1

Przeciwdziałanie poważnym awariom przemysłowym.

mł.bryg.mgr inż. Dariusz Dziwulski

Główny specjalista w Biurze Rozpoznawania Zagrożeń
Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej
[e-mail]

Poważna awaria przemysłowa – zgodnie z definicją zawartą w ustawie z dnia 27

kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.)

jest to zdarzenie, w szczególności emisja, pożar lub eksplozja, powstałe w zakładzie w trakcie

procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub

więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia

życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem.

Poważna awaria przemysłowa dotyczy przede wszystkim przemysłu chemicznego i

procesowego. Jednocześnie przemysł ten charakteryzuje się występowaniem dużych ilości

substancji niebezpiecznych, w szczególności toksycznych, palnych, wybuchowych,

utleniających. W związku z tym jest oczywiste, że zdarzenia, w których mamy do czynienia z

uwolnieniem substancji o ww. cechach, będą stwarzały duże zagrożenie dla zdrowia i życia

ludzi oraz środowiska naturalnego. Oczywiste jest również, że biorąc pod uwagę,

zastosowanie powyższych substancji w procesach przemysłowych i otrzymywanie dzięki ich

cechom i reaktywności określonych produktów, cech tych substancji nie można zmienić ani

zastąpić je innymi substancjami. Istotne jest zatem, aby w sposób umiejętny się nimi

posługiwać oraz zadbać o bezpieczeństwo ludzi i środowiska zarówno na terenie zakładu jak

również w jego otoczeniu. Można to osiągnąć już poprzez chociażby odpowiednią akcję

informacyjną na temat ich właściwości i ich zastosowania.

Przeciwdziałanie poważnym awariom przemysłowym w Unii Europejskiej

Potrzeba podjęcia działań w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom

przemysłowym powstała na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Inicjatywa ta

wynikała z wystąpienia w przemyśle wielu awarii o bardzo poważnych skutkach. Były to

katastrofy chemiczne o dużej ilości ofiar śmiertelnych, ogromnych stratach materialnych oraz

poważnych konsekwencjach dla środowiska naturalnego. Jako przykłady takich zdarzeń

podawane są najczęściej następujące cztery awarie przemysłowe.

Awaria w Rafinerii Feyzan we Francji.

2

Awaria wystąpiła 4 stycznia 1966 r. Podczas odwadniania zbiornika z propanem i

poboru próbek nastąpił wyciek propanu. Propan uległ zapaleniu, a powstały pożar

spowodował wybuch zbiornika, z którego nastąpił wyciek oraz na skutek efektu domina

zniszczenia kolejnych zbiorników i instalacji rafineryjnej. Podczas awarii zginęło 18 osób, 81

zostało rannych, w tym 40 ciężko, straty materialne oszacowano na ok. 68,8 mln USD

(dolarów amerykańskich). Pożar i działania ratownicze trwały ponad dwie doby.

Awaria w zakładzie chemicznym we Flixborough w Wielkiej Brytanii.

Awaria wystąpiła 1 czerwca 1974 r. Wskutek uwolnienia i zapłonu ok. 30-40 ton

łatwo palnego cykloheksanu doszło do powstania wybuchu przestrzennego, który całkowicie

zniszczył instalację i spowodował ogromne straty dla otoczenia. Moc wybuchu odpowiadała

wybuchowi od 15 do 45 ton trotylu (TNT). Awaria spowodowała śmierć 28 osób, 36 zostało

rannych, zniszczeniu uległ teren zakładu oraz 1821 budynków. Działania ratownicze trwały

10 dni.

Awaria w małej instalacji farmaceutycznej w miejscowości Seveso w północnych Włoszech.

Awaria wystąpiła 9 lipca 1976 r. W procesie produkcji soli sodowej TCP

(trójchlorofenylu) doszło do powstania niekontrolowanej reakcji chemicznej w reaktorze,

która spowodowała wzrost temperatury i ciśnienia, a w konsekwencji rozszczelnienie reaktora

i wypływ ok. 2 kg bardzo toksycznej dioksyny (TCDD). Tworzenie się w tym procesie

dioksyny (TCDD) było spowodowane przegrzaniem reaktora powyżej 230

°C, gdzie

temperatura reakcji powinna wynosić optymalnie 170-180

°C. Dioksyna TCDD należy do

jednej z najbardziej toksycznych substancji chemicznych. Około 0,1 mg dioksyny stanowi

dawkę śmiertelną dla człowieka. Może przenikać do organizmu ludzkiego drogą doustną,

inhalacyjnie i przez skórę, powodując choroby skóry, uszkodzenia wątroby i nerek oraz

powoduje wtórne skutki dla nowo narodzonych dzieci. Skutkiem awarii było skażenie

toksyczne, w wyniku którego 700 osób zostało rannych, ponad 5000 osób ewakuowano, 1500

ha obszaru zaludnionego zostało silnie skażone, zniszczona została flora i fauna na wielkich

obszarach. Działania ratownicze trwały ponad miesiąc.

Awaria w zakładzie chemicznym produkującym środki ochrony roślin i środki owadobójcze

w miejscowości Bohpal w Indiach.

Awaria wystąpiła 3 grudnia 1984 r. i była jedną z najbardziej tragicznych w skutkach

awarii procesowych. W zakładzie produkowano środek zwany Sevin, którego półproduktem

3

jest metyloizocjanian (MIC), produkt bardzo niebezpieczny, zarówno silnie toksyczny, jak i

palny. MIC był przejściowo magazynowany w zakładzie. Podczas tego procesu doszło w

zbiorniku magazynowym do niekontrolowanej reakcji, gwałtownego wzrostu ciśnienia, w

wyniku którego nastąpiło pełne otwarcie zaworu bezpieczeństwa i wyciek ponad 36 ton MIC.

W pierwszej fazie zdarzenia zginęło ponad 2500 osób a ponad 100000 zostało rannych.

Ostatecznym skutkiem awarii była śmierć ok. 4000 osób, 100000 osób zostało rannych, z

czego 30000 uległo trwałemu kalectwu, zniszczeniu uległa flora i fauna na wielkich

obszarach. Chmura toksycznego gazu utrzymywała się przez 2 dni.

Biorąc pod uwagę rozmiary i skutki powyższych zdarzeń podjęto środki im

zapobiegające, polegające na wprowadzeniu odpowiednich regulacji w zakresie

przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym. Pierwsze regulacje zastosowała

Europejska Wspólnota Gospodarcza, wprowadzając w 1982 roku tzw. dyrektywę SEVESO tj.

Dyrektywę Rady 82/501/EWG z 24 czerwca 1982 roku w sprawie zagrożenia poważnymi

awariami przez niektóre rodzaje działalności przemysłowej. EWG wprowadzając te regulacje

podjęła się ujednolicenia działań w krajach Wspólnoty w powyższym zakresie. Dyrektywa

zakładała podejście systemowe do kwestii bezpieczeństwa w zakładzie. Odchodzono od

indywidualnej oceny poszczególnych urządzeń i ich obsługi w kierunku podejścia

kompleksowego do oceny bezpieczeństwa procesu, między innymi poprzez dokonywanie

analizy ryzyka wystąpienia awarii. Dyrektywa nakładała określone obowiązki zarówno na

prowadzącego zakład jak również na organy publiczne.

Efekty wprowadzenia dyrektywy okazały się niezadowalające. Nadal występowało

dużo zdarzeń o charakterze poważnych awarii. W związku z tym poddano ocenie

wprowadzone rozwiązania. Z przeprowadzonej gruntownej analizy ich zastosowania okazało

się, że dyrektywa koncentrowała się głównie na technicznych aspektach kontroli działań

zapobiegających awariom, natomiast nie uwzględniała kwestii dotyczących zarządzania i

wpływu czynnika ludzkiego na bezpieczeństwo instalacji. Niedoskonałości tej dyrektywy

zostały poprawione w 1996 roku, wprowadzeniem nowej Dyrektywy Rady 96/82/WE z 9

grudnia 1996 roku w sprawie zarządzania zagrożeniami poważnymi awariami z udziałem

substancji niebezpiecznych, zwanej Dyrektywą SEVESO II lub COMAH. Dyrektywa

SEVESO II objęła systemowo zagadnienia z zakresu zarządzania bezpieczeństwem w

zakładzie. Wymaga od prowadzącego zakład opracowania i wdrożenia systemu

bezpieczeństwa gwarantującego ochronę ludzi i środowiska, stanowiącego element ogólnego

4

systemu zarządzania zakładem. To podejście systemowe to dokonanie kompleksowej oceny

zagrożenia w zakładzie, następnie ustalenie niezbędnych w tym zakresie środków

bezpieczeństwa, zarówno technicznych jak i organizacyjnych oraz kontrola funkcjonowania

systemu. Ponadto dyrektywa obejmowała zagadnienia dotyczące polityki przeciwdziałania

poważnym awariom, raportu o bezpieczeństwie, planowania operacyjno-ratowniczego,

planowania zagospodarowania przestrzennego, rejestru i systemu informacji zawierającego

szczegóły o poważnych awariach, prowadzenia kontroli działań zapobiegających poważnym

awariom przemysłowym oraz ilości progowe określonych substancji niebezpiecznych i

kategorii substancji niebezpiecznych.

W ramach doskonalenia prawa europejskiego, Unia Europejska w 2004 r. dyrektywą

Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE z 16 grudnia 2003 r. zmieniającą dyrektywę

Rady 96/82/WE (SEVESO II) w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii

związanych z substancjami niebezpiecznymi, wprowadziła modyfikacje do dotychczasowych

regulacji w zakresie zapobiegania poważnym awariom. Zmiany te dotyczyły przede

wszystkim doprecyzowania działalności objętej dyrektywą SEVESO II, m.in. w odniesieniu

do:

− użytkowania materiałów niebezpiecznych w górnictwie

1

,

− polityki zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem potrzeby utrzymania, w

dłuższej perspektywie, właściwych odległości między zakładami objętymi niniejszą

dyrektywą a obszarami mieszkalnymi, budynkami, obszarami użytku publicznego, w miarę

możliwości głównymi szlakami komunikacyjnymi, obszarami wypoczynkowymi i

obszarami szczególnego zainteresowania lub szczególnej wrażliwości środowiska

naturalnego,

−

systemu bezpieczeństwa w zakresie szkoleń personelu oraz przyjęcia i wprowadzenia w

życie procedur dotyczących identyfikacji przewidywalnych wypadków,

−

obniżenia wartości progowych niektórych substancji niebezpiecznych; dotyczyło to paliw,

materiałów wybuchowych (pirotechnicznych), substancji rakotwórczych oraz substancji

niebezpiecznych dla środowiska, np. zmiany wartości progowych i rodzajów azotanów

amonu i potasu objętych wymogami dyrektywy

2

.

1

Bezpośrednim przyczynkiem do włączenia do zakresu obowiązywania dyrektywy SEVESO II niektórych

procesów związanych z wydobyciem i obróbką kopalin był wyciek cyjanku i skażenie rzek Szamos, Tisa i Dunaj
w wyniku awarii stawu osadowego w zakładzie przeróbki odpadów górniczych miejscowości Baia Mare w
Rumunii, w styczniu 2000 r.

2

Powyższe zmiany mają głównie związek z tragicznym w skutkach wybuchem „pozaklasowego” azotanu

amonu w fabryce nawozów sztucznych w Tuluzie (Francja), we wrześniu 2001 r.

5

Przeciwdziałanie poważnym awariom przemysłowym w Polsce. Wdrożenie

Dyrektywy SEVESO II.

Rozwiązania europejskie w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom

przemysłowym zaczęto wykorzystywać w Polsce na długo przed przyjęciem naszego kraju do

Unii Europejskiej. W 1993 roku ukazało się rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych

dotyczące ratownictwa, które zobowiązywało zarządców wyznaczonych zakładów

przemysłowych

do

opracowania

i

uzgodnienia

z

komendantami

rejonowymi

(odpowiednikami dzisiejszych komendantów powiatowych) Państwowej Straży Pożarnej

sposobów postępowania na wypadek zagrożeń (zakładowych planów ratowniczych). Jako

główne kryterium wyznaczania wspomnianych zakładów zastosowano wówczas wartości

progowe substancji określone w dyrektywie Seveso. W ten sposób szczególnym nadzorem

straży pożarnej objęto w skali kraju około tysiąca zakładów przemysłowych.

Proces formalnego wdrażania dyrektywy Seveso II rozpoczęto w 2001 r. W tym roku

ukazała się ustawa – Prawo ochrony środowiska

3

, w której określono podstawowe obowiązki

prowadzących zakłady oraz obowiązki i kompetencje właściwych władz. Natomiast w

2006 r., w ramach opublikowania ustawy o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska

wdrożono w Polsce zmiany dyrektywy SEVESO II w związku z dyrektywą Parlamentu

Europejskiego i Rady 2003/105/WE z 16 grudnia 2003 r. zmieniającą dyrektywę Rady

96/82/WE (SEVESO II) w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii związanych

z substancjami niebezpiecznymi. W ten sposób zakończono proces implementacji dyrektywy

SEVESO II na gruncie polskiego prawa.

Kwalifikacja zakładów stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnej awarii

przemysłowej.

Zgodnie z złożeniami dyrektywy SEVESO II ustawa – Prawo ochrony środowiska

wprowadziła w Polsce dwie kategorie obiektów stwarzających zagrożenie wystąpienia

poważnej awarii przemysłowej: zakłady o zwiększonym ryzyku (ZZR) i zakłady o dużym

ryzyku (ZDR) wystąpienia awarii. Kwalifikacja zakładu do jednej z tych dwu kategorii

wynika z rodzaju, kategorii i ilości substancji niebezpiecznych znajdujących się lub

mogących powstać na jego terenie. Przepisy Unii Europejskiej oraz dostosowane do nich

regulacje krajowe wprowadzają obowiązek samodzielnego dokonania identyfikacji obiektu

3

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25 poz. 150 z późn. zm.)

6

niebezpiecznego

przez

prowadzącego

zakład,

zgodnie

z

określonymi

w

tym

zakresie kryteriami kwalifikacyjnymi.

Kryteria kwalifikacyjne oraz zasady zaliczania zakładów do kategorii o zwiększonym lub o

dużym ryzyku wystąpienia awarii ustalono w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 9

kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których

znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo

zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz. U. Nr 58, poz. 535

z późn. zm.), opracowanym na podstawie delegacji zawartej w ustawie – Prawo ochrony

środowiska art. 248 ust. 3. Kryteria kwalifikacyjne zawarte w rozporządzeniu składają się z

dwóch wykazów:

− substancji niebezpiecznych wymienionych z nazwy wraz z ilościami decydującymi o

zaliczeniu zakładu do kategorii o zwiększonym lub dużym ryzyku powstania poważnej

awarii przemysłowej,

− kategorii substancji niebezpiecznych (bardzo toksyczne, toksyczne, utleniające,

wybuchowe, łatwo palne, wysoce łatwopalne, skrajnie łatwo palne, niebezpieczne

szczególnie dla ludzi lub środowiska) pozwalających na kwalifikowanie zakładu wg

rodzaju i ilości substancji nie wymienionych w powyższym wykazie, wraz z odpowiednimi

wartościami progowymi.

Wyżej

wymienione

rozporządzenie,

oprócz

wspomnianych

wykazów

substancji

niebezpiecznych i ich kategorii, określa sposób postępowania w przypadku, gdy znajdujące

się w zakładzie poszczególne substancje niebezpieczne nie występują w ilościach wyższych

lub równych odpowiednim progom, które decydują o zaliczeniu zakładu do grupy ryzyka oraz

stosowanie w tym celu zasady sumowania substancji o określonych kategoriach.

Na koniec 2007 r. na terenie Polski znajdowało się 207 zakładów o zwiększonym ryzyku i

157 zakładów o dużym ryzyku wystąpienia awarii. Ilość zakładów w poszczególnych

województwach przedstawiono na poniższym rysunku 1.

7

Wielkopolskie

Pomorskie

Warmińsko - mazurskie

Mazowieckie

Zachodniopomorskie

Kujawsko-pomorskie

Podlaskie

Lubuskie

Dolnośląskie

Łódzkie

Świętokrzyskie

Małopolskie

Opolskie

Śląskie

Lubelskie

Podkarpackie

3

3

6

6

4

4

2

2

0

0

7

7

1

1

5

5

7

7

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

7

9

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

10

13

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

2

5

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

17

11

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

36

9

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

12

13

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

5

9

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

10

14

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

26

14

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

9

9

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

24

15

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

7

10

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

18

4

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

6

4

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

13

12

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

5

6

Z

Z

Z

Z

R

R

Z

Z

D

D

R

R

Rys. 1. Zakłady stwarzające zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej w Polsce.

Stan na 31 grudnia 2007 r. Źródło: KG PSP.

Wśród wymienionych zakładów najliczniej występują zakłady z branży paliwowej

(zakłady petrochemiczne, bazy paliw płynnych i rozlewnie gazu) oraz zakłady chemiczne. W

przypadku ok. 120 zakładów dużego ryzyka zagrożenie wykracza poza granice zakładu. W

związku z tym, zgodnie z wymogami dyrektywy, dla tych zakładów konieczne było

opracowanie zewnętrznych planów operacyjno – ratowniczych.

Właściwe organy (kompetentne władze) w zakresie przeciwdziałania

poważnym awariom przemysłowym.

Właściwymi organami w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom są:

− komendanci powiatowi i wojewódzcy Państwowej Straży Pożarnej,
− organy Inspekcji Ochrony Środowiska.

Komendantom powiatowym (miejskim) Państwowej Straży Pożarnej przypisano

pełnienie roli właściwych organów (kompetentnych władz) w stosunku do zakładów o

zwiększonym ryzyku (ZZR), natomiast komendantom wojewódzkim Państwowej Straży

8

Pożarnej – w stosunku do zakładów o dużym ryzyku (ZDR). Prowadzenie corocznych

kontroli w obu grupach zakładów powierzono komendantom powiatowym (miejskim) PSP.

Komendantów wojewódzkich PSP zobowiązano do sporządzenia zewnętrznych planów

operacyjno – ratowniczych dla ZDR oraz do informowania społeczeństwa o zagrożeniach

stwarzanych przez zakłady Seveso II.

Dla wojewódzkich Inspektorów Ochrony Środowiska w zakresie nadzoru nad

zakładami Seveso II przewidziano przede wszystkim funkcje: konsultacyjną – opiniowanie

raportu o bezpieczeństwie, przed jego zatwierdzeniem przez komendanta wojewódzkiego PSP

oraz kontrolną – prowadzenie kontroli w obszarze ochrony środowiska. Organy Inspekcji

Ochrony Środowiska pełnią natomiast wiodącą rolę w zakresie legislacji, kontaktów z

Komisją Europejską oraz tworzenia baz danych i raportów dotyczących wykazu zakładów

oraz poważnych awarii.

GŁÓWNE ELEMENTY SYSTEMU PRZECIWDZIAŁANIA POWAŻNYM

AWARIOM PRZEMYSŁOWYM.

Obowiązki prowadzącego zakład stwarzający zagrożenie wystąpienia awarii

przemysłowej.

Wymagania stawiane prowadzącemu zakład różnią się znacznie, w zależności od tego, do

której kategorii ryzyka dany zakład zostanie zakwalifikowany.

Obowiązki prowadzącego zakład o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii.

1. Zgłoszenie zakładu komendantowi powiatowemu (miejskiemu) Państwowej Straży

Pożarnej.

Zgłoszenie powinno zawierać następujące dane:

− oznaczenie prowadzącego zakład oraz kierującego zakładem, ich adresy zamieszkania lub

siedziby; przez kierującego zakładem rozumie się osobę zarządzającą zakładem w imieniu

prowadzącego zakład,

− adres zakładu,
− informację o tytule prawnym,
− charakter prowadzonej lub planowanej działalności,
− rodzaj instalacji i istniejące systemy zabezpieczeń,

9

− rodzaj, kategorię i ilość oraz charakterystykę fizykochemiczną, pożarową i toksyczną

substancji niebezpiecznej,

− charakterystykę terenu w bezpośrednim sąsiedztwie zakładu, ze szczególnym

uwzględnieniem czynników mogących przyczynić się do zwiększenia zagrożenia awarią

przemysłową lub pogłębienia jej skutków.

Prowadzący zakład ma obowiązek dokonania zgłoszenia, co najmniej na 30 dni przed

dniem uruchomienia nowego zakładu lub jego części.

Zgłoszeniu właściwemu organowi Państwowej Straży Pożarnej podlega również każda

istotna zmiana ilości lub rodzaju substancji niebezpiecznej albo jej charakterystyki

fizykochemicznej, pożarowej i toksycznej, zmiana technologii lub profilu produkcji oraz

zmiana, która mogłaby mieć poważne skutki związane z ryzykiem awarii, w stosunku do

danych zawartych w zgłoszeniu zakładu, w terminie 14 dni przed dniem jej wprowadzenia.

Zgłoszeniu właściwemu organowi Państwowej Straży Pożarnej podlega także termin

przewidywanego zakończenia eksploatacji instalacji lub zamknięcia zakładu, co najmniej 14

dni przed zamknięciem.

2. Sporządzenie programu zapobiegania poważnym awariom przemysłowym oraz

przedłożenie go komendantowi powiatowemu (miejskiemu) Państwowej Straży Pożarnej i

wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska.

Program sporządzany jest w celu przedstawienia systemu bezpieczeństwa

gwarantującego ochronę ludzi i środowiska, stanowiącego element ogólnego systemu

zarządzania zakładem.

Program zapobiegania awariom powinien zawierać w szczególności:

− określenie prawdopodobieństwa zagrożenia awarią przemysłową,
− zasady zapobiegania oraz zwalczania skutków awarii przemysłowej przewidywane do

wprowadzenia,

− określenie sposobów ograniczenia skutków awarii przemysłowej dla ludzi i środowiska w

przypadku jej zaistnienia,

− określenie częstotliwości przeprowadzania analiz programu zapobiegania awariom w celu

oceny jego aktualności i skuteczności.

10

3. W razie wystąpienia awarii przemysłowej prowadzący zakład jest obowiązany do

natychmiastowego zawiadomienia o tym fakcie komendanta powiatowego (miejskiego)

Państwowej Straży Pożarnej i wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska oraz

niezwłocznego przekazania tym organom wymaganej przepisami prawa informacji.

Obowiązki prowadzącego zakład o dużym ryzyku wystąpienia awarii.

1. Zgłoszenie zakładu komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej. Zakres

zgłoszenia jest taki jak opisywany w przypadku ZZR.

2. Sporządzenie programu zapobiegania poważnym awariom przemysłowym oraz

przedłożenie go komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej i

wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska. Zawartość programu jest taka jak w

przypadku ZZR.

3. Opracowanie i wdrożenie systemu bezpieczeństwa gwarantującego ochronę ludzi i

środowiska.

System bezpieczeństwa powinien uwzględniać:

− określenie, na wszystkich poziomach organizacji, obowiązków pracowników

odpowiedzialnych za działania na wypadek awarii przemysłowej,

− określenie programu szkoleniowego oraz zapewnienie szkoleń dla pracowników, o których

mowa w pkt 1, oraz dla innych osób pracujących w zakładzie,

− funkcjonowanie mechanizmów umożliwiających systematyczną analizę zagrożeń awarią

przemysłową oraz prawdopodobieństwa jej wystąpienia,

− instrukcje bezpiecznego funkcjonowania instalacji, w której znajduje się substancja

niebezpieczna, przewidziane dla normalnej eksploatacji instalacji, a także konserwacji i

czasowych przerw w ruchu,

− instrukcje sposobu postępowania w razie konieczności dokonania zmian w procesie

przemysłowym,

− systematyczną analizę przewidywanych sytuacji awaryjnych, służącą właściwemu

opracowaniu planów operacyjno-ratowniczych,

− prowadzenie monitoringu funkcjonowania instalacji, w której znajduje się substancja

niebezpieczna, umożliwiającego podejmowanie działań korekcyjnych w przypadku

wystąpienia zjawisk stanowiących odstępstwo od normalnej eksploatacji instalacji,

11

− systematyczną ocenę programu zapobiegania awariom oraz systemu bezpieczeństwa,

prowadzoną z punktu widzenia ich aktualności i skuteczności,

− analizę planów operacyjno-ratowniczych.

4. Opracowanie raportu o bezpieczeństwie.

Raport o bezpieczeństwie jest opracowywany w celu wykazania spełnienia przez

zakład kryteriów bezpieczeństwa w zakresie:

− przygotowania do stosowania programu zapobiegania awariom i do zwalczania awarii

przemysłowych,

− spełnienia warunków do wdrożenia systemu bezpieczeństwa,
− analizy możliwości wystąpienia awarii przemysłowej oraz podjęcia koniecznych środków

zapobiegawczych,

− bezpieczeństwa rozwiązań projektowych instalacji z substancjami niebezpiecznymi,
− opracowania wewnętrznych planów operacyjno – ratowniczych oraz dostarczenia

informacji do opracowania zewnętrznych planów operacyjno – ratowniczych.

Raport o bezpieczeństwie powinien być opracowany zgodnie z wymaganiami

określonymi w rozporządzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29

maja 2003 r. w sprawie wymagań, jakim powinien odpowiadać raport o bezpieczeństwie

zakładu o dużym ryzyku (Dz. U. Nr 104, poz. 970 z późn. zm.), dotyczącymi w

szczególności:

− formy sporządzenia raportu,
− zakresu zagadnień, które powinny zostać w raporcie określone i ocenione,
− zakresu terytorialny raportu,
− rodzajów dokumentów, z których informacje powinny zostać uwzględnione w raporcie.

5. Opracowanie wewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego.

Wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy opracowywany jest w celu zapobiegania,

zwalczania i ograniczania skutków awarii przemysłowej.

Plan operacyjno-ratowniczy powinien w szczególności zawierać:

− zakładane działania służące ograniczeniu skutków awarii przemysłowej dla ludzi i

środowiska,

12

− propozycje metod i środków służących ochronie ludzi i środowiska przed skutkami awarii

przemysłowej,

− informację o występujących zagrożeniach, podjętych środkach zapobiegawczych i o

działaniach, które będą podjęte w przypadku wystąpienia awarii przemysłowej,

przedstawianą społeczeństwu i właściwym organom Państwowej Straży Pożarnej,

wojewodzie, wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska, staroście, wójtowi,

burmistrzowi lub prezydentowi miasta,

− wskazanie sposobów usunięcia skutków awarii przemysłowej i przywrócenia środowiska

do stanu poprzedniego, a w przypadku gdy nie jest to możliwe – określenie zabiegów,

których celem jest rekultywacja,

− wskazanie sposobów zapobiegania transgranicznym skutkom awarii przemysłowej.

Sposób opracowania wewnętrznego planu określa rozporządzenie Ministra

Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2003 r. w sprawie wymagań, jakim

powinny odpowiadać plany operacyjno-ratownicze (Dz. U. Nr 131, poz. 1219).

6. Dostarczenie komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej informacji

niezbędnych

do

opracowania

zewnętrznego

planu

operacyjno-ratowniczego,

z uwzględnieniem transgranicznych skutków awarii przemysłowych.

7. Dostarczenie komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej oraz

wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska wykazu zawierającego dane o rodzaju,

kategorii i ilości substancji niebezpiecznych znajdujących się na terenie zakładu, a także

do corocznego aktualizowania wykazu, według stanu na dzień 31 grudnia, w terminie do

końca stycznia roku następnego.

8. W razie wystąpienia awarii przemysłowej prowadzący zakład jest obowiązany do

natychmiastowego zawiadomienia o tym fakcie komendanta wojewódzkiego Państwowej

Straży Pożarnej i wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska oraz niezwłocznego

przekazania tym organom wymaganej przepisami prawa informacji.

Obowiązki organów administracji związane z awarią przemysłową

Jak wcześniej wspomniano obowiązki organów Państwowej Straży Pożarnej w

stosunku do zakładów stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnych awarii

przemysłowych rozdzielono odpowiednio pomiędzy komendantów powiatowych (miejskich)

13

i wojewódzkich PSP. Komendant wojewódzki PSP jest właściwym organem w stosunku do

zakładu, który w zależności od rodzaju, kategorii i ilości substancji niebezpiecznej

znajdującej się w zakładzie, zalicza się do grupy zakładów o dużym ryzyku wystąpienia

poważnej awarii przemysłowej (ZDR), natomiast komendant powiatowy (miejski) – w

stosunku do zakładu o zwiększonym ryzyku (ZZR).

Zadania komendantów wojewódzkich Państwowej Straży Pożarnej

1. Przyjmowanie zgłoszeń oraz akceptacja programów zapobiegania poważnym awariom

przemysłowym ZDR.

2. Zatwierdzanie raportów o bezpieczeństwie, w tym wewnętrznych planów operacyjno-

ratowniczych ZDR.

3. Ustalanie w drodze decyzji grupy zakładów, których zlokalizowanie w bliskiej odległości

może zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia awarii przemysłowej lub pogłębić jej

skutki (efekt domino).

4. Opracowywanie zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych dla ZDR przy

zapewnieniu udziału społeczeństwa w postępowaniu, którego przedmiotem jest

sporządzenie wspomnianego planu.

Zewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy opracowywany jest w celu zapobiegania,

zwalczania i ograniczania skutków awarii przemysłowej. Plan swoim zakresem obejmuje

teren poza zakładem o dużym ryzyku, który może być narażony na skutki poważnej awarii, i

powinien zawierać:

− wskazanie osób upoważnionych do uruchamiania procedur ratowniczych, osoby kierującej

działaniami ratowniczymi oraz nadzorującej i koordynującej działania w zakresie

usuwania skutków awarii,

− zbiorczy wykaz sił i środków służb ratowniczych oraz służb wspomagających,

przewidzianych do prowadzenia działań ratowniczych i usuwania skutków awarii,

− opis systemu przedstawiania społeczeństwu informacji o występujących zagrożeniach

związanych z działalnością zakładu, podjętych środkach zapobiegawczych i działaniach,

które będą podejmowane w razie wystąpienia awarii,

− procedury powiadamiania ludności i właściwych organów administracji o zagrożeniu

awarią lub jej wystąpieniu,

− procedury dotyczące ewakuacji ludności,
− procedury udzielania pomocy medycznej osobom poszkodowanym,

14

− procedury postępowania związane z możliwością wystąpienia transgranicznych skutków

awarii,

− procedury postępowania poawaryjnego,
− określenie sposobów zabezpieczenia logistycznego działań ratowniczych,
− inne niezbędne informacje wynikające ze specyfiki zagrożenia oraz lokalnych

uwarunkowań.

Sposób opracowania zewnętrznego planu określa rozporządzenie Ministra

Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2003 r. w sprawie wymagań, jakim

powinny odpowiadać plany operacyjno-ratownicze (Dz. U. Nr 131, poz. 1219).

Po przeprowadzeniu postępowania wymagającego udziału społeczeństwa komendant

wojewódzki Państwowej Straży Pożarnej przyjmuje zewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy.

5. Przeprowadzanie analizy i przećwiczenia realizacji zewnętrznego planu operacyjno-

ratowniczego co najmniej raz na 3 lata, w celu jego aktualizacji i dokonania w nim

ewentualnych zmian; w szczególności należy brać pod uwagę zmiany wprowadzone w

instalacji, w sposobie funkcjonowania jednostek ochrony przeciwpożarowej, stan wiedzy

dotyczącej zapobiegania, zwalczania i usuwania skutków awarii przemysłowej, a także

postęp naukowo-techniczny.

6. Podjęcie działań operacyjno-ratowniczych (realizacja zewnętrznego planu operacyjno-

ratowniczego) oraz dokonanie analizy zdarzenia w przypadku awarii.

7. Udostępnianie do publicznej wiadomości:

− rejestrów substancji niebezpiecznych w zakładach,
− raportów o bezpieczeństwie,
− zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych (także na etapie projektu),
− instrukcji o postępowaniu mieszkańców na wypadek wystąpienia awarii,
− decyzji o ustaleniu grupy zakładów, których zlokalizowanie w bliskiej odległości może

zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia awarii przemysłowej lub pogłębić jej

skutki (efekt domino).

Szczegółowy zakres informacji wymaganych do podania do publicznej wiadomości

określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2002 r. w sprawie

szczegółowego zakresu informacji wymaganych do podania do publicznej wiadomości przez

komendanta wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 78 poz. 712).

15

Rozporządzenie m.in. wskazuje, jakie informacje powinny zawierać instrukcje o

postępowaniu mieszkańców na wypadek wystąpienia awarii przemysłowej, w szczególności:

− rodzaje zagrożeń możliwych do wystąpienia w zakładach o zwiększonym ryzyku lub o

dużym ryzyku,

− sposoby powiadamiania i alarmowania mieszkańców, właściwe dla każdego rodzaju

zagrożenia,

− sposoby zachowania się mieszkańców na wypadek wystąpienia zagrożeń,
− wykaz telefonów alarmowych oraz adresów i telefonów wojewódzkich, powiatowych i

gminnych organów i służb odpowiedzialnych za podjęcie działań operacyjno –

ratowniczych,

− inne informacje ważne dla bezpieczeństwa mieszkańców.

Zadania komendantów powiatowych (miejskich) Państwowej Straży Pożarnej

1. Przyjmowanie zgłoszeń oraz akceptacja programów zapobiegania poważnym awariom

przemysłowym ZZR.

2. Przeprowadzanie corocznych czynności kontrolno-rozpoznawczych we wszystkich

zakładach stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, zarówno

w zakładach o zwiększonym ryzyku jak i o dużym ryzyku wystąpienia awarii.

W ramach tych czynności kontrolno-rozpoznawczych ustala się spełnienie wymogów

bezpieczeństwa, a w szczególności czy:

− podjęto środki zapobiegające wystąpieniu awarii przemysłowej,
− zapewniono wystarczające środki ograniczające skutki awarii przemysłowej w zakładzie i

poza jego granicami, uwzględniając skutki transgraniczne,

− dane zawarte w dokumentach, o których mowa w ustawie, takich jak zgłoszenie zakładu o

zwiększonym ryzyku lub dużym ryzyku, program zapobiegania awariom, raport o

bezpieczeństwie, wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy, informacje niezbędne do

opracowania zewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego, przedkładane właściwym

organom Państwowej Straży Pożarnej – są rzetelne i odzwierciedlają stan bezpieczeństwa

w zakładzie.

W przypadkach niewywiązywania się przez prowadzących zakłady stwarzające

zagrożenie wystąpienia awarii przemysłowej z ich obowiązków w zakresie przeciwdziałania

poważnym awariom przemysłowym, komendanci Państwowej Straży Pożarnej otrzymali

16

narzędzie do egzekwowania wymagań w tym zakresie, w postaci art. 373 ustawy – Prawo

ochrony środowiska. Wynika z niego, że właściwy organ Państwowej Straży Pożarnej w razie

naruszenia przepisów dotyczących przeciwdziałania poważnym awariom, może wydać

decyzję nakazującą usunięcie w określonym terminie stwierdzonych uchybień lub

wstrzymującą uruchomienie albo użytkowanie instalacji, jeżeli stwierdzone uchybienia mogą

powodować ryzyko wystąpienia awarii przemysłowej.

Na zakończenie przedstawiono na poniższych rysunkach schematyczne ujęcie obowiązków

prowadzących zakłady oraz obowiązków i kompetencji organów Państwowej Straży

Pożarnej.

17

ZAPOBIEGANIE POWAŻNEJ AWARII

PROWADZĄCY

ZAKŁAD O ZWIĘKSZONYM RYZYKU

PROWADZĄCY

ZAKŁAD O DUŻYM RYZYKU

ZGŁOSZENIE ZAKŁADU

K

O

M

E

N

D

A

N

T

P

O

W

IA

T

O

W

Y

(

M

IE

JS

K

I)

P

S

P

,

K

O

M

E

N

D

A

N

T

W

O

JE

W

Ó

D

Z

K

I P

S

P

PROGRAM

ZAPOBIEGANIA

AWARIOM

N

IE

P

R

A

W

ID

Ł

O

W

O

Ś

C

I =

S

P

R

Z

E

C

IW

(

D

E

C

Y

Z

JA

)

N

IE

P

R

A

W

ID

Ł

O

W

O

Ś

C

I =

S

P

R

Z

E

C

IW

(

D

E

C

Y

Z

JA

)

RAPORT O BEZPIECZEŃSTWIE

SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA

WEWNĘTRZNY PLAN OPERACYJNO – RATOWNICZY

INFORMACJA DO OPRACOWANIA ZEWNĘTRZNEGO

PLANU OPERACYJNO - RATOWNICZEGO

A

k

ce

p

ta

cj

a

(d

ec

y

zj

a

)

Podstawowe obowiązki prowadzącego zakład, związane z przeciwdziałaniem

poważnym awariom przemysłowym

Rys. 2. Podstawowe obowiązki prowadzącego zakład, związane z przeciwdziałaniem poważnym awariom

przemysłowym

18

Podstawowe obowiązki i kompetencje organów Państwowej Straży Pożarnej

związane z przeciwdziałaniem poważnym awariom przemysłowym

K

o

m

en

d

a

n

t

p

o

w

ia

to

w

y

(

m

ie

js

k

i)

P

a

ń

st

w

o

w

ej

S

tr

a

ży

P

o

ża

rn

ej

K

o

m

en

d

a

n

t

w

o

je

w

ó

d

zk

i

P

a

ń

st

w

o

w

ej

S

tr

a

ży

P

o

ża

rn

ej

Prawo wniesienia sprzeciwu w formie decyzji do programu

zapobiegania awariom

Akceptacja raportu o bezpieczeństwie oraz wewnętrznego planu

operacyjno - ratowniczego

Przeprowadzenie co najmniej raz w roku czynności kontrolno –

rozpoznawczych w zakładzie stwarzającym zagrożenie

wystąpienia poważnej awarii

Obowiązek podania do publicznej wiadomości, m.in.:

• wykazu substancji niebezpiecznych znajdujących się w zakładach,

• informacji o zatwierdzonych raportach o bezpieczeństwie,

• informacji o przyjętych zewnętrznych planach operacyjno – ratowniczych,

• instrukcji o postępowaniu mieszkańców na wypadek powstania awarii.

Zapewnienie udziału społeczeństwa w postępowaniu, którego

przedmiotem jest sporządzenie zewnętrznego planu operacyjno -

ratowniczego

Analiza i przećwiczenie co najmniej raz na trzy lata zewnętrznego

planu operacyjno - ratowniczego

Przekazanie do ministra właściwego do spraw ochrony

środowiska niezbędnych informacji o możliwych

transgranicznych skutkach awarii

W przypadku wystąpienia awarii:

• podjęcie we współpracy z prowadzącym zakład odpowiednich działań

ratowniczych,

• zebranie informacji niezbędnych do dokonania analizy awarii,

• sprawdzenie podjęcia przez zakład koniecznych środków zaradczych,

• przygotowanie zaleceń na przyszłość,

•

sprawdzenie wdrożenia przygotowanych zaleceń

Realizacja zewnętrznego planu operacyjno – ratowniczego w

przypadku zagrożenia lub wystąpienia awarii

Rys. 3. Podstawowe obowiązki i kompetencje organów Państwowej Straży Pożarnej, związane z

przeciwdziałaniem poważnym awariom przemysłowym.

19

LITERATURA:

1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.)
2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji

niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym
ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz. U. Nr 58, poz. 535 z
późn. zm.).

3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie

wymagań, jakim powinien odpowiadać raport o bezpieczeństwie zakładu o dużym ryzyku (Dz. U. Nr 104,
poz. 970 z późn. zm.).

4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2002 r. w sprawie szczegółowego zakresu informacji

wymaganych do podania do publicznej wiadomości przez komendanta wojewódzkiego Państwowej Straży
Pożarnej (Dz. U. Nr 78 poz. 712).

5. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2003 r. w sprawie

wymagań, jakim powinny odpowiadać plany operacyjno-ratownicze (Dz. U. Nr 131, poz. 1219).

6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych

obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2003 r. Nr 5, poz. 58).

7. Directive 2003/105/Ec of The European Parliament and of The Council of 16 December 2003 amending

Council Directive 96/82/EC on the control of major-accident hazards involving dangerous substances,
Official Journal of the European Union, L 345/97, 31.12.2003.

8. Council Directive 96/82/EC of 9 December 1996 on the control of major− accident hazards involving

dangerous substances, Official Journal of the European Communities, OJ No L 10, 14.1.97.

9. M.Borysiewicz, A.Furtek, S.Potempski: Poradnik metod ocen ryzyka związanego z niebezpiecznymi

instalacjami procesowymi, Instytut Energii Atomowej, Otwock−Świerk 2000.

10. A.Milczarek, M.Borysiewicz: „Podręcznik oceny zgodności raportu o bezpieczeństwie z wymaganiami

przepisów odnoszących się do zapobiegania poważnym awariom przemysłowym”, Ministerstwo
Gospodarki, Warszawa 2002.

11. J.S.Michalik, D.T.Kijeńska: Identyfikacja obiektów zagrażających poważną awarią przemysłową, CIOP,

Warszawa 2000.

12. J.S.Michalik, D.T.Kijeńska, A.Gajek: Zmienione kryteria kwalifikacyjne i odpowiadające im zmiany w

bazie danych o substancjach „sevesowskich”, CIOP, Warszawa 2002.

13. J.S.Michalik, D.T.Kijeńska, A.Gajek: Wykonywanie procedury zgłoszenia zakładów o zwiększonym oraz o

dużym ryzyku poważnej awarii przemysłowej, CIOP, Warszawa 2001.

14. Praca zbiorowa pod redakcją J.S.Michalika: Plany operacyjno ratownicze wewnętrzne i zewnętrzne, CIOP,

Warszawa 2001.

15. J.S.Michalik, W.Domański: Program zapobiegania awariom i system zarządzania bezpieczeństwem w

zakładach zwiększonego oraz dużego ryzyka poważnej awarii przemysłowej, CIOP, Warszawa 2002.

16. J.S.Michalik, A.Gajek: Tworzenie się niebezpiecznych substancji chemicznych podczas poważnych awarii

przemysłowych, CIOP, Warszawa 2002.

17. Praca zbiorowa pod redakcją J.S.Michalika: Zintegrowane oceny ryzyka i zarządzanie zagrożeniami w

obszarach przemysłowych, CIOP, Warszawa 2001.

18. M.Borysiewicz,

E.Lisowska-Mieszkowska,

J.Żurek:

Systemy

zintegrowanego

zarządzania

bezpieczeństwem procesowym w zakładzie przemysłowym oraz ochroną zdrowia i oddziaływaniem na
środowisko, CIOP, Warszawa 2001.

19. Praca zbiorowa pod redakcją A.Cieślaka, M. Cyglera: Zapobieganie stratom w przemyśle. Część I.

Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie, Politechnika Białostocka, Białystok 1999.

20. Praca zbiorowa pod redakcją A.S.Markowskiego: Zapobieganie stratom w przemyśle. Część II. Zarządzanie

bezpieczeństwem i higieną pracy, Politechnika Łódzka, Łódź 1999.

21. Praca zbiorowa pod redakcją A.S.Markowskiego: Zapobieganie stratom w przemyśle. Część III.

Zarządzanie bezpieczeństwem procesowym, Politechnika Łódzka, Łódź 2000.

22. Praca zbiorowa pod redakcją A.S.Markowskiego: Zarządzanie ryzykiem w przemyśle chemicznym i

procesowym, Politechnika Łódzka, Łódź 2001.

23. G.A.Papadakis, A. Amendola: Guidance on the preparation of a safety report to meet the requirements of

Council Directive 96/82/EC (SEVESO II), Joint Research Centre, Ispra 1997.

24. B.Rasmussen, H.Rasmussen, N.J.Duijm, K.E.Petersen: Kompendium kursu doskonalącego w zakresie

identyfikacji zagrożeń dużymi awariami, analizy ryzyka i oceny ryzyka, Krajowe Laboratorium RISO,
Roskilde − Dania 1998.