EWALUACJA, KONTROLA I OCENA

Anna Janus-Sitarz Komu potrzebne jest ocenianie? Wokół ewaluacji osiągnięć ucznia

Ocenianie to jeden z mniej przyjemnych aspektów pracy nauczyciela i funkcjonowania szkoły. Budzi skojarzenia ze stresem i stereotypowym obrazem belfra, dla którego oceny są bronią w walce z lenistwem, a czasem nawet brakiem dyscypliny wychowanka. Do niekorzystnych stron oceniania należy:

- stres

- trudność w zachowaniu partnerskich relacji nauczyciel-uczeń

- selekcjonowanie uczniów na lepszych i gorszych

- uczenie się „dla stopnia”

Taki obraz kłóci się z dążeniem do stworzenia szkoły przyjaznej uczniom, szkoły, do której uczeń chodzi, bo chce się czegoś nauczyć. Warto się zatem zastanowić, czym jest właściwie ocenianie, komu i do czego jest potrzebne.

Ewaluacja w procesie nauczania – wszelkie systematyczne działania związane z badaniem (diagnozowaniem, kontrolowaniem, ocenianiem) osiągnięć dzieci i młodzieży, ale także – badaniem wyników pracy nauczyciela i szkoły, zmierzające do podniesienia skuteczności nauczania.

Ewaluacja obejmuje

-pomiar umiejętności, wiedzy i osiągnięć ucznia

-ocenę efektywności działań dydaktycznych każdego nauczyciela

- wskazanie poziomu nauczania danej klasy i danej szkoły

- ocenę skuteczności obranych meto nauczania i weryfikację wszelkich eksperymentów dydaktycznych

- ocenę trafności wyboru programów nauczania, podręczników szkolnych

Informacje uzyskane na drodze ewaluacji potrzebne są kilku adresatom: uczniom i ich opiekunom, nauczycielom, władzom szkoły.

Uczeń i jego opiekunowie muszą wiedzieć jakie umiejętności i w jakim stopniu opanował, nad czym musi jeszcze popracować, czy jego wiedza jest wystarczająca, aby mógł przejść na następny szczebel edukacji lub czy jest wystarczająco przygotowany do zdawania egzaminów, czy sprosta wymaganiom stawianym przez inne ośrodki edukacji, czy w opinii ekspertów jego osiągnięcia są odpowiednie czy zbyt małe w porównaniu do jego predyspozycji. Dostarczone w procesie ewaluacji informacje powinny rozwijać u ucznia poczucie odpowiedzialności za osobiste postępy, motywować go do systematycznej pracy i osiągnięcia coraz lepszych wyników, wdrażać do samooceny.

Nauczyciel dzięki ewaluacji wie, jakie występują u uczniów trudności w nauce, jakie uczniowie mają braki w wiedzy i umiejętnościach, czy stosowane metody dydaktyczne są efektywne, czy program i podręcznik zostały dobrze wybrane, co trzeba zmienić by osiągnięcia uczniów były lepsze, z kim należy pracować indywidualnym tokiem nauczania itp.

Dyrekcja szkoły, grono pedagogiczne itp. potrzebują wiedzy o poziomie nauczania klas i całej szkoły w porównaniu z innymi ośrodkami, by móc zweryfikować przyjęte założenia dydaktyczno-wychowawczego planu pracy szkoły, ocenić skuteczność podjętych działań, zadecydować np. o konieczności podwyższenia kwalifikacji kadry nauczycielskiej, o zmianie siatki godzin, podniesieniu lub obniżeniu wymagań, zorganizowaniu zajęć korekcyjno-kompensacyjnych lub zajęć dla wybitnie zdolnych itp.

Podsumowując, główne cele ewaluacji to:

- dostarczanie informacji, diagnozowanie stanu postępów uczniów

- wspieranie procesu uczenia się ( wzmacnianie motywacji ucznia do polepszenia wyników w nauce, aktywizowanie go, zaspokajanie jego psychicznych potrzeb: osiągania sukcesu, wiedzy o tym, jak oceniają go inni)

- wartościowanie efektywności nauczania (wzmacnianie motywacji nauczyciela do podwyższania skuteczności działań dydaktycznych)

- prognozowanie (ocenianie potencjału ucznia i projektowanie dalszej drogi kształcenia)

- wdrażanie ucznia do samooceny, poznawanie kryteriów, według których można oceniać innych

Aby ocenianie, jako jeden z elementów ewaluacji spełniło zadania, jakie się od niego oczekuje, należy wyeliminować negatywne zjawiska zakorzenione w szkolnej praktyce.

Błędy nauczycieli w zakresie oceniania uczniów:

- nieplanowana, nieprzemyślana, bezcelowa kontrola

- brak systematycznego oceniania ucznia w trakcie semestru/roku szkolnego

- stronniczość

- brak jawnych, obiektywnych i zaakceptowanych przez uczniów kryteriów oceny

- tworzenie negatywnej atmosfery wokół oceniania

- brak informacji zwrotnej pozwalającej na korygowanie przez ucznia obrazu jego osiągnięć

- traktowanie ocen jako narzędzi budowania autorytetu nauczyciela

W ocenianiu bardzo ważna jest funkcja bodźców pozytywnych. Uczeń powinien wiedzieć, że jest oceniany przede wszystkim za to, ile potrafi, a nie za to, czego nie umie. Każda kontrola winna mu przynosić informacje, co potrafi, a nad czym powinien popracować. Musi mu też przynieść przekonanie, że może osiągnąć więcej.

System oceniania zewnętrznego

Wprowadzona w 1999 r. reforma szkolnictwa stworzyła nowy system oceniania. Oprócz dotychczasowego wewnątrzszkolnego systemu oceniania funkcjonuje system egzaminów zewnętrznych, organizowanych przez Okręgowe Komisje Egzaminacyjne. Uczniowie piszą prace w macierzystych szkołach, ale zakodowane arkusze egzaminacyjne sprawdzane są i oceniane według kryteriów obowiązujących w całym kraju przez wykwalifikowanych nauczycieli-egzaminatorów spoza szkoły danego ucznia.

W klasie szóstej szkoły podstawowej przeprowadza się egzamin sprawdzający umiejętności dziecka dotyczące czytania, pisania, rozumowania, korzystania z informacji, wykorzystywania wiedzy w praktyce. Punktowe wyniki uzyskane na tym egzaminie nie mają wpływu na stopnie uzyskane przez ucznia na świadectwie szkolnym, nie są także brane pod uwagę przy przyjmowaniu do gimnazjum. Stanowią jedynie informację dla wszystkich adresatów ewaluacji, pozwalającą na porównanie wyników dziecka, klasy, szkoły wobec wyników rówieśników i innych ośrodków edukacji. Taką możliwość zapewniają standardy wymagań egzaminacyjnych.

Kończący gimnazjum uczniowie zdają trzy egzaminy: jeden z przedmiotów humanistycznych, drugi z przedmiotów matematyczno-przyrodniczych, trzeci z języka obcego. Egzamin gimnazjalny jest nie tylko materiałem podsumowującym osiągnięcia ucznia, określającym jego predyspozycje, stanowi on jednocześnie przepustkę do kolejnego szczebla edukacji. Dyrekcje liceów i techników mają prawo wyznaczać limit punktów, od których przyjmowani są absolwenci gimnazjum. Egzamin gimnazjalny ma już zatem moc różnicującą. Standardy wymagań egzaminacyjnych wobec gimnazjalistów w obszarze przedmiotów humanistycznych określają , jakie umiejętności musi posiąść uczeń w zakresie czytania i odbioru tekstów kultury oraz zawierają opis poddawanych ocenie umiejętności w zakresie tworzenia własnego tekstu.

Ostatnim egzaminem zewnętrznym jest matura. Składa się z dwóch części: ustnej – zdawanej w szkole i ocenianej przez przedmiotowy zespół egzaminacyjny oraz pisemnej – ocenianej przez egzaminatorów zewnętrznych okręgowych komisji egzaminacyjnych. Wyniki egzaminu maturalnego decydują o szansach absolwenta przy wyborze szkoły wyższej. Oczekiwane wobec maturzystów umiejętności i zakres wiedzy określają standardy wymagań, będące podstawą przeprowadzenia egzaminu maturalnego. W sposób szczegółowy formułują one, co uczeń powinien wiedzieć, znać i rozumieć w zakresie wiedzy o języku, wiedzy o literaturze i kulturze. Zawierają także opis poddawanych ocenie umiejętności w zakresie odbioru tekstów kultury, tekstów publicystycznych i popularnonaukowych oraz tekstów literackich. Określają, jakie zdający powinien posiadać sprawności w zakresie tworzenia własnego tekstu oraz samokształcenia.

Cele wewnątrzszkolnego przedmiotowego systemu oceniania

Reforma wprowadziła autonomię szkół w tworzeniu własnych – szkolnych i przedmiotowych – systemów oceniania, które muszą być zgodne z rozporządzeniem Ministerstwa Edukacji Narodowej, a jednocześnie dostosowane do warunków i potrzeb danej szkoły. Systemy te muszą uwzględniać zarówno konieczność przygotowania uczniów do wymagań egzaminów zewnętrznych, jak i umożliwiać ich indywidualny rozwój. Trzeba pamiętać o tym, by ocenianie wewnątrzszkolne nie zostało całkowicie podporządkowane wymaganiom egzaminów zewnętrznych, niesie to bowiem zagrożenia, które można objąć mianem dehumanizacji szkoły. Trzeba jednoznacznie ustalić, że czym innym jest zewnętrzny, a czym innym wewnętrzny system oceniania.

Zewnętrzny system oceniania poprzez ocenę dydaktyczną bada w sposób jak najbardziej obiektywny i rzetelny wiedzę i umiejętności uczniów.

Wewnętrzny system oceniania posługując się oceną społeczno-wychowawczą, bierze pod uwagę oprócz diagnozy stanu wiedzy i umiejętności, także inne kryteria, a mianowicie indywidualne postępy danego ucznia, jego predyspozycje, pracowitość, systematyczność, ambicję lub jej brak, obowiązkowość, zainteresowania.

Inna jest tez funkcja obu ocen. Ocena zewnętrzna pozwala na porównania, ma zatem moc różnicującą, daje możliwość prognozowania szans dalszego kształcenia wychowanka. Ocenianie wewnętrzne ma przede wszystkim funkcję motywującą.

Każda szkoła powinna sformułować ogólne zasady wewnątrzszkolnego sprawdzania, oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów.

Również każdy nauczyciel , najlepiej wraz z innymi uczącymi tego samego przedmiotu, powinien opracować przedmiotowy system oceniania, który uwzględnia:

- wymagania edukacyjne: wiedzę i umiejętności podlegające ocenie

- roczny plan kontroli

- dokładne kryteria ocen

- warunki poprawy wyników

- szczegółowe określenie warunków zaliczenia przedmiotu, wymagania na poszczególne stopnie

- opracowanie skali ocen

- sposoby powiadamiania ucznia i rodziców o wynikach

- prawa przysługujące uczniom w procesie oceniania

Ocena szkolna

Ocenianie osiągnięć uczniów jest procesem ustalania i komunikowania ocen szkolnych, a ocena szkolna jest informacją o wyniku kształcenia wraz z komentarzem dotyczącym tego wyniku.

Wypracowanie obiektywnych kryteriów oceniania w języku polskim jest niezwykle trudne. Wypowiedzi ustne i wypracowania podatne są na uleganie indywidualnym , subiektywnym gustom polonisty. Warto zatem nasz sposób oceniania poddać weryfikacji – porównaniu z wymaganiami innych nauczycieli. Pozwoli to na krytyczne spojrzenie na nasze wymagania. Warto także korzystać z redagowanych przez OKE wzorców oceny poszczególnych zadań egzaminacyjnych, dostosowując je do formy wypowiedzi, stopnia trudności, stanu wiedzy uczniów, ćwiczonych umiejętności, oczekiwanej kreatywności, samodzielności itp. Uczeń powinien poznać te kryteria już podczas uczenia przez nas danej formy wypowiedzi. Powinien dokładnie wiedzieć, co będzie przedmiotem oceny. Każda poprawiona praca powinna być opatrzona komentarzem. Niedopuszczalne jest wystawienie oceny bez komentarza lub z komentarzem lapidarnym, bądź oceniającym ucznia, a nie jego pracę.

Przy formułowaniu komentarza powinniśmy przestrzegać kilku reguł:

- piszmy w życzliwym tonie

- spróbujmy podkreślić zalety pracy

- unikajmy ogólnikowych stwierdzeń

- po przeczytaniu komentarza, uczeń powinien wiedzieć, co zrobić, by jego następna praca była wyżej oceniona

- piszmy w sposób zrozumiały dla odbiorcy

Także podczas odpowiedzi ustnych uczeń powinien na zakończenie usłyszeć o dobrych i słabych stronach wypowiedzi.

Podczas wypowiedzi ustnych należy pamiętać o następujących zasadach:

- warto, choćby wyrazem twarzy, pokazać uczniowi, że słuchamy go uważnie, z zainteresowaniem i życzliwością

- nauczyciel powinien do minimum ograniczyć wszelkie przerywanie odpowiedzi

- należy zastanowić się nad sensem pytania na każdej lekcji. Zdecydowanie lepiej w pewnych odstępach czasu poświęcić całą lekcję na odpytanie. Powinna być ona wówczas odpowiednio przygotowana: uczniowie winni znać zagadnienia, do których mają się przygotować.

- trzeba zaplanować udział w lekcji osób w tym dniu niepytanych, by nie był to dla nich czas stracony.

System kontroli i oceniania w planie dydaktycznym polonisty

Uczeń musi posiadać informacje na temat zarówno wymagań dotyczących poszczególnych form wypowiedzi, jak i ogólnych wymagań w klasyfikacji semestralnej i rocznej. Już na etapie planowania rocznego rozkładu materiału winno się uwzględnić wszystkie obowiązkowe prace wychowanków, indywidualne i zbiorowe formy sprawdzania ich wiedzy i umiejętności. Uczniowie muszą być z tym projektem zaznajomieni, o każdej kontroli informowani z dużym wyprzedzeniem. Najlepiej jeśli już na początku semestru otrzymają pisemny plan pracy klasy ze szczególnym uwzględnieniem w nim terminów opracowywania lektur oraz terminów i form kontroli.

Nauczyciel planujący semestralną kontrolę winien uwzględniać w niej:

- realne potrzeby ( uczeń winien dzielić z nauczycielem przekonanie, że sprawdzana wiedza i umiejętności będą rzeczywiście przydatne w życiu, w zdaniu egzaminów zewnętrznych, w dostaniu się na studia itp.)

- możliwości ( także czasowe) ucznia

- czas na wytłumaczenie kryteriów ocen, oczekiwań, omówienie sprawdzianów

- czas na poprawę niekorzystnych wyników

- różnicowanie form kontroli

- systematyczność kontroli

Maria Madejowa Zasady sprawdzania wypracowania szkolnego. Wprowadzenie do tematu.

Pisanie to jedna z podstawowych umiejętności kształtowanych i kształconych przez cały czas nauki szkolnej na wszystkich poziomach edukacji. Sprawność posługiwania się językiem w piśmie muszą posiadać wszyscy użytkownicy języka, aby znaleźć swoje miejsce w życiu, umieć podjąć funkcje pełnienia różnych obowiązków społecznych.

Wypracowanie szkolne- próba definicji

Wypracowanie szkolne- tekst, który został wypracowany przez ucznia i stanowi rezultat wysiłku podejmowanego ze świadomością możliwości rozmaitego odkrywania i kształtowania znaczeń za pomocą języka ( Z. A. Kłakówna i in. , Sztuka pisania. Klasa I-III gimnazjum. Książka dla nauczyciela).

Wypracowanie szkolne- każda pisemna praca ucznia wykonana na wskazany przez nauczyciela temat, którą uczeń musi umieć pisać, jeśli chcemy zrealizować wymagania programu i przygotować wychowanka do dorosłego życia ( Halina Wiśniewska, Łatwa i trudna kompozycja pisemnych wypracowań uczniowskich).

Nauczyciel przeprowadzający korektę może spojrzeć na wypracowanie szkolne z różnych punktów widzenia. Po pierwsze, jako na pracę ucznia, podczas której ujawnia się cały złożony proces pisania. Po drugie jak na rezultat sprawności tekstotwórczej ucznia. Po trzecie, wypracowanie, tym razem maturalne, można potraktować jako dokument pozwalający stwierdzić umiejętności zaprezentowania własnego tekstu przez maturzystę. I po czwarte jako całościowo zorganizowany komunikat. W każdym wypadku muszą znaleźć się 4 fazy tworzenia wypowiedzi pisemnej:

- faza koncepcyjna

- faza kompozycyjna

- faza zbierania informacji

- faza redakcyjna

Projekt modelu sprawdzania wypracowań szkolnych

Wymienione fazy budowania wypracowania szkolnego, powtarzające się w różnych ujęciach, dają podstawę do przygotowania kanonu jednolitych zasad sprawdzania i poprawy zadań szkolnych. Zasady te z kolei umożliwią opracowanie funkcjonalnych kryteriów oceniania, one zaś będą punktem odniesienia do przejrzystej klasyfikacji niedostatków w tekstach uczniów. Zbudowanie takiego modelu wymaga całościowego podejścia uwzględniającego wiedzę i umiejętności ucznia we wszystkich fazach tworzenia wypowiedzi na różnych poziomach edukacji. Trzeba sobie jednak zdawać sprawę z tego, że kryteria poprawy i oceny mogą się różnić na płaszczyznach uszczegóławiania, np. ze względu na sytuację czy cel przeznaczenia wypowiedzi. Inaczej będzie się oceniać tworzenie tzw. prostych gatunków wypowiedzi np. życzenia, inaczej złożonych, np. użytkowych, literackich, publicystycznych. Czterem fazom tworzenia tekstu odpowiadają cztery etapy procesu pisania, natomiast efektem każdego etapu jest przygotowanie pisemnych prac cząstkowych: koncepcyjnych, poszukiwawczych, kompozycyjnych i redakcyjnych. Celem tych prac są przygotowywane przez nauczyciela ćwiczenia rozwijające umiejętności rozumienia tematu, wyszukiwania pomysłu, wyboru formy, stylu, wizji całości (cząstkowe prace koncepcyjne), umiejętności szukania i zbierania materiału, jego selekcji (cząstkowe prace poszukiwawcze), umiejętności porządkowania w związku z wyborem formy, tematem treści, stosowania stylistycznych środków kompozycyjnych (cząstkowe prace kompozycyjne), a także umiejętności językowego ukształtowania tekstu: rozszerzanie i skracanie wypowiedzi, stylizowanie, parafrazowanie, dobieranie wyrazów, aby osiągnąć zamierzoną kompozycję (cząstkowe prace redakcyjne). Ćwiczenia służące przygotowaniu pisemnych prac cząstkowych są stosowane w praktyce szkolnej i dokładnie opisane w literaturze metodycznej.

Funkcje poprawy prac pisemnych

Poprawa pisemna prac uczniów pełni wobec nauczyciela i wobec ucznia kilka funkcji: informującą, sprawdzającą, motywującą, kształcącą, wspierającą.