143

Danuta ŁAZARSKA
Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ROLA POLONISTY WE WSPÓŁCZESNEJ SZKOLE

Wprowadzenie
Sytuacja, w jakiej znajduje się człowiek współczesny-przygnieciony poczu-

ciem bezsilności wobec niebezpieczeństw mogących zagrażać jego życiu – zachę-
ca do refleksji na temat roli, jaką miałby pełnić w szkole nauczyciel także polonista.
Bez wątpienia ten ostatni – w świecie sukcesywnie odzieranym z wartości humani-
stycznych – ma wiele zadań do spełnienia. Dlatego też powinien być dobrze przy-
gotowany do wdrażania takich działań dydaktyczno-wychowawczych, które nie
tylko przyczynią się do wyposażenia uczniów w określone umiejętności i wiedzę,
ale pozwolą poznać drzemiące w ich wnętrzu dylematy czy niepokoje i co za tym
idzie otworzyć zarówno na problemy własne oraz drugiego człowieka i świata. Nie
ulega wątpliwości, że polonista próbujący rozpoznać zarówno wnętrze swoich pod-
opiecznych jak i relacje środowiskowe musi posiadać solidną interdyscyplinarną
wiedzę o młodym człowieku żyjącym u progu XXI wieku. Ona to, stając się pod-
stawą projektowania procesu dydaktyczno-wychowawczego, wymaga od nauczy-
ciela pokonywania rozmaitych barier oraz przyzwyczajeń, które czasami nie po-
zwalają mu na zdobywanie pełnej wiedzy o wychowankach.

Interdyscyplinarna wiedza o uczniu
Takie rozumienie roli polonisty, wymusza na nim rzetelną wiedzę z zakresu

filozofii personalistycznej.

1

W związku z tym, iż ta ostatnia każe traktować człowie-

ka jako najważniejszą istotę w otaczającym go świecie społecznym miałby on zająć
się szukaniem sposobów umożliwiającym uczniom zrozumienie i dochodzenie do
prawdy o sobie samym, ludzkim życiu i świecie. A zatem myślenie o uczniu-
człowieku, który powinien mieć szansę zarówno poszukiwania odpowiedzi zarówno
na pytanie o swoją tożsamość jak i o sens bycia człowiekiem,

2

oraz rozważania

i wartościowania takich właśnie zagadnień powinno wyznaczać drogi działania
polonistycznego.

Nie ulega wątpliwości, że na odkrywanie przez ucznia sensu bycia człowie-

kiem wpływa otaczające go środowisko,

3

które obok czynników wewnętrznych ma

wpływ, między innymi, na jego zachowania, nastawienia wobec ludzi, życia czy
świata. Może tym samym tworzyć barierę hamującą rozwój podmiotu albo stać się
stymulatorem podejmowanych przez niego działań. Dlatego polonista w opraco-
wywaniu planu dydaktyczno-wychowawczego powinien także kierować się solidną
wiedzą socjologiczną. Tylko trafne postawienie diagnozy socjologicznej, w tym
rozpoznanie i określenie relacji między młodym człowiekiem a jego środowiskiem

1

Zob. Ks. S. Kowalczyk: Społeczny personalizm Maritaine’a, „Rocznik Nauk Społecznych” 1985, T. 13,

z. 1, s. 43

2

Por. I. Wojnar: Humanistyczne intencje edukacji, Warszawa 2000, s. 102-108; Z.A. Kłakówna:

Przymus i wolność. Projektowanie procesu kształcenia kulturowej kompetencji. Kraków 2003, s. 141

3

E. Aronson: Człowiek istota społeczna. Warszawa 2001, s. 22-59; J.H. Turner: Socjologia. Koncepcje

i ich zastosowania. Poznań 1998, s. 102-108

144

pomoże dobrać właściwe treści kształcenia i sposoby dydaktycznego działania
dostosowane do oczekiwań wychowanków. Umożliwia również wychodzenie na-
przeciw problemom i potrzebom młodych ludzi oraz sprzyja podniesieniu ich ak-
tywności zarówno jako członków życia społecznego jak i odbiorców różnych tek-
stów kultury.

Warto zadbać o to, by nauczycielskiej wiedzy z zakresu filozofii i socjologii to-

warzyszyła rzetelna wiedza psychologiczna. Jej celem ma być właściwe rozpozna-
nie problemów emocjonalnych dzieci i młodzieży, ich możliwości intelektualnych
i deficytów rozwojowych. Diagnoza psychologiczna powinna służyć projektowaniu
takich działań dydaktyczno-wychowawczych, które z jednej strony będą wychodzić
naprzeciw intelektualnym oczekiwaniom i niedostatkom ucznia, a z drugiej strony
przyczynią się do jego autokreacji, rozwoju przeżyć wyższych kategorii

4

czy moty-

wacji do twórczego myślenia i działania, a poprzez nie do wytrącania go z tkwią-
cych w nim obaw i niepokojów.

O potrzebie zwracania uwagi na rolę młodego człowieka przyjmującego jedno

z zadań społecznych, jakim jest rola ucznia oraz o przebiegu procesu jego wycho-
wania i kształcenia informują zdobycze pedagogiki. Dlatego też ważna staje się
wiedza nauczyciela zarówno na temat poznania wpływów edukacyjnych środowi-
ska lokalnego na młodego człowieka jak i wprowadzenia dialogowego charakteru
relacji zachodzących między nauczycielem a uczniem. W związku z tym, że ten
drugi wymaga troski i opieki, pierwszy z nich – odpowiedzialny za niego – powinien
poprawnie odczytywać potrzeby edukacyjne młodego człowieka. Pojawia się za-
tem konieczność organizowania takiego procesu lekcyjnego, który odpowiadałby
zdobytej wiedzy o uczniu i nauczaniu. Odczuwana dzisiaj przez młodych ludzi po-
trzeba autokreacji pozwala widzieć w nich ciekawych świata dyletantów.

5

Sytuacja

ta wymusza tym samym na poloniście pokonywanie własnych barier i przyzwycza-
jeń oraz takie kształcenie uczniów, które w świecie pełnym przemocy będzie służyć
zarówno ich dążeniom do bycia pełnowartościowymi ludźmi oraz próbom budowa-
nia świata opartego na wartościach humanistycznych.

Sposoby kształtowania postaw uczniów wobec człowieka i świata
Interdyscyplinarnej wiedzy o uczniu powinny towarzyszyć także umiejętności

poszukiwania polonistycznych działań edukacyjnych, które pozwoliłyby kształtować
postawy uczniów wobec siebie samych, drugiego człowieka i rzeczywistości prze-
pełnionej agresją i przemocą. Wiele jest bowiem barier, które mogą zakłócać próbę
ustosunkowania się młodzież do rozumienia ludzi i świata, a co za tym idzie inter-
pretowania skutków postępowania własnego i innych oraz wyrażania opinii na te-
mat sensu budowaniu świata bez przemocy. U ich podstaw znajdują się emocje
ludzkie i związane z nimi, np: rozchwianie emocjonalne i niedojrzałość młodego
człowieka, złe relacje rodzinne, niewłaściwe wpływy grupy rówieśniczej czy spo-
łecznej, bezkrytycznie wchłaniane treści medialne. Wymienione tu czynniki mogą
rodzić: (1) lęk i małe poczucie własnej wartości jak i wartości drugiego człowieka,
ale i (2) egoizm objawiający się brakiem potrzeby empatii. Sprzyjać to może
zarówno zatarciu w psychice młodego człowieka różnicy między tym, co jest dobre

4

H. Maslow: W stronę psychologii istnienia. Warszawa 1986

5

S. Szuman: Pochwała dyletantów. Warszawa 1947, s. 6-12

145

a co złe jak i niechęci do ogarniania refleksją wartościującą działań przez siebie
wykonywanych oraz cichemu przyzwoleniu na szerzące się zło.

Nabycie przez polonistę umiejętności projektowania i planowania procesu

działań służących kształtowaniu między innymi postaw empatii, prospołecznego
zaangażowania jak szerokiego patrzenia na człowieka i świat miałoby służyć okre-
ślonym celom. Należą do nich: (1) motywowanie ucznia do szukania przez niego
samego dróg samookreślenia i budowania autorefleksji, następnie (2) otwieranie
go na problemy drugiego człowieka oraz (3) zaangażowanie do podejmowania
zadań prospołecznych, tym samym (4) wytrącanie z poczucia własnej bezsilności
i nierzadko z udziału w tworzeniu rzeczywistości pełnej przemocy i agresji,
(5) wyrabianie krytycznego spojrzenia na otaczający ucznia świat oraz przygoto-
wanie go do budowania refleksji o człowieku i świecie współczesnym, a w efekcie
(6) formowanie młodego człowieka. Realizacji wymienionych celów będzie sprzyjać
nauczycielska świadomość wykorzystania zarówno intelektu ucznia, jego woli jak
i uczuć oraz aktywności.

6

Te najważniejsze składniki osobowości mogą wyznaczać

trzy drogi zadań polonistycznych, podstawą których powinny stać się różne teksty
kultury, w tym np: wysokowartościowe teksty literackie, filmy, teksty prasowe, iko-
niczne i inne.

Pierwsza droga – dostrzec i przeanalizować – służyłaby wnikaniu w istotę

zaobserwowanego w różnych tekstach kultury problemu poprzez zapoznanie się
ucznia z wiedzą na określony temat oraz rozpoznawanie wszystkich elementów
składających się na jego rozwój. Konieczne jest także wyzwolenie w młodym czło-
wieku potrzeby wnikania w wiedzę z zakresu okoliczności towarzyszących zaob-
serwowanemu zjawisku oraz badanie jego struktury, podporządkowane dogłębne-
mu przeanalizowaniu przyczyn i skutków dostrzeżonego problemu. Gromadzenie
przez uczniów interdyscyplinarnej wiedzy na interesujący ich temat może sprzyjać
rozwojowi postawy szerokiego patrzenia na człowieka i świat. Wprowadza mło-
dzież tym samym do badania motywacji ludzkiego postępowania i zachowania.
Duże znaczenie może mieć także analiza przeżyć postaci przedstawionych w róż-
nych tekstach kultury. Konsekwencją wnikania w ich psychikę będzie porządkowa-
nie reakcji emocjonalnych młodego człowieka, wypowiadanie i nazywanie wła-
snych doznań, podejmowanie refleksji dotyczących własnego „ja” oraz kształtowa-
nie uczuć wobec innych. Szukanie zarówno naukowych uzasadnień zachowania
postaci, zwracanie uwagi na mechanizmy kreacji, a także na konstrukcję rzeczywi-
stości, w jakiej żyje musi odbywać się, między innymi, na drodze zarówno przywo-
ływania doświadczeń ucznia i jego przeżyć oraz budowania refleksji „na temat
tożsamości, (nie)dojrzałości, naśladownictwa i oryginalności, pozy i autentyczności,
prób samookreślenia własnego „ja” wobec innych i całego dorobku kultury”.

7

Zaob-

serwowanie przez młodzież także napięć między tym, co estetyczne a tym,
co (nie)etyczne ma służyć nie tylko wyrabianiu krytycznego stosunku, ale i szuka-
niu argumentacji uzasadniającej przyjętą przez autora tekstu kategorię estetyczną.
Badanie przy tym wartości artystycznych różnych tekstów kultury, w tym także dzieł
sztuki, analiza ich treści, formy będzie sprzyjać ćwiczeniu umiejętności ustalania

6

Por. S. Mika: Psychologia społeczna. Warszawa 1984, s.162

7

J. Waligóra: Trzeba wiedzieć, z czego się wyrasta, W: Z.A. Kłakówna (współaut.): To lubię! Podręcznik

do języka polskiego. Klasa I liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technikum. Książka nauczy-
ciela. Część 1. Kraków 2002, s.150

146

kryteriów jego wartościowania. Pomoże uczniowi zrozumieć sposoby ich oddziały-
wania na odbiorcę a także przyczyni się do obserwacji wywoływanych przez nie
przeżyć estetycznych

8

. Może służyć również pogłębianiu życia emocjonalnego

i włączania wartości humanistycznych, przekazywanych przez dzieło, do życia
codziennego ucznia

9

. Zderzenie różnych tekstów kultury i rozpatrywanie ich w ka-

tegoriach filozoficznych, zarówno z punktu widzenia wpisanych w nie problemów
jak i wartości estetycznej sprzyja nie tylko kształtowaniu postawy krytycznej, ale
staje się fundamentem wychowania emocjonalno – intelektualnego młodego poko-
lenia.

Zdobytej wiedzy i refleksji musi towarzyszyć działanie wpisane w drugą drogę

zadań polonistycznych – wyrazić i ocenić – którą jest wywoływanie u ucznia okre-
ślonych wrażeń związanych z przedmiotem postawy. Zaangażowanie emocjonalne
młodego człowieka w ujawnianie własnych opinii podczas dyskutowania zaobser-
wowanych problemów silnie związanych z wartością i sensem ludzkiego bytowania
może przyczyniać się do pokonywania barier wewnętrznych. Różne sytuacje egzy-
stencjalne człowieka staną się pretekstem nie tylko do ujawniania własnych odczuć
i refleksji, ale i do ich wartościowania. Szczególnym rodzajem takiej prowokacji
mogą być doznania młodych ludzi pod wpływem oglądanych na lekcji wybranych
scen z filmu czy wideoklipu. Wywoływaniu emocji uczniowskich także służyć może
np: analiza tekstów – dokumentów (w tym także filmowych), odsłuchiwanie auten-
tycznych nagrań, aktywny udział młodzieży w wycieczkach polonistycznych a także
spotkania z ciekawymi ludźmi. Zachęcanie uczniów do prowadzenia zagorzałych
sporów, wyrażania refleksji wartościujących, będących wyrazem radości, smutku
czy rozgoryczenia ich autorów służą, między innymi: (1) uzewnętrznianiu pozytyw-
nych i negatywnych emocji przez młodego człowieka, (2) nabywaniu wielu umiejęt-
ności językowych w precyzyjnym nazywaniu i określaniu uczuć i doznań, tym sa-
mym (3) rozwijaniu i kształtowaniu postawy empatii, a także (4) regulowaniu proce-
sów emocjonalnych młodzieży na drodze obcowania z tekstem kulturowo-
literackim oraz (5) polonistycznym obserwacjom reakcji ekspresyjnych u uczniów.

Ważnym elementem zaangażowania emocjonalnego ucznia musi być opra-

cowanie przez polonistę projektu zadań zawartych w trzeciej drodze działań - two-
rzyć i zmieniać-pozwalających młodzieży na próby zmieniania zastanej rzeczywi-
stości. Ich celem miałoby być przyjęcie przez młodych ludzi określonego zachowa-
nia i kształtowanie nastawienia w związku ze świadomym ujawnianiem własnych
postaw wobec przedmiotu zainteresowania. Wobec tego czytanie różnych tekstów
kultury ma prowokować młodzież nie tylko do naukowego badania zaobserwowa-
nego problemu czy do wywoływania określonych emocji, ale i do takiej ich analizy,
która przerodzi się w chęć działania twórczego a poprzez to poznania tkwiącej
w młodych ludziach mocy i umiejętności. Efektem tego miałoby być wpisanie wy-
wołanego zachowania w konkretny wytwór. Oczekiwanym rezultatem mogą być
uporządkowane wypowiedzi (ustne i pisemne), zawierające obiektywną ocenę
działania ludzkiego oraz świadomie przez młodzież do nich wplatane własne uczu-
cia i odczucia. Będą temu sprzyjać różnego rodzaju uczniowskie próby redakcyjne
(literackie, publicystyczne) realizowane w odniesieniu do omawianych problemów.

8

Por. H. Kwiatkowska: Przeżycia literackie a moralne postawy uczniów. Warszawa 1981, s. 18-47

9

Zob. J. Polakowski: Badanie odbioru prozy artystycznej w aspekcie dydaktycznym. Zarys teorii badań

– próby diagnozy. Kraków 1980, s. 239-250

147

Narzędziem ich realizacji może być gazetka szkolna czy klasowa. Sposób pisem-
nego wypowiadania uczuć przez dzieci i młodzież może stać się odpowiednim
materiałem do kształcenia sprawności językowej. Daje także szansę na zaanga-
żowanie się w życie środowiska lokalnego. To zaś sprzyja rozwijaniu umiejętności
interpersonalnych. Pozwala przy tym kształtować postawę empatii i postawy pro-
społeczne. Dużym pożytkiem będą także inne działania ucznia przyjmującego na
siebie, między innymi, rolę dziennikarza radiowego, telewizyjnego, czy aktora.
Polonistyczne działania twórcze pozwalają wpłynąć na kształtowanie i porządko-
wanie procesów emocjonalnych młodego człowieka. Ten ostatni, za ich pośrednic-
twem, nie tylko może wyrażać swoje refleksje, ale próbować także lepiej zrozumieć
własne myśli i uczucia oraz zmieniać zastaną rzeczywistość. Danie młodym lu-
dziom szansy takiego zaistnienia na lekcjach języka polskiego będzie motywacją
do odkrywania wielu problemów świata oraz człowieka i zdobywania sprawność
mówienia o nich a poprzez to wyrażania własnych emocji.

Do podejmowania, wymienionych wyżej, współwystępujących i uzupełniają-

cych się wzajemnie trzech dróg działań polonistycznych nauczyciel musi być przy-
gotowany przez kształcące go instytucje.

Uwagi końcowe
Prowadzone rozważania pozwalają wyznaczyć poloniście określoną rolę we

współczesnej szkole. Mimo rozmaitych barier jest nią, między innymi, zdobywanie
i ustawiczne pogłębianie pełnej wiedzy o młodym człowieku żyjącym w XXI wieku
i przyjęcie tym samym antropocentrycznej koncepcji nauczania i wychowania.
Interdyscyplinarna wiedza o wychowanku, zdobyta na studiach i wzbogacana na
drodze samokształcenia stawia przed nauczycielem zadanie organizowania takich
lekcji oraz zajęć pozalekcyjnych, które wychodziłyby naprzeciw oczekiwaniom,
możliwościom i potrzebom młodego pokolenia i dawały szansę kształtowania jego
postaw wobec siebie samego, innych ludzi i świata. Czytanie i analizowanie róż-
nych tekstów kultury i w związku z tym wykonywanie przez uczniów rozmaitych
zadań nie tylko pozwala nabyć umiejętności polonistyczne, ale i poszerzać wiedzę
z różnych dziedzin oraz wpływać na integrację ich wnętrza. Staje się także intelek-
tualno-emocjonalną wędrówką młodego pokolenia w poszukiwaniu odpowiedzi
na pytanie o rolę człowieka w świecie współczesnym.