ANALIZA RYNKU I RYNKI

Celem analizy rynku jest systematyczne badanie elementów rynku i czynników

wpływających na kształt stosunków rynkowych w badanym okresie, wykrywanie

współzależności i prawidłowości zachodzących w zjawiskach i procesach rynkowych oraz

określenie kierunków rozwoju rynku i dotyczących go prognoz ma okresy przyszłe.

Badania rynku tworzą podstawy informacyjne dotyczące celu, przedmiotu i narzędzi

kształtowania rynku. Są integralnym składnikiem systemu kształtowania rynku, nie występują

jednak wyłącznie jako składnik równoległy do innych elementów tego systemu, lecz pełnią

funkcję służebną wobec pozostałych składników rynku.

Pojęcie rynku można definiować według różnych kryteriów:

•

ekonomiczne – za rynek uważa się ogół stosunków wymiennych (towarowo-pieniężnych)

między sprzedającymi – oferującymi do sprzedaży towary i usługi po określonej cenie a

kupującymi – zgłaszającymi zapotrzebowanie na te towary i usługi znajdujące pokrycie w

ś

rodkach pieniężnych;

•

techniczne (historyczne) - za rynek uważa się miejsce spotkań kupujących i

sprzedających, którzy dokonują transakcji wymiennych. W tym znaczeniu rynkiem są

place targowe, bazary, hale targowe, sklepy i wszelkie miejsca, na których dokonuje się

aktów kupna-sprzedaży;

•

geograficzne - za rynek uważa się obszar o zbliżonych warunkach dokonywania zakupu i

sprzedaży. Będzie to obszar o podobnej gęstości sieci handlowej, zbliżonych formach

sprzedaży, o tym samym stopniu zaopatrzenia w masę towarową, o zbliżonych cenach

artykułów, o podobnym profilu dokonywanych zakupów. Najmniejszym przestrzennie

rynkiem jest rynek lokalny, największym zaś rynek światowy;

•

cybernetyczne - za rynek uważa się określony zbiór elementów i relacji zachodzących

między nimi w wyniku czego zachodzą procesy sterowania. Występują tu elementy

podmiotowe, którymi są sprzedający i kupujący oraz elementy przedmiotowe, którymi są

towary i środki płatnicze. Między tymi elementami zachodzą określone relacje, które

przyjmują formę stosunków umownych, negocjacji, ofert, zamówień, oddziaływań

reklamowych.

PRZEKROJE I ETAPY ANALIZY RYNKU

Przekroje decyzyjne

W zależności od miejsca podejmowania decyzji wyróżnia się następujące przekroje

decyzyjne analizy rynku:

•

analiza rynku jako źródło informacji dla kształtowania rynku w ujęciu

makroekonomicznym

•

analiza rynku w celu kształtowania rynków regionalnych (w przestrzeni

geograficznej)

•

badania rynku w przekroju mikroekonomicznym, jako podstawa podejmowania

decyzji przez uczestników rynku.

W wymienionych przekrojach przedmiotem analizy mogą być:

•

elementy rynku (popyt, podaż, cena) oraz uczestnicy rynku (przedsiębiorstwa

produkujące na potrzeby rynku, przedsiębiorstwa handlowe, usługowe, inne jednostki

gospodarcze, gospodarstwa domowe);

•

zależności między elementami rynku, wyrażające się w funkcjonowaniu mechanizmu

dostosowawczego, zwanego mechanizmem rynkowym;

•

charakter stosunków rynkowych między uczestnikami rynku (sprzedawcami i

nabywcami);

•

warunki wymiany towarów i usług związane z procesami zakupu i sprzedaży.

Zasady analizy rynku

1.

powszechność – udział w badaniach podmiotów rynkowych;

2.

kompleksowość – objęcie analizą wszystkich procesów wraz z warunkami

determinującymi ich przebieg w różnych przekrojach;

3.

powiązanie branżowe- analiza rynków branżowych w celu bilansowania masy

towarowej w różnych skalach

4.

powiązanie terytorialne – analiza rynków przestrzennych w celu oceny stopnia

zróżnicowań przestrzennych rynku i konsumpcji;

5.

dwukierunkowość przepływu informacji – chodzi o sprawny system informacji

rynkowej między różnymi podmiotami rynku;

6.

elastyczność form organizacyjnych, trybu i metodyki badań rynku w różnych

jednostkach – należy dostosować metody analizy rynku do celu i przedmiotu badań z

możliwością wykorzystania techniki komputerowej w celu szybkiego uzyskania

wyników.

MECHANIZM RÓWNOWAGI RYNKOWEJ

Rynek doskonały jest kategorią ściśle związaną z warunkami wolnej konkurencji.

Jest to obraz idealnego rynku, który występuje już tylko w teorii i służy jako wzorcowy układ

odniesień dla rynków rzeczywistych. Doskonałość rynku polega na elastycznym reagowaniu

wszystkich jego elementów na zmiany warunków i czynników wpływających na układ

stosunków rynkowych. Rynek doskonały charakteryzuje się następującymi cechami:

1.

duża liczba kupujących i sprzedających – żadna pojedyncza transakcja nie wpływa na

warunki, w jakich są zawierane pozostałe transakcje;

2.

homogeniczność produktów – jednorodność produktów pod względem składu

fizycznego i chemicznego (doskonała podzielność);

3.

bliski kontakt kupujących i sprzedających – całkowita przejrzystość rynku pod

względem cen i zamiarów wszystkich uczestników;

4.

brak dyskryminacji – kupujący i sprzedający nie są skrępowani przy zakupie i

sprzedaży żadnymi ograniczeniami.

Mechanizm rynku doskonałego jest przedstawiany w sposób klasyczny jako układ

krzywych popytu i podaży, przy czym krzywa popytu (D) jest linią opadającą, wyrażającą

odwrotną zależność pomiędzy ceną a ilością nabywanych dóbr, zaś krzywa podaży (S) jest

linią wznoszącą się, reprezentującą dodatnią zależność pomiędzy ceną a ilością

sprzedawanych dóbr.

Z przebiegu krzywych wynika, że interesy kupujących i sprzedających są rozbieżne.

Kupujący chcieliby jak najtaniej nabywać produkty, a sprzedający jak najdrożej sprzedawać.

Istnieje tylko jeden punkt gdzie dochodzi do zrównania interesów – jest to punkt przecięcia

krzywych, który wyznacza cenę równowagi oraz równości ilości podaży i popytu.

Mechanizm ten działa niezawodnie na rynku doskonałym, gdzie każde odchylenie pomiędzy

popytem a podażą jest eliminowane poprzez wzajemne dostosowywanie się popytu do

podaży.

1.

Jeśli cena jest niższa od ceny równowagi i wynosi p’ to zgodnie z przebiegiem

krzywych popyt przewyższa podaż (S<D) i wobec niewystarczającej ilości

danego towaru na rynku cena wzrośnie, gdyż znajdą się tacy nabywcy, którzy

chętnie zapłacą wyższą cenę aby tylko kupić potrzebny im towar.

2.

Jeśli cena jest wyższa od ceny równowagi i wynosi p” to podaż jest wyższa od

popytu (S>D) i wobec nadmiaru towaru na rynku cena spadnie, gdyż znajdą

się sprzedający, którzy gotowi będą sprzedać towar po niższej cenie aby go

tylko zbyć.

Proces opisany powyższymi relacjami trwa do momentu osiągnięcia przez cenę

poziomu równowagi, przy którym popyt równa się podaży. Proces ten jest stabilny i zdąża do

równowagi niezależnie od warunków początkowych i występujących zakłóceń.

Z pojęciem mechanizmu rynkowego wiążą się pojęcia równowagi rynkowej oraz – w

zależności od stopnia jej zrównoważenia bądź niezrównoważenia- rynku nabywcy lub rynku

sprzedawcy. Stan równowagi rynku (a więc i typ rynku) zależy od historycznie

uwarunkowanej przewagi nabywców lub sprzedawców jako składnika metody realizacji

programów wzrostu gospodarczego. Pojęcie równowagi jest konstrukcją teoretyczną i

oznacza stan zrównoważenia podaży i popytu po danej cenie. Jeżeli jednak utrzymuje się

trwała przewaga ofert sprzedawców, którą zapewniają rezerwy czynników produkcji i obrotu,

mówimy o rynku nabywcy, nazywany formą ciśnienia. Jeżeli zaś obserwujemy trwałą

przewagę ofert nabywców w stosunku do możliwości sprzedających, jest to rynek

sprzedawcy, forma ssania (wchłaniania, wysysania z rynku wciąż niedostatecznej ilości

potrzebnych dóbr).

W analizie rynku jednym z kryteriów oceny stanu jego funkcjonowania jest sprawność

rynku. Sprawnym rynkiem nazwano rynek, który działa bez zakłóceń, a jego struktura

pozwala szybko reagować na zmiany elementów rynku, dostarcza szybko prawdziwych

informacji podmiotom rynku o jego popycie, podaży.

POJEMNO

ŚĆ

I CHŁONNO

ŚĆ

RYNKU

Potrzeba jest to pojawiający się w organizmie stan napięcia wynikający z poczucia

braku czegoś pożądanego. Klasyfikując potrzeby możemy podzielić je na potrzeby

biologiczne, psychologiczne, socjologiczne. To właśnie potrzeby wyznaczają potencjalne

rozmiary pojemności rynku. Oczywiście nie wszystkie potrzeby, z różnych względów są

możliwe do zrealizowania na rynku. Ważną cechą potrzeb jest możliwość ich wzajemnego

zastępowania się, czyli substytucyjność oraz uzupełniania się, czyli komplementarność.

Pojemność rynku jest to wielkość masy towarowej, która została sprzedana lub przy

pełnym zaopatrzeniu rynku mogła być sprzedana. Inaczej mówią, jest to suma popytu

zaspokojonego i niezaspokojonego.

Drugim ważnym elementem wpływającym na wielkość pojemności rynku są – obok

potrzeb – dochody ludności. To właśnie dzięki nim potrzeby przekształcają się w popyt i

tworzą konkretną wielkość rynkową. Wzrost dochodów może spowodować następujące

efekty:

•

ilościowy wzrost popytu w obrębie produktów tej samej jakości;

•

jakościowy wzrost popytu w granicach tej samej ilości;

•

ilościowy i jakościowy wzrost popytu na niektóre towary;

•

spadek ilościowy przy wzroście jakościowym;

•

spadek ilościowy w obrębie tej samej jakości.

Niezwykle ważnym elementem wpływającym na kształtowanie się pojemności rynku i

ś

ciśle związanym z dochodem jest cena. Pomiędzy ceną a popytem zachodzi z reguły

stosunek odwrotny, tzn. wzrostowi cen towarzyszy spadek popytu, a spadkowi cen – wzrost

popytu. Inaczej jest z podażą, która albo wcale nie reaguje na cenę, albo zmienia się w tym

samym kierunku co cena.

Chłonność rynku na towary oznacza stan natężenia potrzeb w porównaniu z

istniejącym stanem ich zaspokojenia. Jest kategorią o charakterze jakościowym, trudną do

liczbowego zmierzenia. Stosuje się więc jakościowe metody analizy: ankiety, sondaże, testy

lub wywiady. Badania chłonności można przeprowadzić zarówno wśród nabywców, jak i

sprzedawców. Wyróżnia się cztery główne kierunki badań:

•

analizę braków towarowych oraz popytu niezaspokojonego

•

analizę popytu kształtującego się

•

analizę przewidywanej chłonności rynku

•

analizę wpływu środków aktywizujących sprzedaż na kształtowanie się chłonności

rynku.

Badanie chłonności rynku i ogólne jej określenie ma znaczenie w przewidywaniu

popytu i pojemności rynku w przyszłych okresach.

SYSTEM INFORMACJI RYNKOWEJ

System informacji rynkowej jest zbiorem samej informacji rynkowej, podsystemów,

w których ona występuje, a także technik i metod poboru, gromadzenia i przetwarzania

informacji do celów poznawczych i decyzyjnych dotyczących rynku. Zakres i zasięg

zbieranej informacji, stosowane techniki i metody jej przepływu oraz wykorzystania są

determinowane przez potrzeby i możliwości (finansowe, organizacyjne) użytkowników

systemu informacyjnego. Innym ważnym aspektem jest przyporządkowanie rodzaju i metod

doboru informacji rynkowej celowi segmentacji danego obszaru rynku, gdyż inne informacje

będą opisywały pojemność rynku, a inne jego chłonność.

Gromadzenie danych to najważniejszy etap realizacji badania z punktu widzenia

jakości jego wyników. Jeśli zgromadzone informacje będą nierzetelne, niezgodne ze stanem

faktycznym i obowiązującymi zasadami gromadzenia, to nawet najlepiej przygotowane pod

względem metodycznym badanie będzie mało przydatne i będzie mieć niewielką wartość

poznawczą.

Jakość danych statystycznych charakteryzują trzy cechy:

•

odpowiedniość do potrzeb użytkowników, nazywana przydatnością danych;

•

aktualność;

•

dokładność.

W procesie decyzyjnym niezwykle istotną rolę odgrywa czas. Żeby można było

podjąć odpowiednią decyzję o kształtowaniu rynku, konieczne jest uzyskanie odpowiednich

informacji w krótkim czasie, a przy tym aktualnych i dokładnych. Na tej podstawie można

dopiero oceniać jakość danych statystycznych wykorzystanych w badaniach rynku.

Rodzaje informacji rynkowej

Informacja operatywna i specjalna. Podstawą wyodrębnienia jest cel, jakiemu służy

dana informacja. Kryterium to pokrywa się z częstotliwością gromadzenia danych. Dlatego

też te dwa rodzaje informacji możemy nazwać informacją stale gromadzoną (informacja

operatywna) oraz informacją dorywczo gromadzoną (informacja specjalna albo problemowa).

Informacja operatywna jest wykorzystywana przede wszystkim przy podejmowaniu decyzji

dotyczących powtarzających się operacji rynkowych. Informacja specjalna wykorzystywana

jest w sytuacjach i problemach specjalnych, konieczność gromadzenia takiej informacji

wynika stąd, że kierownictwo przedsiębiorstwa nie może z góry przewidzieć wszystkich

potrzeb, jakie w przyszłości pojawiają się w zakresie informacji.

Informacja wewnętrzna i zewnętrzna. Informacja wewnętrzna jest informacją

wytwarzaną oraz dostępną wewnątrz organizacji (przedsiębiorstwa), które ją wykorzystuje.

Informacja zewnętrzna natomiast powstaje i jest dostępna tylko na zewnątrz organizacji,

która z niej korzysta. Zewnętrzna informacja stwarza potrzebę podejmowania z reguły wielu

działań z powodu dużej liczby źródeł, z jakich może pochodzić.

Informacja od nabywców i sprzedawców. Informację pochodzącej od nabywców

możemy podzielić na: informację o potencjalnym rynku (nabywcach) wskazują na

maksymalną zdolność uczestników rynku do kupna produktu lub usługi oraz informację o

zachowaniu się konsumentów zawierającą dane ilustrujące ich wzorce postępowania na

rynku. Informacja pochodząca od sprzedawców obejmuje dane dotyczące sprzedaży oraz

kosztów (rzeczowych i osobowych) z nią związanych.

Informacja o wydarzeniach przeszłych i przyszłych. Informacje te są ściśle ze sobą

związane. Dlatego na podstawie informacji o dotychczasowych (przeszłych) zjawiskach

można przewidzieć prawdopodobny kierunek zmian rynkowych. Poznanie trendu zjawisk

dotychczas występujących i jego ekstrapolacja to jedynie pierwsza faza prognozowania, gdyż

jest to dopiero wstępna informacja, którą należy zweryfikować na podstawie czynników

wewnętrznych i zewnętrznych, których pojawienie się zmieni lub zmodyfikuje tendencje

rynkowe w przyszłości. Z tych względów informacja o przyszłych wydarzeniach rynkowych

powinna być tworzona nie tylko na podstawie aktualnej wiedzy o tych zjawiskach.

A

NALIZA STRUKTURY

Podstawowym zadaniem po zgromadzeniu informacji rynkowych powinna być

ocena poziomu, struktury i dynamiki danego zjawiska rynkowego. Oceny takie

pozwalają odpowiedzieć na pytanie, jaki poziom osiągnęło dane zjawisko na tle

zjawisk pokrewnych, towarzyszących lub w porównaniu z innymi podobnymi

zjawiskami w interesującym nas okresie.

Analiza struktury danego zjawiska polega na określeniu elementów

tworzących to zjawisko oraz na ustaleniu charakteru relacji między samymi

elementami oraz między poszczególnymi elementami a danym ogólnym zjawiskiem.

Analiza poziomu i struktury rodzajowej zjawisk rynkowych ma charakter statyczny,

co nie wyklucza możliwości odpowiednich porównań omawianych wielkości w

czasie.

Do analizy poziomu i struktury rodzajowej zjawisk służy szereg stosunkowo

prostych metod statystycznych, opartych na wykorzystaniu odpowiednich

wskaźników.

Przedmiot badania

Rodzaj wskaźników

•

Ocena wielkości (poziomu)

poszczególnych elementów zjawiska

•

Przeciętny poziom badanego zjawiska

•

Wskaźniki struktury – w liczbach

względnych lub w procentach (odsetkach)

•

Ś

rednia arytmetyczna (nie ważona i

ważona) dominanta, mediana

•

Zróżnicowanie zjawiska

•

Koncentracja zjawiska

•

Zmiany struktur w czasie, porównanie

różnych struktur

•

Rozstęp, wariancja, odchylenie

standardowe, współ. zmienności,

wskaźnik asymetrii

•

Wskaźniki struktury, współ. koncentracji

•

Wszystkie wymienione wskaźniki

A

NALIZA DYNAMIKI

Badanie dynamiki zjawiska rynkowego pozwala ustalić kierunek jego rozwoju

(wzrost, spadek, niezmienność) oraz tempo przemian (wysokie, umiarkowane).

Rzeczywista dynamika zjawiska rynkowego może służyć za podstawę przewidywania

lub prognozowania jego rozwoju w przyszłości.

Czas jest uniwersalnym miernikiem oceny poziomu i rozwoju zjawisk

rynkowych. Nie charakteryzuje on jednak samej istoty jakościowych przemian

zachodzących w danym zjawisku, lecz pozwala ustalić szybkość, tempo tych

przemian.

Wykorzystuje się tu proste metody takie jak wskaźniki jednopodstawowe i

łańcuchowe oraz bardziej złożone (agregatowe wskaźniki wartości, ilości i cen).

Jednopodstawowe wskaźniki dynamiki pozwalają ocenić zmiany zjawiska w

czasie, odnosząc je do jednego, wybranego dowolnie momentu (okresu).

0

0

3

0

2

0

1

,...,

,

,

x

x

x

x

x

x

x

x

n

Łańcuchowe wskaźniki stwarzają szansę ustalenia zmian zjawiska, jakie

następują w kolejnych, następujących po sobie momentach (okresach).

1

2

3

1

2

0

1

,...,

,

,

−

n

n

x

x

x

x

x

x

x

x

Agregatowe wskaźniki wartości, ilości i cen informują o tym, w jakim

stopniu na zmiany zakupów czy sprzedaży wpływają zmiany wolumenu, a w jakim

zmiany cen kupowanych lub sprzedawanych towarów.

o

o

n

n

w

p

q

p

q

I

⋅

∑

⋅

∑

=

- indeks wartości

o

o

o

n

q

p

q

p

q

I

⋅

∑

⋅

∑

=

- indeks ilości

o

o

n

o

p

p

q

p

q

I

⋅

∑

⋅

∑

=

- indeks cen

M

ETODY PROGNOZOWANIA

Od umiejętności przewidywania kierunku i siły rozwoju zjawisk oraz od

charakteru podejmowanych decyzji zależy w dużej mierze przyszłość każdego

przedsiębiorstwa. Dotychczas rozwój zjawisk rynkowych przewiduje się na zasadzie

prostej autopsji lub intuicji. Charakter ściśle subiektywny.

Znacznie większą wartość poznawczą i praktyczną ma prognozowanie zjawisk

rynkowych. Prognozowanie jest przewidywaniem przyszłych sytuacji na podstawie

kryteriów obiektywnych i subiektywnych. Kryteriami obiektywnymi są metody

naukowe oparte na sprawdzalnych twierdzeniach, a kryteriami subiektywnymi –

własne sądy.

Prognozowanie zjawisk rynkowych ma za zadanie przewidywanie przyszłości na

podstawie posiadanych informacji o dotychczasowym przebiegu zjawiska i jego

uwarunkowaniach.

Pierwsza grupa metod – oparta na analogiach i porównaniach – zakłada się

podobieństwo zjawisk obserwowanych i prognozowanych. Miary: wskaźniki i indeksy

statystyczne.

Druga grupa metod – metody ekstrapolacyjne (proste i złożone). Metoda średniego

tempa wzrostu (ekstrapolacja prosta), polegająca na przeniesieniu tempa rozwoju

zjawiska z jednego okresu na drugi przy uwzględnieniu odpowiedniego momentu

odniesienia. Metoda analizy i ekstrapolacji trendów – znajduje się krzywą

przedstawiającą rozwój zjawiska, określa się funkcję oraz jej równanie i przewiduje

przyszłość. Metody wahań sezonowych.

Trzecia grupa metod – metody przyczynowo-skutkowe – modele regresji, metoda

wczesnych symptomów (barometrów) – obserwacja objawów i formułowanie na tej

podstawie symptomów przyszłego rozwoju zjawiska. Metoda wejście-wyjście –

bilansowanie przepływów międzygałęziowych.

Czwarta grupa metod – metody refleksji prognostycznej – oparte na udziale

ekspertów w różnej roli. Metody: konferencja ekspertów, burza mózgów, metoda

delficka, metoda scenariusza, metoda testu koniunktury.

W rozwoju zjawisk rynkowych w czasie można wyróżnić trzy główne grupy

składników:

-

trend,

-

wahania regularne,

-

wahania nieregularne.

Pięć podstawowych składników procesów rozwojowych w czasie:

•

Trend – podstawowy i najbardziej regularny składnik procesu. Określany jest

jako pewien ogólny kierunek rozwoju zjawiska wynikający z oddziaływania

określonego zespołu przyczyn głównych. Dzięki temu można przestawić trend

w sposób przybliżony za pomocą odpowiedniej funkcji matematycznej.

•

Wahania cykliczne – długotrwałe wahania regularne, powtarzające się w

odstępach czasu dłuższych niż rok. Z wahaniami tymi mamy do czynienia w

produkcji podlegającej cyklom o charakterze koniunkturalnym.

•

Wahania sezonowe – wahania regularne powtarzające się w okresach

krótszych niż jeden rok. Wahania te wywołane są zmianami pór roku i

zmianami warunków klimatycznych. Wyodrębnienie tych wahań jest możliwe

w przypadku dysponowania danymi kwartalnymi lub miesięcznymi za okresy

kilkuletnie.

•

Wahania krótkookresowe – wahania regularne powtarzające się w obrębie

miesięcy, tygodni, a nawet dni. Przyczynami takich wahań jest rozkład dni

wolnych, rozkład dni targowych, godziny otwarcia sklepów, urzędów i

instytucji.

•

Wahania nieregularne – nie wykazują żadnych prawidłowości w ich

występowaniu. Wyróżnia się dwa rodzaje wahań nieregularnych: wahania

incydentalne i wahania przypadkowe. Wahania incydentalne występują rzadko

i nie podlegają żadnym prawidłowościom losowym burząc całkowicie

regularność procesów rozwojowych i nie dają się w żaden sposób przewidzieć.

Natomiast wahania przypadkowe występują stale, ale nie wpływają

zniekształcająco na ogólny przebieg zjawiska i dają się szacować przy użyciu

odpowiednich procedur.

Trend daje się aproksymować (przedstawiać w sposób przybliżony) za pomocą

odpowiedniej funkcji matematycznej zwanej funkcją trendu. Funkcja ta może mieć

postać liniowa bądź nieliniową.

Idea metody ekstrapolacji trendu liniowego polega na założeniu, że rozwój

badanego zjawiska można przedstawić za pomocą trendu liniowego, który po

wyznaczeniu na podstawie szeregów czasowych, z użyciem metody najmniejszych

kwadratów, daje się ekstrapolować na najbliższy okres. Podstawowym warunkiem

ekstrapolacji trendu jest przyjęcie założenia, że kierunek i siła oddziaływania na dane

zjawisko co najmniej najistotniejszych czynników są i będą stałe. Oto równanie

trendu.

b

t

a

Y

+

•

=

ˆ

2

1

1

)

(

)

(

)

(

∑

∑

=

=

−

−

⋅

−

=

n

i

i

i

n

i

i

t

t

y

y

t

t

a

t

a

y

b

−

=

Y – badanie zjawisko,

a, b – parametry

t – czas.

Metoda testu koniunktury

Koniunktura wyraża poziom i ruch podstawowych zjawisk ekonomicznych, w

tym rynkowych, takich jak: produkcja, zatrudnienie, sprzedaż, ceny, popyt itd. Wyraża

ona dynamiczne zmiany zachodzące w gospodarce, które można poddać bezpośredniej

obserwacji i ocenie. Analiza koniunktury może służyć do oceny rozwoju sytuacji

gospodarczej w zamkniętym okresie ex post oraz do opracowania prognoz

koniunktury.

Celem analizy koniunktury jest udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:

•

jak w badanym okresie kształtowały się: poziom, dynamika, wahania i

wzajemne relacje podstawowych wielkości ekonomicznych danego kraju

(grupy krajów) ?

•

w jakiej fazie cyklu koniunkturalnego znajduje się dana gospodarka ?

•

jak się przedstawiają i zmieniają parametry sytuacji rynkowej w danym

segmencie rynku?

Analiza koniunktury w tak zarysowanym programie jest punktem wyjścia w

prognozowaniu koniunktury. Metoda ta pozwala na prognozowanie kształtowania się

zjawisk rynkowych w przyszłości.

Cele:

•

w przedsiębiorstwach badania metodą testu koniunktury służą do lepszego

dostosowania pozycji danego przedsiębiorstwa do zmian sytuacji rynkowej w

warunkach konkurencji;

•

dla innych podmiotów badania mogą służyć do tworzenia strategii rozwoju

różnych dziedzin gospodarki poprzez analizę tendencji i kierunków zmian

między badanymi zjawiskami ekonomicznymi.

Metoda testu koniunktury pozwala określić sytuację obecną oraz tendencje

zmian w badanym zjawisku. Bada głównie podaż, popyt i cenę.

Testy koniunktury – założenia zbierania danych

a)

ź

ródłem informacji jest ankieta, przeprowadzona na grupie jednostek

gospodarczych

–

przedsiębiorstwach

przemysłowych,

handlowych

i

usługowych, gospodarstwach domowych itp. rozsyłana drogą pocztową;

b)

zbierane informacje mają przeważnie charakter jakościowy, tzn. nie zawierają z

zasady żadnych liczb, a jedynie ocenę stanu lub tendencji (dobrze-źle, wzrost-

spadek);

c)

ocena koniunktury dokonywana jest na podstawie reprezentatywnej próby

(stały panel respondentów) a nie badań pełnych na całej populacji generalnej;

d)

należy dokładnie określić stałą listę produktów (usług) wziętych pod uwagę w

badaniu;

e)

testy koniunktury uwagę koncentrują na identyfikacji oczekiwanych zmian, nie

rejestrują natomiast minionych faktów;

f)

prowadzone są regularnie w odstępach miesięcznych, dwumiesięcznych lub

kwartalnych.

Etapy dojścia do wyników:

1.

Sporządzić kwestionariusz ankietowy – pytania w kwestionariuszu nie dotyczą

dokładnych danych. Układa się je w sposób dość enigmatyczny sposób, np. czy

Pani, Pana zdaniem popyt na dobro X w ostatnim kwartale wzrósł(zmalał): a)

znacznie, b) średnio, c) nieznacznie, d) pozostał bez zmian? Nie stosuje się pytań

typu: o ile procent wzrósł/zmalał popyt na dobro X w ostatnim kwartale?

2.

Określić listę badanych produktów, dobrać respondentów (ekspertów) do badania

oraz określić wagi poszczególnych obiektów w badaniu – wagi odpowiedzi.

Nadawanie wag odpowiedziom ma swe uzasadnienie, gdyż odpowiedź właściciela

firmy produkującej 30% dobra X na dany rynek ma dla nas większą wartość niż

odpowiedź właściciela firmy produkującej 5% dobra X na dany rynek. Wagi mogą

być uzależnione np. od wielkości obrotów firmy, ilości produkowanych dóbr,

liczby

zatrudnionych

itp.

Oblicza

się

je

np.

według

formuły:

badaniu

w

firmy

ej

najmniejsz

obroty

A

firmy

Obroty

⋅

⋅

⋅

⋅

⋅

⋅

3.

Przeprowadzić badanie i obliczyć saldo koniunktury.

W odpowiedziach możliwe do wyboru są następujące skale zmian zjawiska:

-

znaczne pogorszenie zjawiska – (-100),

-

nieznaczne pogorszenie zjawiska – (-50),

-

zjawisko bez zmian – (0),

-

nieznaczne polepszenie zjawiska – (+50),

-

znaczne polepszenie zjawiska – (+100).

Saldo koniunktury:

∑

∑

∑

∑

∑

∑

∑

=

=

=

=

=

=

=

+

×

+

+

×

+

×

+

−

×

+

−

×

=

n

i

ij

j

n

i

n

i

n

i

n

i

n

i

i

i

i

i

i

q

q

q

q

q

q

SK

1

5

1

1

1

1

1

1

5

4

3

2

1

)

100

(

)

50

(

)

0

(

)

50

(

)

100

(

q –ważone oceny jednostek badanych,

n – liczba jednostek wziętych do badania,

i – kolejny numer jednostki badanej,

j – stopień oceny.

Saldo koniunktury zawiera się w przedziale <-100 ; +100> a jego interpretacja jest

następująca:

do 10,0 – zjawisko bez zmian,

10,1 do 25,0 – minimalna, umiarkowana zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla

wartości ujemnych spadek,

25,1 do 50,0 – wyraźna zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla wartości

ujemnych spadek,

50,1 do 75 – istotna, znaczna zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla wartości

ujemnych spadek,

75,1 do 90 – silna zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla wartości ujemnych

spadek,

ponad 90 – bardzo silna zmiana - dla wartości dodatnich wzrost, a dla wartości

ujemnych spadek.

B

ADANIE STRUKTURY PRZESTRZENNEJ RYNKU

W analizach społeczno-ekonomicznych traktuje się strukturę przestrzenną jako

całość wzajemnych relacji między elementami analizowanego systemu oraz położenie

poszczególnych elementów.

Z dużym uproszczeniem można powiedzieć, że strukturę przestrzenną tworzą

rynki różnych szczebli i związki zachodzące między nimi. Rynki różnych szczebli nie

funkcjonują naturalnie w sposób samoistny. Ich kształt, wielkość i rangę wyznaczają

centra handlowe.

Z innymi obszarami pola badawczego analizy rynku wiążą się problemy

lokalizacji, badania zróżnicowania i koncentracji zjawisk rynkowych oraz grupowania

i porządkowania przestrzeni.

Rejonizacja czyli podział przestrzeni, w przypadku zjawisk jednorodnych,

odbywa się przez grupowanie jednostek terytorialnych w określone zbiory o

identycznych lub podobnych wartościach wskaźnika. W przypadku zjawisk

złożonych, poziom określony jest przez kilka czynników, rejonizacja jest bardziej

skomplikowaną metodą. Wykorzystuje się tu zestaw cech diagnostycznych

wyrażających poziom danego zjawiska.

Cechy diagnostyczne:

1.

powinny charakteryzować zmienność badanego zjawiska w przestrzeni, a więc

same powinny odznaczać się dużym przestrzennym zróżnicowaniem;

2.

powinny być stabilne w czasie;

3.

nie powinny zawierać w swym zestawie cech-destymulant, chyba że jest to

logicznie i metodycznie uzasadnione;

4.

w niektórych badaniach z ustaleniem zespołu cech łączy się bardziej

precyzyjne, niż ma to miejsce przy doborze logicznym, określenie wag

poszczególnych cech.

Metoda standaryzacji cech punktowa

Standaryzacja cech należy do procedury normalizacji zmiennych i ma za

zadanie doprowadzenie cech różnoimiennych do wzajemnej porównywalności. Jest to

zadanie podstawowe, przygotowujące materiał informacyjny do dalszych badań.

Metody standaryzacji cech stosowane są najczęściej do prostego pomiaru

przestrzennych zróżnicowań złożonych zjawisk rynkowych.

Za pomocą metod standaryzacyjnych możemy wyróżnić regiony podobne pod

względem określonych zjawisk rynkowych.

W metodzie tej wszystkie cech charakteryzujące zjawisko muszą mieć

jednakowy ciężar gatunkowy i być STYMULANTAMI !

-

stymulanta – to cecha, w której pożądane są jak najwyższe wartości, np.

dochód narodowy,

-

destymulanta - to cecha, w której pożądane są jak najniższe wartości, np.

emisja związków siarki do atmosfery,

-

nominanta - to cecha, w której pożądane są określone wartości, np. temperatura

ciała człowieka 36,6

o

C,

Etapy badawcze:

1.

Zgromadzenie i zestawienie danych statystycznych w odpowiednim układzie

według jednostek przestrzennych.

2.

Pierwotna standaryzacja cech poprzez przedstawienie danych statystycznych w

postaci wskaźników natężenia tzn. przeliczenie wartości bezwzględnych na

wartości względne, np. przeliczając wartości cechy w odniesieniu do powierzchni

(na 100 km

2

), liczby ludności (na 1000 mieszkańców) itp. Na przykład na

atrakcyjność inwestycyjną obszaru mają wpływ m.in. takie cechy jak: dostępność

komunikacyjna wyrażona długością dróg o twardej nawierzchni w km na 100 km

2

,

liczba ludności w tys. na km

2

, liczba podmiotów gospodarczych na 100 tys.

mieszkańców itd.

3.

Właściwa standaryzacja cech:

-

obliczenie przeciętnej wartości dla każdej cechy (

i

x

),

-

wyznaczenie liczby punktów dla wartości przeciętnej

i

x

= 1,

i

x

=10,

i

x

=100 lub

i

x

=1000,

-

obliczenie liczby punktów (P) w poszczególnych jednostkach przestrzennych

dla i-tej cechy (dla każdej cechy) za pomocą formuły

i

i

x

x

P

=

. Gdy nie

stosujemy metody punktowej standaryzacja może odbywać się za pomocą

formuł podanych wyżej.

4.

Obliczenie liczby punktów dla wszystkich cech i ustalenie sumy punktów dla

każdej jednostki przestrzennej (

∑

=

m

n

P

1

).

5.

Klasyfikacja jednostek przestrzennych na podstawie liczby punktów, ustalenie

rejonów podobnych i przeciętnej dla nich liczny punktów.

-

liczba rejonów podobnych K =

n

, gdzie n – liczba jednostek przestrzennych,

-

długość przedziału klasowego dla rejonów podobnych L =

K

R

, gdzie R –

rozstęp liczony jako max

∑

=

m

n

P

1

- min

∑

=

m

n

P

1

.

6.

Graficzna i opisowa interpretacja wyników.

Analiza zasięgu i potencjału rynkowego

Najbardziej znaną metodą badania zasięgu handlowego rynków lokalnych jest

metoda oparta na tzw. prawie grawitacji detalu Reilly’ego.

Prawo to brzmi: „dwa ośrodki A i B przyciągają zakupy mniejszej miejscowości

położonej między nimi w pobliżu punktu styczności ich wpływów, mniej więcej w

stosunku wprost proporcjonalnym do liczby ludności obu ośrodków, a odwrotnie

proporcjonalnym do kwadratu odległości każdego z tych ośrodków od miejscowości

znajdującej się pomiędzy nimi.

Formuła ta ma następującą postać:

2













×

=

A

B

B

A

B

A

d

d

L

L

Z

Z

Z

A

– zakupy w mieście A

Z

B

– zakupy w mieście B

L

A

– liczba ludności miasta A

L

B

– liczba ludności miasta B

d

A

– odległość z miasta A do miejscowości pośredniej

d

B

– odległość z miasta B do miejscowości pośredniej

Przekształcając odpowiednio wzór grawitacyjny można wyznaczyć granicę

strefy obojętnej pomiędzy dwoma ośrodkami, której mieszkańcy będą równie często

dokonywać zakupów w jednym jak i w drugim ośrodku. Na granicy tej będzie

zachodziła relacja:

1

=

B

A

Z

Z

Po pewnych przekształceniach relacji można napisać wzór na zasięg rynków A i B.

A

B

AB

A

L

L

d

d

+

=

1

B

A

AB

B

L

L

d

d

+

=

1

Wskaźnik lokalizacji Florence’a

Część decyzji dotyczących rynków regionalnych i lokalnych wymaga ogólnej

orientacji co do kształtu i współzależności zjawisk rynkowych w ujęciu statycznym.

Zazwyczaj chodzi o poznanie zakresu dysproporcji terytorialnych w rozmieszczeniu

gałęzi przemysłu oraz ich produkcji, która powinna być zlokalizowana blisko skupisk

konsumentów, czyli powinna być równomiernie rozmieszczone w przestrzeni. Chodzi

również o sprawdzenie lokalizacji bazy handlowej, magazynowej i usługowej oraz czy

jest proporcjonalnie rozmieszczona działalność tej bazy. W takim przypadku trzeba

znać:

-

przestrzenne dysproporcje w rozmieszczeniu tych zjawisk,

-

stopień zmian w rozmieszczeniu zjawisk w wyniku wcześniej prowadzonej

polityki,

-

podstawy kształtowania przyszłej polityki,

-

ogólną przestrzenną strukturę zjawiska.

W celu poznania tych zagadnień stosujemy prostą metodę współczynników

lokalizacji Florence’a (F)

100

2

1

1

∑

=

−

=

n

i

i

i

U

S

F

, dla 0 ≤ F ≤ 1,

gdzie:

S – struktura procentowa pierwszego badanego zjawiska według jednostek

przestrzennych,

U – struktura procentowa drugiego badanego zjawiska według jednostek

przestrzennych,

N – liczba jednostek przestrzennych (np. 16 województw)

Współczynnik lokalizacji Florence’a umożliwia ocenę stopnia terytorialnej

zgodności i dostosowania (bądź niedostosowania, czyli dysproporcji) dwóch badanych

i wzajemnie porównywanych zjawisk, z których jedno ma najczęściej (chociaż

niekoniecznie) charakter pierwotny, wiodący, a drugie – pochodny.

Współczynnik lokalizacji Florence’a może przybierać wartości z przedziału 0 ≤

F ≤ 1. Wartość 0 oznacza pełną zgodność terytorialnego rozmieszczenia dwóch

porównywanych zjawisk. Wartość F = 1 oznacza pełną terytorialną przeciwstawność

dwóch badanych zjawisk.

Za pomocą tej metody można porównać wzajemny układ terytorialny dwóch

zjawisk logicznie ze sobą powiązanych. Jeśli oba zjawiska mają podobną strukturę

terytorialną, to współczynnik F=0. W przypadku różnej struktury badanych zjawisk

współczynnik F=1.

Na jego podstawie tworzy się trzy klasy współczynników:

Klasa I – współczynniki mniejsze od 0,25 – wskazują one na wysoki stopień

rozproszenia albo na mały stopień koncentracji terytorialnej – badane zjawisko zaś

określają jako „nie zlokalizowane”;

Klasa II – współczynniki o wartościach 0,25 – 0,49 – wskazują one na średni stopień

rozproszenia i koncentracji terytorialnej – badane zjawisko zaś określają jako „niezbyt

zlokalizowane”;

Klasa III - współczynniki większe od 0,49 – wskazują one na niski stopień

rozproszenia albo na dużą koncentrację terytorialną – badane zjawisko zaś określają

jako „wysoce zlokalizowane”.

Wskaźnik zmienności rozmieszczenia

Wiele decyzji samorządów terytorialnych, a także przedsiębiorstw zależy od

informacji o przyszłym kształcie uwarunkowań przestrzennych, w jakich będzie

funkcjonował rynek w różnych jego przekrojach. Niektóre zjawiska i warunki

rynkowe są optymalne wtedy, gdy są przestrzennie równomiernie rozmieszczone. Do

takich warunków należy podstawowa infrastruktura, usługi i dobra zaspakajające

potrzeby pierwszego rzędu. Ale jest i sporo zjawisk rynkowych, których normalnym

stanem jest nierównomierne rozmieszczenie. Są to unikatowe dobra naturalne,

unikatowe ośrodki kultury, ośrodki przemysłowe, itp. W odniesieniu do nich

przewidywanie zmian w ujęciu przestrzennym wymaga indywidualnego podejścia.

Wskaźnik zmienności rozmieszczenia opiera się na danych z przeszłości, ale

pokazuje je w rozwoju i w ujęciu przestrzennym. Jeśli badane zjawisko rozwija się

harmonijnie według rozpoznanych prawidłowości, to nietrudno przewidywać jego

zmiany w przyszłości. Za pomocą wskaźnika zmienności rozmieszczenia można

również badać dane pochodzące ze scenariusza kształtowania się zjawiska.

, dla 0 ≤ Z ≤ 1,

100

2

1

1

∑

=

−

=

n

i

p

k

U

U

Z

gdzie:

Uk – struktura procentowa badanego zjawiska według regionów na końcu badanego

okresu;

Up - struktura procentowa badanego zjawiska według regionów na początku badanego

okresu;

n – liczba regionów.

Wskaźnik ten w prosty sposób służy dynamicznej analizie zachodzących w

przestrzeni zmian i charakteryzuje ruchliwość struktury przestrzennej danego zjawiska

w czasie. Umożliwia on porównanie zmian terytorialnego rozmieszczenia jednego

zjawiska w ciągu pewnego czasu.

Jeśli w danym czasie nie będzie żadnych zmian przestrzennej struktury

zjawiska, to wskaźnik będzie zbliżony do zera. Jeśli zaś zmiany te okażą się znaczne,

wskaźnik będzie bliski jedności.

Wskaźnik zmienności rozmieszczenia Z może przybierać wartości z przedziału

0 ≤ Z ≤ 1. Wartość Z = 0 oznacza brak jakichkolwiek zmian struktury przestrzennej

danego zjawiska w badanym okresie. Wartość Z = 1 oznacza zmianę przestrzennej

struktury danego zjawiska w badanym okresie na strukturę całkowicie przeciwną.

Współczynnik (iloraz) lokalizacji

Współczynnik lokalizacji służy do określenia stopnia proporcjonalności

rozmieszczenia badanego zjawiska w przestrzeni względem jakiegoś innego zjawiska.

Badane są więc dwie cechy, które charakteryzują jednostki terytorialne.

Iloraz lokalizacji oblicza się według wzoru:

, dla i = 1, ..., n

gdzie:

Wir – struktura procentowa pierwszego badanego zjawiska według jednostek

przestrzennych;

i

ir

ir

W

W

I

=

Wi - struktura procentowa drugiego badanego zjawiska według jednostek

przestrzennych;

Dolną granicą wartości

ir

I

jest zero, górnej granicy natomiast nie da się

określić, co jest ujemną cechą ilorazu lokalizacji. W związku z tym ważną funkcję

spełnia przeciętna wartość

ir

I

, która odpowiada jedności. Wielkość odchylenia

wartości ilorazu lokalizacji od jedności informuje o skali dysproporcji między

porównywalnymi elementami.

Wartość współczynnika (ilorazu) lokalizacji może mieć tylko znak dodatni.

Zależnie od wartości przyjmowanych przez iloraz lokalizacji jego interpretacja jest

następująca:

ir

I

> 1 – oznacza względny „nadmiar” badanego zjawiska w stosunku do bazy

(podstawy odniesienia), tj. drugiego zjawiska;

ir

I

< 1 – oznacza względny „niedobór” badanego zjawiska w stosunku do bazy

(podstawy odniesienia);

ir

I

= 1 – oznacza względną równowagę porównywanych elementów.

Współczynnik efektywności zmian terytorialnych (netto)

Współczynnik efektywności zmian terytorialnych służy do ilościowego

wyrażenia efektywności wzajemnych zmian układu terytorialnego dwóch zjawisk w

danym czasie (tj. między rokiem początkowym a rokiem końcowym badanego

okresu). Można go obliczy w dwojaki sposób. Pierwszy w nich polega na

wykorzystaniu współczynników lokalizacji Florence’a oraz wskaźników zmienności

rozmieszczenia po podstawieniu do wzoru:

2

1

2

1

Z

Z

F

F

E

+

−

=

gdzie:

F1 – współczynnik lokalizacji Florence’a dla pierwszego okresu;

F2 - współczynnik lokalizacji Florence’a dla drugiego okresu;

Z1 – wskaźnik zmienności rozmieszczenia pierwszego zjawiska;

Z2 - wskaźnik zmienności rozmieszczenia drugiego zjawiska;

Drugi sposób polega na wykorzystaniu wzoru:

∑

∑

∑

∑

+

−

=

n

p

n

p

Z

Z

Z

Z

E

gdzie:

Zp – zmiany terytorialne pożądane z punktu widzenia obranego kryterium;

Zn - zmiany terytorialne niepożądane z punktu widzenia obranego kryterium.

Z punktu widzenia efektywności polityki rozmieszczenia należy dążyć do

osiągnięcia wyłącznie zmian pożądanych i do eliminacji zmian niepożądanych, czyli

Zp

max

Zn

0

Zakres zmienności współczynnika efektywności zmian terytorialnych jest

następujący:

1

1

≤

≤

−

E

E = -1 , gdy w badanym okresie wszystkie zmiany struktury terytorialnej obydwóch

zjawisk były z punktu widzenia obranego kryterium niekorzystne (negatywne,

niepożądane);

E = 1 , gdy w badanym okresie wszystkie zmiany struktury terytorialnej obydwóch

zjawisk były z punktu widzenia obranego kryterium korzystne (pozytywne, pożądane).