałszowanego testamentu) (1496, 2).

Sekwestr i zakaz wykonywania uprawnienia nie zawsze są konieczne. Jeśli

zagrażającej szkodzie można zaradzić w inny sposób i istnieje możliwość zarządzenia

odpowiedniej kaucji zabezpieczającej, wówczas nie można zarządzać sekwestru albo

wydawać zakazu wykonywania uprawnienia (1498).

Zabezpieczenie sekwestru i zakazu wypełniania uprawnienia: chodzi o zabezpieczenie

prawa osoby, przeciwko której sędzia zamierza wymierzyć sekwestr lub wydać zakaz

wykonywania uprawnienia. Kodeks postanawia, że strona procesowa, której sędzia ma

przyznać sekwestr lub zakaz wykonywania uprawnienia, może zostać zobowiązana do

uprzedniej kaucji na pokrycie ewentualnych szkód, gdyby nie udowodniła swego uprawnienia

(1499).