O pierwszym kontakcie matki z dzieckiem

dr n. med. Barbara Baranowska

Anna Otffinowska

1

Wpływ kontaktu „ciało do ciała” (STS) na karmienie piersią

Autor: fundacjaRPL. Kategoria:

O pierwszym kontakcie

, 21 kwietnia 2011

Widok twarzy matki, jej dotyk, zapach, głos, ciepło, smak to czynniki ułatwiające dziecku
odszukanie piersi, prawidłowe jej uchwycenie i ssanie (czytaj więcej w tekście „

Co się dzieje

podczas pierwszego kontaktu z mamą i dzieckiem?

”). Pierwszy kontakt zakończony ssaniem

piersi stanowi dobry początek laktacji i zwiększa szanse na dalszy pomyślny przebieg tego
procesu.

Godzinę po porodzie stężenie oksytocyny w krwiobiegu matki jest wyższe, niż bezpośrednio
przed porodem. W tym czasie również wrodzone instynktowne odruchy dziecka związane z
karmieniem piersią, kierujące je do brodawki działają najsilniej i uruchamiają odpowiednią
odpowiedź u matki. Zmysły matki stymulowane w trakcie kontaktu „ciało do ciała” aktywują
jej układ neuroendokrynny. Dodatkowo masowanie matczynych piersi rączkami dziecka
wpływa na wzrost poziomu oksytocyny u matki. Dzięki temu kobiety stają się spokojniejsze,
rozluźnione i uruchamiają swe zachowania opiekuńcze względem dziecka(Uvas-Moberg,
1996). Oksytocyna wydzielana w trakcie karmienia powoduje również u matek odczucie
senności, dzięki czemu mają one większą szansę na wypoczywanie i spanie wraz z dzieckiem
we wczesnym okresie poporodowym. Tak więc są to najbardziej optymalne warunki do nauki
karmienia piersią, zarówno dla matki, jak i dla dziecka. Ogromnie ważne jest, że wydzielanie
oksytocyna matki oraz ciepło ciała matki, dające dziecku komfort termiczny i ukojenie,
zapewniają łagodne przejście z życia wewnątrzmacicznego do pozamacicznego (Colson S,
2002).

W trakcie karmienie piersią oksytocyna wydziela się zarówno w mózgu kobiety, jak i u
dziecka. W efekcie dochodzi do pobudzenia nerwu błędnego i uwolnienia 19 hormonów
żołądkowo-jelitowych m.in. insulin, cholecystokininy i gastryny (Tafari N, Rose SM, 1973).
Stymuluje to wzrost kosmków jelitowych u dziecka, przez co zwiększa się powierzchnia
wchłaniania składników pokarmowych i przyswajania kalorii przy każdym karmieniu (Uvas-
Moberg, 1989). Autorzy przeglądu doniesień naukowych Cochrane’a dotyczącego wpływu
wczesnego kontaktu na karmienie piersią uwzględnili wyniki 16 prac, z których 12 dotyczyło
matek noworodków donoszonych, a 4 matek zdrowych wcześniaków, urodzonych blisko
terminu porodu (Carfoot S, Williamson PR, Dickinson R 2004, Carfoot S, Williamson PR,
Dickinson R 2005, Carlsson et al. 1978, Chwo MJ et al. 2002, De Chateau P, Wiberg P 1977,
Mizuno K, Mizuno N, Shinohara T, Noda M 2004, Moore ER, Anderson GC 2007,
Punthmatharith B 2001, Shiau SHH 1997, Sosa R, Kennell JH, Klaus M, Urrutia JJ 1976a,
Sosa R, Kennell JH, Klaus M, Urrutia JJ 1976b, Sosa R, Kennell JH, Klaus M, Urrutia JJ
1976c, Syfrett EB, Anderson GC 1996, Thompson ME, Hartsock TE, Larson C 1979, Vaidya
K, Sharma A, Dhungel S 2005, Villalon HU, Alvarez PC 1993). Badania te wykazały, że
wczesny kontakt „ciało do ciała” wpływa – istotnie statystycznie – na sukces pierwszego
karmienia oraz na wskaźniki karmienia piersią w 3. dniu po porodzie oraz między 1.–4.
miesiącem po porodzie. Ponadto wydłuża on czas karmienia naturalnego – matki, które miały

2

wczesny kontakt ze swoim dzieckiem karmiły piersią o 42,55 dnia dłużej niż te, które takiego
kontaktu po porodzie nie miały. Odnotowano także, że mimo braku istotnego statystycznie
wpływu wczesnego kontaktu STS na liczbę i rodzaj problemów laktacyjnych, odczuwanie
bólu związanego z nawałem mlecznym było zredukowane w grupie matek z kontaktem „ciało
do ciała”. Kobiety, które mogły spędzić pierwsze godziny po porodzie z dzieckiem w
kontakcie „ciało do ciała”, częściej karmiły wyłącznie piersią w trakcie pobytu w szpitalu i
dłużej karmiły piersią.

Noworodki przystawione do piersi w trakcie wczesnego kontaktu STS potrafią rozpoznać
zapach pokarmu własnej matki (Mizuno K, Mizuno N, Shinohara T, Noda M 2004). Kontakt
STS nie wpływa natomiast istotnie na proces dojrzewania mleka kobiecego, zmiany masy
ciała noworodka oraz matczyną ocenę, czy ilość mleka jest odpowiednia do potrzeb jej
dziecka.

Badania prowadzone w krajach uprzemysłowionych dowiodły, że metoda kangurowania
wcześniaków jest bezpieczna dla noworodków, wnosi korzyści w zakresie karmienia piersią,
a także przyczynia się do zmniejszenia okresu hospitalizacji dziecka [Thukral A, Chawla D,
Agarwal R: Kangaroo Mother Care an alternative to conventional care, Division of
Neonatology, Department of Pediatrics, AIIMS – NICU protocols, 2008].

Matki dzieci przedwcześnie urodzonych, przebywających w Oddziale Intensywnej Opieki nad
Noworodkiem, które kangurowały swoje dzieci, produkowały więcej pokarmu i dłużej
karmiły piersią (Whitelaw A, et al. 1998; Bier JB, et al.1997). Dodatkowo, podczas
kangurowania wzrasta wydzielanie cholecystokininy, która stymuluje współczulny układ
nerwowy i w efekcie pozytywnie wpływa na zwiększenie wydzielania istotnych dla układu
trawiennego hormonów i enzymów oraz na stymulację wzrostu błony śluzowej przewodu
pokarmowego (Tornhage CJ, et al. 1998; Ramanathan K, et al. 2001; Rojas MA, et al. 2003;
Whitelaw A. 1986). Dotyk matki podczas pierwszego kontaktu wpływa też na zwiększenie
aktywności nerwu błędnego, co obniża pobudzenie fizjologiczne i powoduje spadek poziom
hormonów stresu u dziecka. Związany z tym spadek poziomu kortyzolu kojarzony jest
dodatkowo z podwyższeniem poziomu oksytocyny. To dzięki niej dochodzi u dziecka do
ogólnej reakcji relaksacji i wzrostu, czyli psychofizjologicznego wzorca antystresowego,
opisywanego przez Uvnäs-Moberg (1997), w przeciwieństwie do reakcji stresowej typu
„walcz lub uciekaj”.

Niezwykle ważne jest, że wyniki badań pokazują, że promocja wczesnej inicjacji karmienia
piersią może wpłynąć istotnie na zmniejszenie umieralności noworodków. Karmienie piersią
od pierwszego dnia może zmniejszyć śmiertelność dzieci o 16%, a karmienie piersią
rozpoczęte w ciągu pierwszych godzin po porodzie aż o 22% (Edmond KM et al. 2006).

dr n. med. Barbara Baranowska

3

Co się dzieje podczas pierwszego kontaktu z mamą i dzieckiem?

Autor: fundacjaRPL. Kategoria:

O pierwszym kontakcie

, 18 kwietnia 2011

Poród jest dla dziecka trudnym doświadczeniem. W trakcie przechodzenia przez kanał rodny,
czy też wydobywania z macicy podczas cesarskiego cięcia, dziecko doświadcza wielu
wcześniej nieznanych mu bodźców, które są powodem dużego stresu. Proces porodu
potrzebny jest do prawidłowej adaptacji, jednakże zachowanie pewnego kontinuum między
środowiskiem wewnątrzłonowym a światem zewnętrznym jest optymalnym, łagodnym
sposobem przywitania dziecka.

W celu zminimalizowania negatywnych skutków tych odczuć noworodek powinien mieć
możliwość usłyszenia głosu matki i bicia jej serca. Po opuszczeniu ciepłego i miękkiego
wnętrza macicy powinien znaleźć się na ciepłym brzuchu matki, poczuć jej zapach oraz smak.
Ten moment jest kluczowy dla pomyślnego rozpoczęcia laktacji, gdyż właśnie bezpośrednio
po porodzie wrażliwość noworodka na bodźce węchowe i smakowe pochodzące od mleka
matki jest bardzo duża.

Dziecko położone i zostawione w spokoju na brzuchu matki w niedługim czasie po
narodzeniu wykonuje charakterystyczne ruchy pełzania w kierunku piersi (ang.

crawling

) i

zaczyna poszukiwać brodawki. Obserwacje te pierwszy raz poczyniono w Instytucje
Karolinska w 1987 roku (Widstrom et al. 1987). Badania prowadzone w Szwecji i Zambii
poparte doświadczeniem klinicznym pokazały, że noworodki matek, którym podczas porodu
nie podawano leków, spontanicznie rozpoczynały ssanie piersi. Jeżeli kontynuowano
nieprzerwany pierwszy kontakt skóra do skóry zainicjowany w kilka minut po porodzie,
dzieci rozpoczynały ssać pierś w swoim własnym tempie. Na podstawie tych obserwacji
ustalono, iż średni czas potrzebny dziecku do rozpoczęcia poszukiwania piersi wynosi około
34 minuty, średni czas do spontanicznego przystawienia się do piersi i ssania wynosi około 55
minut, a w większości przypadków dziecko potrzebuje na to około dwóch godzin. Późniejsze
badania potwierdziły, że dzieci ułożone na klatce piersiowej matki zachowują się w określony
sposób, nazywany „behawioralnym mechanizmem, prowadzącym do znalezienia i
uchwycenia brodawki” (ang. rooting behavior). Obserwacje badaczy wykazują, że po około
15-19 minutach dziecko zaczyna się poruszać, próbuje pełzać w kierunku brodawki, zwraca
głowę do piersi matki (Widstrom AM Thingstrom-Paulsson J 1993, Righard L, Alade MO
1990). W ciągu kolejnych minut próbuje ssać – dotykając wargami lub liżąc brodawkę,
otwiera szeroko usta. Bardziej aktywnym udaje się już w tym czasie uchwycić i ssać pierś,
jednak większość noworodków przystawia się efektywnie do piersi przeciętnie w 49.- 55.
minucie życia. Dlatego też kontaktu nie należy przerywać za wcześnie – musi on trwać tyle,
ile dany noworodek potrzebuje na zainicjowanie karmienia. W samodzielnym nakarmieniu
dziecka wskazana jest pomoc typu „hands-off” (to znaczy bez użycia rąk), polegająca na
udzielaniu jedynie porad słownych, przy ominięciu manipulacji piersią oraz głową dziecka. U
matek, którym nie przeszkadzano w samodzielnym prowadzeniu kontaktu „ciało do ciała”
zaobserwowano bardziej otwarte zachowania w stosunku do dziecka.

4

Charakterystyczne pełzanie do piersi zostało opisane w wielu aspektach. Badano czynniki
sprzyjające i utrudniające ten proces oraz oceniano wpływ wczesnych zachowań dziecka na
wskaźniki karmienia piersią (Righard L, Alade MO 1990; Varendi et al., 1996; Varendi et al.
1994; Varendi, Porter 2001; Widstrom et al. 1990; Christensson et al. 1995; Christensson et
al. 1992; Matthiensen et al. 2001, Klause MH 1998; Klause MH Kennel JK 2001).
Odszukanie matczynej piersi przez noworodka łączy się z różnorodnością doznań
zmysłowych, ruchowych, pobudzeniem układu neuroendokrynnego. Wszystkie wymienione
elementy w sposób bezpośredni i pośredni pomagają dziecku poruszać się i uchwycić
brodawkę. Gdy uda mu się uchwycić brodawkę, zazwyczaj samodzielnie radzi sobie ze
ssaniem i połykaniem pokarmu, a ponieważ na języku i wargach znajduje się najwięcej
receptorów dotykowych to proces ten dostarcza mu wielu wrażeń zmysłowych. Matczyny
zapach jest najsilniejszym bodźcem uruchamiającym odruch pełzania do matczynej piersi
(Varendi et al, 1994; Varendi et al. 1996; Makin JW., Porter RH 1989). Prawdopodobnie pierś
jest nie tylko gruczołem produkującym mleko, ale również gruczołem wydzielającym
specyficzne substancje o działaniu przypominającym feromony. Dlatego mycie piersi
utrudnia dziecku odnalezienie brodawki (Varendi et al. 1996). Badania Jennifer Makin i
Richarda Portera pokazały, że dzieci spontanicznie wykonują ruchy w kierunku gazika
nasączonego zapachem piersi karmiących kobiet, a w szczególności własnej matki. (Makin
JW, Poter RH 1989). Badanie przeprowadzone wśród trzy- i czterodniowych noworodków
wykazało, iż to właśnie cały „pejzaż węchowy” mamy (wydzielina otoczki, zapach brodawki
sutkowej, zapach siary) powoduje zespół reakcji oralnych, otwarcie oczek, oraz redukuje
płacz (Doucet S. et al. 2007). U trzydniowych noworodków, zapach wydzieliny otoczki
piersi, nawet obcych kobiet, wzmagał zespół reakcji oralnych bardziej niż jakikolwiek inny
bodziec, niezależnie od tego, czy były karmione piersią, czy nie (Doucet S. et al. 2009).
Zakłada się również, że wędrówka do piersi była ewolucyjnym mechanizmem rozpoznania
matki (Klaus MH, Kennel JH, 2001). W historii ludzkości kobiety rodzące, które jako
pierwsze dotykały swoje dzieci w trakcie porodu, przenosiły w okolicę brodawek płyn
owodniowy. Dzieci, które po 9 miesiącach życia łonowego dobrze rozpoznawały ten smak i
zapach, podążały więc w jego kierunku, odnajdując pierś. Mechanizm ten, w którym bierze
udział również oksytocyna i noradrenalina, przypomina naturalny sposób wzajemnego
„rozpoznania i zapamiętywania się” przez matkę i dziecko. To węchowe rozpoznanie może
być kluczowe dla wczesnych etapów przywiązania. U noworodków uczących się w ten
sposób rozpoznawać unikalny zapach własnej matki dochodzi do wydzielania dużej ilości
noradrenaliny i pobudzenia miejsca sinawego w mózgu (Winberg J, Poter RH 1998).

W trakcie wczesnego kontaktu dziecko prawdopodobnie wykorzystuje również zmysł wzroku
do odszukania brodawki. Odrzucono dawne założenia, że noworodek nic nie widzi. Niedługo
po porodzie dziecko potrafi rozpoznać twarz matki (Bushell et al. 1989; Brazelton TB,
Cramer B 1990). Dziecko szybko kojarzy twarz matki, gdyż łączy ją z dźwiękiem jej głosu
słyszanym przez 9 miesięcy życia płodowego. Dzieci, do których matki mówią ssą pierś
dłużej (DeCasper AJ, Fifer WP). Wczesny kontakt „ciało do ciała” łączy się również z
odgłosem bicia matczynego serca. Badania pokazują, że na noworodki działa on uspakajająco
i przyczynia się do zmniejszenia pourodzeniowego spadku masy ciała dziecka (Salk L 1960,
Salk L 1962) .

5

W trakcie pierwszego kontaktu połączonego z ssaniem piersi również w organizmie matki
zachodzą korzystne zmiany. W odpowiedzi na ssanie piersi z przedniego płata przysadki
mózgowej uwalniana jest prolaktyna, a z tylnego – oksytocyna. Ma to wpływ na syntezę
mleka w gruczole piersiowym, a także na obkurczanie się macicy, co jest fizjologicznie
korzystnym zjawiskiem, redukującym m.in. ilość krwi traconej przez matkę po porodzie
(Matthiesen AS et al. 2001). Podejrzewa się, że także pełzanie dziecka po brzuchu matki i
uciskanie go przez nóżki dziecka podczas pierwszego kontaktu sprzyja odklejaniu się łożyska
i wpływa na redukcję utraty krwi u matki (Klaus MH, Kennel JH, 2001). Nawet, jeśli dziecko
nie uchwyci brodawki, to sama stymulacja brodawki dziecięcymi rączkami wpływa na lepszy
wypływ mleka, produkcję prolaktyny i przystosowanie brodawki do chwycenia (Klaus MH,
Kennel JH, 2001). Prolaktyna, której poziom wzrasta w czasie ssania piersi, może być
odpowiedzialna, przynajmniej częściowo, za intensywne odczucia matki, dotyczące jej
potrzeby „bycia razem z dzieckiem” (Mohrbacher N, Stock J 2003). Podczas wczesnego
kontaktu buduje się więź z dzieckiem, co przejawia się uczuciowym zachowaniem matki –
głaskaniem, całowaniem, wpatrywaniem się w dziecko.

dr n. med. Barbara Baranowska

6

Hormony w pierwszej godzinie po porodzie

Pierwsza godzina po porodzie jest jednym z najważniejszych momentów w całym ludzkim
życiu – twierdzi Michel Odent, położnik, badacz, autor wielu książek i artykułów z dziedziny
położnictwa. W tym czasie działają jeszcze hormony, które były obecne w ciele matki i
dziecka w czasie porodu i każdy z nich ma określoną rolę do odegrania.
Najważniejszym hormonem jest oksytocyna. W trakcie porodu odpowiedzialna jest za pracę
macicy, natomiast po porodzie inicjuje u młodej matki zachowania macierzyńskie. Wg
szwedzkich naukowców w okresie między urodzeniem dziecka a urodzeniem się łożyska,
oksytocyny we krwi kobiety jest najwięcej. Jej ilość nie zawsze jest jednak taka sama, gdyż
jej sprawne wydzielanie przez przysadkę zależne jest od różnych czynników. Ważna jest np.
temperatura otoczenia (nie może być zbyt niska), ale także rodzaj kontaktu z dzieckiem tuż po
porodzie. Długi, nieprzerwany kontakt „skóra do skóry”, gdy matka może przytulać dziecko i
na nie patrzeć przez nikogo nie niepokojona, powoduje efektywne wydzielanie tego hormonu
do krwi.

Oksytocyna nigdy nie występuje w izolacji – stanowi część mieszanki hormonów tworzących
hormonalną równowagę w organizmie. W pierwszej godzinie po porodzie wysoki poziom
oksytocyny współwystępuje z wysokim poziomem prolaktyny, nazywanej również
„hormonem macierzyństwa”– to daje hormonalną podstawę do tego, aby matka pokochała
swoje nowonarodzone dziecko.

W pierwszej godzinie po porodzie zarówno w organizmie matki, jak i dziecka obecne są
endorfiny – hormony przypominające budową chemiczną opiaty. Powszechnie już wiadomo,
że są to substancje odpowiedzialne za stany uzależnienia. W przypadku matki i dziecka w
pierwszej godzinie stanowią hormonalną podstawę budowania więzi.

Również hormony „walki i ucieczki”, czyli adrenalina i noradrenalina biorą udział w
budowaniu interakcji między matką a dzieckiem. Szczytowy wyrzut adrenaliny ma miejsce w
końcówce fazy parcia – rodząca kobieta dąży wtedy do przyjęcia pozycji pionowej, chwyta
się kogoś lub czegoś, zasycha jej w ustach. Dzięki adrenalinie zarówno matka, jak i dziecko
są w stanie niezwykłego pobudzenia tuż po porodzie. Noradrenalina powoduje, że dziecko
wychodzi bez szwanku z przejściowych okresów niedotlenienia spowodowanych
gwałtownymi skurczami partymi w końcówce porodu.

Efektem działania adrenaliny są rozszerzone źrenice u matki i u dziecka. Matki
zafascynowane są oczami swych dzieci i wpatrują się w nie. Ten kontakt wzrokowy jest
ważnym czynnikiem dla zapoczątkowania relacji matki z dzieckiem.

Udział hormonów w pierwszej godzinie po porodzie wskazuje na istnienie „okresu
wrażliwości” wskazywanego przez etologów. Możemy też uznać, że działanie tych
hormonów nie ogranicza się tylko do tego specyficznego okresu, ale odgrywa również rolę w
dalszych interakcjach między mamą a dzieckiem.
Opracowanie Anna Otffinowska na podstawie: M. Odent „

The first hour following birth –

don’t wake the mother!

”

7

Pierwszy kontakt a powstawanie więzi między matką a dzieckiem

Autor: fundacjaRPL. Kategoria:

O pierwszym kontakcie

, 18 kwietnia 2011

O więzi między matką a noworodkiem zaczęto mówić, kiedy badacze M. Klaus i J. Kennell
zaprezentowali swoją koncepcję przywiązania w klasycznej już dziś książce „Maternal –
infant bonding” („Więź między matką a dzieckiem”). Badacze założyli, że u ludzi, tak jak u
innych ssaków, tuż po porodzie istnieje, trwający kilkadziesiąt minut, „okres wrażliwości”.
Wtedy to matka otwiera się emocjonalnie na dziecko, a noworodek z kolei prezentuje stan
„aktywnego czuwania”, który jest odpowiednikiem stanu skupionej uwagi u dorosłego
człowieka . Dziecko nie płacze, lecz patrzy, obserwuje twarz i oczy matki.

Wg koncepcji Klausa i Kennella prawidłowa więź między matką a dzieckiem może się
rozwinąć tylko pod warunkiem, że miał miejsce między nimi kontakt „skóra do skóry” we
wczesnym okresie po porodzie (Klaus et al. 1972).Kolejne badania wykazały, że w tym
szczególnym czasie oksytocyna (hormon obecny w czasie porodu i odpowiedzialny za
skurcze macicy) osiąga najwyższy poziom we krwi matki, co wg niektórych badaczy ma
wpływ na tworzenie więzi (Carter, 1998, Klaus, 1998; Kennell, Klaus, 1998).

Krytycy tej koncepcji zwracają jednak uwagę, że budowanie więzi u ludzi ma charakter
długotrwały i wieloczynnikowy, niemożliwe jest więc, aby tak kompleksowy i złożony proces
jakim jest stawanie się rodzicem, zależał wyłącznie od wyrzutu hormonów w określonym,
bardzo krótkim czasie ich życia (Lamb, 1983). Ostatecznie Klaus i Kennell przyznali, że więź
między matką a dzieckiem nie jest wynikiem wczesnego kontaktu „skóra do skóry”, ale że
wczesny kontakt ułatwia proces tworzenia więzi.

„Okres wrażliwości” po porodzie najpierw odkryto i badano u zwierząt. Liczne badania
potwierdziły jego istnienie również u ludzi. Ludzki noworodek, tak jak i noworodki innych
ssaków, posiada wewnętrzny program, który każe mu odnaleźć matczyną brodawkę i ssać
pierś dokładnie w tym samym czasie, kiedy jego matka jest bardzo wrażliwa na dotyk dziecka
i już w tym wczesnym okresie prezentuje zachowania opiekuńcze wobec niego.

Zachowania matki, odpowiadające za budowanie więzi z dzieckiem (trzymanie, głaskanie,
wpatrywanie się w twarz dziecka, całowanie), analizowano na podstawie 10 prac w grupach
matek z wczesnym kontaktem „skóra do skóry” i bez takiego kontaktu (Anderson GC et al.
2003, Anisfeld E, Lipper E 1983, Carlsson SG et al. 1978, Craig S, Tyson JE, Samson J,
Lasky RE 1982,Curry MA 1982, De Chateau P, Wilberg B 1977, Hales DJ, Lozoff B, Sosa R,
Kennell JH 1977, Mc Clellan MS, Cabianca WA 1980, Punthmatharith B 2001, Svejda MJ,
Campos JJ, Emde RN 1980). Analizowane parametry wykazywały istotne statystycznie
różnice na korzyść wczesnego kontaktu „skóra do skóry”. Zaobserwowano, że matki mające
szansę doświadczyć wczesnego kontaktu „ciało do ciała”, osiągają więcej punktów w testach
psychologicznych, oceniających więź z dzieckiem oraz liczbę i rodzaj uczuciowego dotyku
(affectionate/love touch) w trakcie karmienia piersią, w 1.-2. dniu oraz w 28.-32. dniu po
porodzie. W 3. miesiącu po porodzie nie obserwowano już różnic istotnych statystycznie
między porównywanymi grupami. W jednym badaniu (De Chateau 1977), przy ponownej

8

ocenie po roku od porodu stwierdzono, że bardziej pozytywne odbieranie dziecka i więcej
uczuciowego dotyku utrzymuje się w grupie matek z wczesnym kontaktem „skóra do skóry”.

Niemniej, pamiętać należy, że okres tuż po porodzie nie jest jedynym okresem, w którym
matka i dziecko przywiązują się do siebie. Dlatego też, jeśli z jakichś przyczyn wczesny
kontakt matki z dzieckiem nie jest możliwy, matka znajduje inne możliwości i sytuacje, które
pozwalają jej na stworzenie więzi z dzieckiem.

Mówią o tym badania dotyczące karmienia piersią. W jednym z nich wykazano, że matki,
które karmiły swoje dzieci piersią wyraźniej odpowiadały na potrzeby swoich dzieci
(Wiesenfeld et al. 1985). Matki karmiące częściej dotykały swoich dzieci w trakcie karmienia
i zabawy (Bernal & Richards, 1970; Kuzela, Stifter, & Worobey, 1990). Kolejne badania
pokazały, że matki karmiące piersią i ich dzieci spędzały znacząco więcej czasu na patrzeniu
na siebie niż matki karmiące dzieci butelką. Te odkrycia pokazują, że karmienie piersią może
stanowić ważny element w procesie tworzenia więzi.

Anna Otffinowska

9

Kontakt „skóra do skóry” (STS) a termoregulacja noworodka

Bezpośrednio po porodzie ciepły brzuch i ramiona matki są optymalnym środowiskiem dla
noworodka.
Badania pokazują, że dzieci położone bezpośrednio na ciele matki szybciej osiągają właściwy
poziom adaptacji do życia pozamacicznego w zakresie termoregulacji (Ferber SG, Makhoul
IR, 2004). Skórę okolic klatki piersiowej u matki bezpośrednio po porodzie charakteryzuje
wyższa temperatura w stosunku do pozostałych okolic, co jest prawdopodobnie naturalnym
mechanizmem służącym zapewnieniu dziecku odpowiedniej ciepłoty. Badania Bauera i
współpracowników porównujące ciepłotę skóry klatki piersiowej matek od pierwszego do
piątego dnia po porodzie wykazały, że temperatura ich ciała w badanym okresie
równomiernie rosła, tak że od drugiego dnia była znacznie wyższa niż w przypadku
pozostałych badanych grup, czyli mężczyzn i kobiet bezdzietnych (Bauer K et al. 1996). Za
wzrost temperatury skóry matki w trakcie karmienia piersią, odpowiedzialna jest
prawdopodobnie oksytocyna (Marshall WM, 1992).

Niezabezpieczony od zimna noworodek przebywający w pomieszczeniu o temperaturze 20°C
traci 1/10°C na minutę, dlatego tak ważne jest zapewnienie mu odpowiedniego środowiska
termicznego. Wydolne oddechowo-krążeniowo dziecko pozostawione w kontakcie „ciało do
ciała” ma stworzone najlepsze warunki do prawidłowej termoregulacji (Galligan M 2006). Z
badań wynika, że wczesny STS przyczynia się do niwelowania stresu termicznego po
porodzie (Bystrova K et al. 2003). Nie ma zatem konieczności umieszczania zdrowego,
donoszonego noworodka zaraz po porodzie pod cieplarką lub innym źródłem sztucznego
ciepła. Pamiętać oczywiście należy, iż noworodek powinien zostać osuszony suchą, ciepłą
pieluszką, a jego główka i plecy powinny być okryte. W przeglądzie badań Cochrane’a
analizowano 6 prac, oceniających wpływ wczesnego kontaktu na procesy termoregulacji
(Bystrova K et al. 2003; Christensson K et al. 1992; Christensson K et al. 1995; Fardig JA
1980; Syfrett EB, Anderson GC 1996; Villalon HU, Alvarez PC 1993). Autorzy badali proces
termoregulacji poprzez pomiar temperatury między łopatkami, na brzuchu, pod pachą, na
stopie oraz w odbycie. Noworodki, które miały z matką kontakt „ciało do ciała” wykazywały
lepszą termoregulację i niezależnie od metody badania, ich temperatura była prawie o 1
stopień wyższa. Badanie ciepłoty ciała zdrowych noworodków pozostawionych w kontakcie
„ciało do ciała” wykazało, że również u dzieci mających trudności z ssaniem piersi
termoregulacja jest prawidłowa i dziecko utrzymuje adekwatną temperaturę (Chiu SH et al.
2005).

Utrzymanie prawidłowej termoregulacji jest kluczowym elementem opieki nad dziećmi
urodzonymi przedwcześnie. Doniesienia naukowe pokazują, że wcześniaki przebywające w
kontakcie „ciało do ciała” z matką utrzymują adekwatną ciepłotę ciała. U wyjętych z
inkubatora noworodków, przytulonych do nagiej klatki piersiowej matki lub ojca częściej
dochodzi do wzrostu temperatury niż spadku. (Fohe K, 2000; Tornhage CJ, et al. 1999;
Ludington-Hoe SM, et al. 2000; Bauer J, et al. 1996; Bauer K, et al. 1997; Blaymore Bier J,
et al. 1996; de Leeuw R, et al. 1991; Ludington-Hoe SM et al. 1991; Ludington-Hoe SM, et
al. 1992). Dostosowywanie temperatury ciała matki do potrzeb dziecka opisał zespół Susan
Ludington-Hoe jako zjawisko synchroniczności termicznej (Ludington et al. 1989).

dr n.med. Barbara Baranowska

10

Kontakt „ciało do ciała” (STS) a metabolizm noworodka

Autor: fundacjaRPL. Kategoria:

O pierwszym kontakcie

, 18 kwietnia 2011

Kontakt „ciało do ciała” ułatwia dziecku przejście z życia macicznego do pozamacicznego
oraz adaptację metaboliczną. Wczesne fizyczne rozdzielenie matki i noworodka przerywa
naturalną, biologiczną ciągłość środowiska, z jakiego przechodzi płód i zdolność matczynego
ciała do utrzymania termicznej homeostazy u dziecka.

Nagie noworodki, umieszczane na ciele matki bezpośrednio po urodzeniu, szybciej osiągają
właściwy poziom adaptacji układu oddechowego, a w późniejszym okresie życia rzadziej
występują u nich epizody bradykardii i bezdechów, wykazują one również lepszy przyrost
masy ciała (Ferber SG, Makhoul IR). W trzech pracach (Christensson K et al. 1992, Mazurek
T et al. 1999, Villalon HU, Alvarez PC 1993) analizowano wpływ pierwszego kontaktu STS
na stabilizację krążeniowo-oddechową noworodków donoszonych między 75. minutą a drugą
godziną po porodzie. Wykazano, że noworodki podczas kontaktu STS wykazują niższą
średnią częstość akcji serca oraz mniejszą częstość oddechów w porównaniu do noworodków
oddzielonych w tym czasie od matek. Różnice między porównywanymi grupami nie
osiągnęły jednak istotności statystycznej.

Zaraz po urodzeniu, gdy pępowina przestaje tętnić, stały dopływ pożywienia od matki ustaje.
Wówczas poziom glukozy we krwi u zdrowych noworodków natychmiast spada (Srinivasan
et al., 1986). Po urodzeniu, źródłem glukozy staje się pokarm płynący z matczynej pierś, która
przejmuje odżywczą funkcję łożyska w najbardziej dopasowany do potrzeb ludzkiego
potomstwa sposób. Pozytywny, istotny statystycznie wpływ pierwszego kontaktu „ciało do
ciała” odnotowano w odniesieniu do poziomu glukozy we krwi noworodków.
Wysokoenergetyczna siara, przyjęta nawet w niewielkiej ilości, w trakcie wczesnego kontaktu
„ciało do ciała” zapewnia dziecku prawidłowy poziom glukozy we krwi (Protocol Committee
ABM Clinical Protocol #5 2003, Protocol Committee ABM Clinical Protocol #1 2006). U
dzieci z grupy STS był on o 10,56 mg/dl wyższy. Badania zespołu Christensson pokazały, że
dzieci pozostawione w kontakcie z matkami „ciało do ciała” miały wyższy poziom cukru
badany w surowicy po 90 minutach od narodzin oraz szybciej powracały z przejściowej
ketozy po porodzie (Christensson K et al., 1992).

Rozważano, czy w przypadku opieki „ciało do ciała” u dzieci przedwcześnie urodzonych
dochodzi do zmian w układzie krążeniowo-oddechowym. Większość badań wykazała, że w
trakcie takiego kontaktu nie dochodzi do negatywnych zmian w częstości bicia serca
noworodka, niewłaściwej saturacji, nieprawidłowych częstości ruchów oddechowych czy
bezdechów (Fohe K et al. 2000; Tornhage CJ, et al. 1999, Blaymore Bier J, et al. 1996; de
Leeuw R, et al. 1991; Ludington-Hoe SM et al. 1991, Bauer J, et al. 1996; Bauer K, et al.
1997; Bauer K, et al. 1998). Podobne pozytywne efekty obserwowano w sytuacji, gdy dzieci
noszone były przez ojców (Bauer J, et al. 1996).

Skala SCRIP została wykorzystana przez Bergmana do porównania grupy zdrowych
wcześniaków, urodzonych blisko terminu, pozostawionych w kontakcie STS po porodzie z
grupą podobnych wcześniaków umieszczonych w inkubatorze. Badacz ten stwierdził istotną

11

statystycznie, wyższą punktację w skali SCRIP i lepszą stabilność oddechowo-krążeniową w
pierwszych sześciu godzinach życia w grupie wcześniaków pozostających z matką (Bergman
NJ, Linley LL, Fawcus SR 2004). Potwierdza to, że wczesny kontakt „ciało do ciała” jest
procedurą korzystną dla zdrowych wcześniaków, urodzonych blisko terminu porodu.

Wczesny kontakt „ciało do ciała” wpływa również na napięcie mięśniowe u noworodka.

dr n. med. Barbara Baranowska

12

Pierwszy kontakt a powstawanie więzi między matką a dzieckiem

Autor: fundacjaRPL. Kategoria:

O pierwszym kontakcie

, 18 kwietnia 2011

O więzi między matką a noworodkiem zaczęto mówić, kiedy badacze M. Klaus i J. Kennell
zaprezentowali swoją koncepcję przywiązania w klasycznej już dziś książce „Maternal –
infant bonding” („Więź między matką a dzieckiem”). Badacze założyli, że u ludzi, tak jak u
innych ssaków, tuż po porodzie istnieje, trwający kilkadziesiąt minut, „okres wrażliwości”.
Wtedy to matka otwiera się emocjonalnie na dziecko, a noworodek z kolei prezentuje stan
„aktywnego czuwania”, który jest odpowiednikiem stanu skupionej uwagi u dorosłego
człowieka . Dziecko nie płacze, lecz patrzy, obserwuje twarz i oczy matki.

Wg koncepcji Klausa i Kennella prawidłowa więź między matką a dzieckiem może się
rozwinąć tylko pod warunkiem, że miał miejsce między nimi kontakt „skóra do skóry” we
wczesnym okresie po porodzie (Klaus et al. 1972).Kolejne badania wykazały, że w tym
szczególnym czasie oksytocyna (hormon obecny w czasie porodu i odpowiedzialny za
skurcze macicy) osiąga najwyższy poziom we krwi matki, co wg niektórych badaczy ma
wpływ na tworzenie więzi (Carter, 1998, Klaus, 1998; Kennell, Klaus, 1998).

Krytycy tej koncepcji zwracają jednak uwagę, że budowanie więzi u ludzi ma charakter
długotrwały i wieloczynnikowy, niemożliwe jest więc, aby tak kompleksowy i złożony proces
jakim jest stawanie się rodzicem, zależał wyłącznie od wyrzutu hormonów w określonym,
bardzo krótkim czasie ich życia (Lamb, 1983). Ostatecznie Klaus i Kennell przyznali, że więź
między matką a dzieckiem nie jest wynikiem wczesnego kontaktu „skóra do skóry”, ale że
wczesny kontakt ułatwia proces tworzenia więzi.

„Okres wrażliwości” po porodzie najpierw odkryto i badano u zwierząt. Liczne badania
potwierdziły jego istnienie również u ludzi. Ludzki noworodek, tak jak i noworodki innych
ssaków, posiada wewnętrzny program, który każe mu odnaleźć matczyną brodawkę i ssać
pierś dokładnie w tym samym czasie, kiedy jego matka jest bardzo wrażliwa na dotyk dziecka
i już w tym wczesnym okresie prezentuje zachowania opiekuńcze wobec niego.

Zachowania matki, odpowiadające za budowanie więzi z dzieckiem (trzymanie, głaskanie,
wpatrywanie się w twarz dziecka, całowanie), analizowano na podstawie 10 prac w grupach
matek z wczesnym kontaktem „skóra do skóry” i bez takiego kontaktu (Anderson GC et al.
2003, Anisfeld E, Lipper E 1983, Carlsson SG et al. 1978, Craig S, Tyson JE, Samson J,
Lasky RE 1982,Curry MA 1982, De Chateau P, Wilberg B 1977, Hales DJ, Lozoff B, Sosa R,
Kennell JH 1977, Mc Clellan MS, Cabianca WA 1980, Punthmatharith B 2001, Svejda MJ,
Campos JJ, Emde RN 1980). Analizowane parametry wykazywały istotne statystycznie
różnice na korzyść wczesnego kontaktu „skóra do skóry”. Zaobserwowano, że matki mające
szansę doświadczyć wczesnego kontaktu „ciało do ciała”, osiągają więcej punktów w testach
psychologicznych, oceniających więź z dzieckiem oraz liczbę i rodzaj uczuciowego dotyku
(affectionate/love touch) w trakcie karmienia piersią, w 1.-2. dniu oraz w 28.-32. dniu po
porodzie. W 3. miesiącu po porodzie nie obserwowano już różnic istotnych statystycznie
między porównywanymi grupami. W jednym badaniu (De Chateau 1977), przy ponownej

13

ocenie po roku od porodu stwierdzono, że bardziej pozytywne odbieranie dziecka i więcej
uczuciowego dotyku utrzymuje się w grupie matek z wczesnym kontaktem „skóra do skóry”.

Niemniej, pamiętać należy, że okres tuż po porodzie nie jest jedynym okresem, w którym
matka i dziecko przywiązują się do siebie. Dlatego też, jeśli z jakichś przyczyn wczesny
kontakt matki z dzieckiem nie jest możliwy, matka znajduje inne możliwości i sytuacje, które
pozwalają jej na stworzenie więzi z dzieckiem.

Mówią o tym badania dotyczące karmienia piersią. W jednym z nich wykazano, że matki,
które karmiły swoje dzieci piersią wyraźniej odpowiadały na potrzeby swoich dzieci
(Wiesenfeld et al. 1985). Matki karmiące częściej dotykały swoich dzieci w trakcie karmienia
i zabawy (Bernal & Richards, 1970; Kuzela, Stifter, & Worobey, 1990). Kolejne badania
pokazały, że matki karmiące piersią i ich dzieci spędzały znacząco więcej czasu na patrzeniu
na siebie niż matki karmiące dzieci butelką. Te odkrycia pokazują, że karmienie piersią może
stanowić ważny element w procesie tworzenia więzi.

Anna Otffinowska

14

Jak kontakt „ciało do ciała” (STS) chroni układ odpornościowy

noworodka?

Po porodzie dochodzi w „jałowych” mikrobiologicznie jelitach noworodka do utworzenia
nowego ekosystemu: mikroflory układu trawiennego. Zaburzenie przebiegu tego procesu we
wczesnym okresie poporodowym może prowadzić w późniejszym okresie życia dziecka do
osłabionego działania układu odpornościowego, tendencji do występowania stanów zapalnych
oraz reakcji alergicznych. Pierwotna kolonizacja bakteryjna jest bowiem rodzajem ekspozycji
immunologicznej i

ma

długofalowy

wpływ

na

sprawne

działanie

układu

immunologicznego noworodków (Sharma et al. 2009).

Bliski kontakt „ciało do ciała” ma duże znaczenie dla wytworzenia prawidłowej flory
bakteryjnej, która kolonizuje skórę, jamę nosową i przewód pokarmowy noworodka. Rozwój
flory bakteryjnej jelit, który rozpoczyna się natychmiast po narodzinach jest zależny od
rodzaju porodu (cięcie cesarskie vs poród drogami natury), procedury sali porodowej
(pierwszy kontakt vs separacja dziecka i matki) i sposobu karmienia dziecka (Benno et al.,
1986; Moreau et al., 1986, Penders J, et al. 2006). Różnice w składzie flory bakteryjnej jelit u
noworodków wynikają głównie ze zmienionej równowagi pomiędzy drobnoustrojami z
gatunku Bifidobacterium i gatunku Clostridium. U dzieci karmionych piersią zaraz po
porodzie w pierwszym miesiącu życia wykryto mniej patogennych bakterii z gatunku
Clostridium difficile, Escherichia coli, Klebsiella sp. (Salminen S, et al. 2004, Penders J, et
al. 2005; Harmsen HJ, et al. 2000). Dzieci, które w trakcie kontaktu „ciało do ciała”
skutecznie uchwycą brodawkę, oprócz kolonizowania się bakteriami bytującymi na skórze
piersi matki, już w pierwszych kroplach siary otrzymają z pokarmem pożyteczne bakterie.
Mleko matki zawiera do 109 bakterii/L u zdrowych kobiet (West PA, et al. 1979).

Dzieci rodzone w domu, drogami i siłami natury, pozostające z matką w kontakcie „ciało do
ciała” i karmione wyłącznie piersią mają najbardziej optymalny skład mikroflory jelitowej,
zdominowanej przez pożyteczne bifidobakterie (Conway P. 1997; Morelli L, 2008).
Kiedy dziecko rodzi się drogą cięcia cesarskiego lub zaraz po porodzie jest rozdzielane od
matki i karmione sztucznie, jego układ pokarmowy zostaje zasiedlony pierwotnie przez
mikroflorę szpitalną, a nie pochodzącą od własnej matki. Jest to sytuacja niekorzystna dla
układu immunologicznego noworodka. Jeśli pierwszy kontakt połączony jest z karmieniem
piersią, siara zajmuje miejsce połykanego do tej pory płynu owodniowego. Zgodnie z
koncepcją „ciągłości i dzielenia się kompetencjami” przez płyn owodniowy i mleko matki,
pozwala to na kontynuowanie morfologicznego i funkcjonalnego dojrzewania przewodu
pokarmowego oraz innych narządów (Wagner CR 2002, Hirai C et al. 2002). Poprzez
połknięcie pierwszej siary, zawierającej skoncentrowane przeciwciała, żywe komórki i inne,
liczne czynniki odpornościowe, dziecko otrzymuje naturalną ochronę przeciwinfekcyjną
(Groves, ML, 1960; Reiter B., 1978; Rudloff HE, et al. 1992; Maheshwari A, et al. 2003; Xu
RJ, 1996; O’Dell SD, Day IN 1998; Okada M, et al. 1991, Saito S, et al. 1993; Xiao X, et
al. 2002; Playford RJ, et al. 2000; Vuorela P, et al. 2000; Flidel-Rimon O, Roth P 1997).
Możliwe również, że dotyk matki w trakcie pierwszego kontaktu może wpływać na system
odpornościowy,

poprzez

obniżenie

poziomu

kortyzolu

(Field

TM,

1998).

dr n. med. Barbara Baranowska

15

Dlaczego kontakt „ciało do ciała” (STS) uspokaja noworodka?

Stały kontakt dziecka z rodzicem jest dla niego gwarancją bezpieczeństwa – noworodek
słyszy bicie serca, odczuwa ciepło i zapach bliskiej mu osoby. Dotyk matki wpływa na
noworodka kojąco, natomiast delikatny masaż i głaskanie powodują, że dziecko lepiej reaguje
na

bodźce

z

otoczenia.

Badania naukowe podkreślają rolę karmienia piersią w łagodzeniu odczuć bólowych u
noworodków w trakcie zakłuwania żył i pobierania próbki krwi z pięty. Nie jest do końca
wyjaśnione, czy efekt przeciwbólowy w tej sytuacji spowodowany jest bliskością matki,
zapachem jej piersi, działaniem hormonów związanych z matczynym pokarmem czy
kombinacją powyższych czynników (Shah PS et al. 2006).

Zapach mleka matki jest silnym czynnikiem wpływającym na uspokojenie dziecka. Dzieciom
w trakcie pobierania krwi prezentowano waciki nasączone zapachem otoczki piersi matki,
ekstraktem wanilii, lub waciki bezwonne. Zdecydowanie najlepsze wyniki działania
przeciwbólowego obserwowano u dzieci, nastawionych na ekspozycję zapachu matczynej
piersi. Przytulenie dziecka w trakcie kontaktu „ciało do ciała”, daje mu poczucie
bezpieczeństwa (fizyczne granice), odczucie ciepła, pozwala słyszeć miarowe bicie serca,
pozwala kołysać się rytmicznie wraz z ruchami oddechowymi matki – wszystko to delikatnie
stymuluje zmysły dziecka. Działanie to może modyfikować przewodzenie bólu (Melzack
R. 1999; Melzack R. 2001). Kontakt „ciało do ciała” prawdopodobnie wpływa na
dezaktywację osi podwzgórze-przysadka-kora nadnerczy, co przyczynia się do zmniejszenia
odczuwania bólu (Modi N, Glover V 1998). Według niektórych badaczy, dotyk matki wpływa
na wzrost sekrecji naturalnych opioidów i wzrost poziomu oksytocyny wzmacniając efekt
przeciwbólowy (Weller A, Feldman R. 2003; Weller et al., 2002).

Badanie dzieci kangurowanych (noszonych przez matki w kontakcie „ciało do ciała”)
wykazało, że w reakcji na bolesne zabiegi wysokość tętna noworodków, zmienność rytmu
serca (HRV) oraz czas płaczu były niższe niż u dzieci przebywających w trakcie zabiegu w
inkubatorze (Ludington-Hoe S et al. 2005, Cong X et al. 2009).

Nawet 15 minutowy kontakt „ciało do ciała” wpływał na redukcję czasu płaczu u
donoszonych dzieci o 82% i powodował przyspieszenie akcji serca jedynie o 8-10 uderzeń na
minutę w porównaniu ze wzrostem rzędu 36–38 uderzeń na minutę u dzieci przebywających
w inkubatorze w trakcie pobierania krwi z piętki (Gray L, et al. 2000). Niektóre dzieci,
przytulone do klatki piersiowej matki, w ogóle nie płakały w trakcie pobierania krwi z pięty.
Podobne wyniki uzyskał Gray w badaniu przeprowadzonym w 2002 roku: 11 z 15
zakłuwanych donoszonych noworodków przebywających w kontakcie „ciało do ciała” i
ssących matczyną pierś nie tylko nie płakało, ale nawet na ich twarzach nie pojawiał się
grymas bólu (Gray et al., 2002). Dzieci kangurowane, spały po bolesnych procedurach dłużej,
niż dzieci umieszczone w inkubatorach. Badania pokazują również, że kontakt „ciało do
ciała” prowadzony przez min. 30 minut skutecznie wpływa na zmniejszanie odczuć
bólowych, aż o dwa punkty na skali bólu dla dzieci przedwcześnie urodzonych (Premature
Infant Pain Profile stores) (Johnston et al. 2003).
dr n. med. Barbara Baranowska

16

Jak powinien wyglądać pierwszy kontakt po cięciu cesarskim?

Światowa Organizacja Zdrowia zaleca, aby po cięciu cesarskim przeprowadzonym zarówno
w znieczuleniu

przewodowym

(znieczulenie

podpajęczynówkowe,

rzadziej

–

zewnątrzoponowe), jak i ogólnym, zastosować kontakt „ciało-do-ciała”, tak szybko, jak tylko
będzie to możliwe (World Health Organization, UNICEF Baby-friendly Hospital Initiative:
Revised, Updated and Expanded for Integrated Care, 2009). Najkorzystniejsze jest, gdy taki
kontakt wystąpi w okresie do dwóch godzin po porodzie.
Matka musi być zdolna do świadomego kontaktu z dzieckiem i reagowania na jego potrzeby,
oraz powinna otrzymać pomoc personelu w trakcie pierwszego kontaktu. Już na sali
porodowej po oględzinach dziecka matka znieczulana przewodowo powinna mieć możliwość
przywitania się z dzieckiem, przyjrzenia się noworodkowi, przytulenia swojego policzka do
jego policzka. Optymalnie wczesny kontakt u kobiety znieczulanej przewodowo powinien
rozpocząć się jeszcze na sali operacyjnej i trwać nieprzerwanie (co najmniej 1 godzinę) do
zakończenia pierwszego karmienia. Pomimo, iż w większości przypadków dość trudno jest
przeprowadzić w warunkach sali operacyjnej pełen pierwszy kontakt, czyli pozostawić
dziecko w kontakcie „ciała do ciała” z matką, istnieją placówki, gdzie jest to umożliwiane.
Często jednak procedura ta musi być ograniczona ze względów praktycznych i medycznych.

Niegdyś uważano, że dziecko po cięciu cesarskim nie jest gotowe do pierwszego kontaktu
„ciało do ciała” z matką, co wynika z dużego ryzyka wystąpienia hipotermii. Przeprowadzono
badania porównujące temperaturę ciała noworodków po cesarskim cięciu. W badaniu
porównywano temperaturę ciała noworodków po cesarskim cięciu (nagich, z wyjątkiem małej
pieluchy, przykrytych kocykiem), położonych na klatce piersiowej matki, z temperaturą ciała
dzieci, oddanych pod rutynową opiekę personelu (ubranych, położonych w łóżeczku). Wyniki
wykazały, że u dzieci pozostających w kontakcie „ciało do ciała” nie zaobserwowano
hipotermii. Średnie temperatury ciała dzieci z obu grup były niemal identyczne: po 30 min,
36,1 ° C w obu grupach, a po 120 min, 36,2 ° C u dzieci pozostających w kontakcie „ciało do
ciała”, w porównaniu do 36,4 ° C u dzieci w grupie kontrolnej (brak istotnych różnic).
Dodatkowo dzieci, które doświadczyły wczesnego kontaktu wcześniej przystawiały się do
piersi (9 dzieci z grupy „wczesnego kontaktu” vs 4 dzieci z grupy kontrolnej po 30 min.).
Więcej dzieci z grupy kontaktu „skóra do skóry” było karmione piersią (wyłącznie lub
przeważnie wyłącznie) w dniu wypisu (13 dzieci z grupy „wczesnego kontaktu” vs 11 z grupy
kontrolnej) i po 3 miesiącach od narodzin (11 dzieci z grupy „wczesnego kontaktu” vs 8 z
grupy kontrolnej). Matki mające szansę przeżycia pierwszego kontaktu „ciało do ciała” po
porodzie cięciem cesarskim wyrażały duże zadowolenie z przeprowadzonej interwencji
(Gouchon S., Gregori D., Picotto A., Patrucco, G., Nangeroni M., Di Giulio P., Skin-to-Skin
Contact After Cesarean Delivery: An Experimental Study. Nurs Res 2010;59(2): 78-84).
Najczęściej pierwszemu kontaktowi na sali operacyjnej przeciwni są lekarze anestezjolodzy.
Dziecko kładzione jest na klatce piersiowej matki, co utrudnia obserwację, choć nie czyni jej
niemożliwą. W takich sytuacjach dobrze spełnia się inne rozwiązanie. Na czas zamykania
powłok brzusznych po cięciu, dziecko przekazywane jest ojcu, aby to on nawiązał z nim
pierwszy kontakt „ciało do ciała”. Badania pokazują, że stworzenie warunków do
kangurowania i zachęcenie ojca do pozostania z nagim dzieckiem przytulonym do klatki
piersiowej, wpływa pozytywnie na noworodka. Zespół Kesrtin Erladnson wykazał, iż
wczesny kontakt po cięciu cesarskim między ojcem a dzieckiem, powoduje obserwowane za
pomocą skali NBAS zmiany w zachowaniu dziecka. Kontakt ten wpływa na zmniejszenie
ilości płaczu noworodka. Dzieci, które doświadczyły kontaktu „ciało do ciała” z ojcem były

17

lepiej „pocieszone”, to znaczy, że szybciej przestawały płakać, stawały się spokojniejsze, i
osiągały stan senności szybciej, niż dzieci odkładane do łóżeczek.

Autorzy badań konkludują, że ojciec może pozytywnie wpływać na zachowanie dziecka,
szczególnie w zakresie zachowań przygotowujących do karmienia piersią (prefeeding
behavior) w tym ważnym dla noworodka okresie i powinien być traktowany jako jego główny
opiekun w trakcie separacji dziecka od matki (Erlandsson K, Dsilna A, Fagerberg I,
Christensson K., Skin-to-skin care with the father after cesarean birth and its effect on
newborn crying and prefeeding behavior., Birth.2007 Jun;34(2):105-14). Po przewiezieniu
kobiety z sali operacyjnej i przekazaniu jej pod opiekę personelu sali pooperacyjnej, gdy tylko
jej stan na to pozwala, powinno się wdrożyć wczesny kontakt między matką a dzieckiem.
Powinien on przebiegać podobnie do tego stosowanego po porodzie naturalnym. To znaczy
dziecko powinno być rozebrane i przytulone do nagiego ciała matki, aby mogło swobodnie
odszukać jej pierś i zacząć ssać (Oslislo A, Otffinowska A: Najważniejsza chwila w życiu. O
pierwszym kontakcie matki z dzieckiem i możliwościach jego realizacji w placówkach
położniczych w Polsce, Warszawa 2008). Kluczowym warunkiem jest zapewnienie stałej
opieki (w tym głównie obserwacji) ze strony położnych sali pooperacyjnej. Należy pamiętać,
że personel ma głównie stwarzać warunki do spontanicznego rozpoczęcia karmienia piersią, a
nie dokonywać interwencji i na siłę nakładać dziecko na pierś matki.

dr n. med. Barbara Baranowska

18

Bibliografia do artykułów z działu “O pierwszym kontakcie”

Do tekstu:

Co się dzieje podczas pierwszego kontaktu z mamą i dzieckiem?

Brazelton TB, Cramer B. The earliest relationship. Reading MA. Addison –Wesley. 1990
Bushnell IWR, Sai F, Mullin JT. Neonatal Recognition of the mother’s face. British Journal
of Developmental Psychology, 1989;7: 3-15.
Christensson K, Cabrera T, Christensson E et al. Separation distress call in the human neonate
in the absence of maternal body contact. Acta Paediatrica, 1995; 84: 468–473.
Christensson K, Seles C, Moreno L et al. Temperature, metabolic adaptation and crying in
healthy newborns cared for skin-to-skin, or in cot. Acta Paediatrica Scandinavica, 1992; 8:
488–503.
DeCasper AJ, Fifer WP. Of human bonding: newborns prefer their mother’s voices. Science,
1980; 208: 1174-6.
Doucet S, Soussignan R, Sagot P, Schaal B. The ’smellscape’ of mother’s breast effects of
odour masking and selective unmasking on neonatal arousal, oral and visual responses,
Developmental Psychobiology, 2007 ; 49: 129-38.
Doucet S, Soussignan R, Sagot P, Schaal B. The secretion of areolar (Montgomery’s) glandes
from lactating women elicits selective, unconditional responses in neonates, Plos One, 2009
; 4(10) : e7579
Klaus MH, Kennel JH. Care of the parents in ‘Care of the high-risk neonate’, 5th edition, W.
B. Saunder’s Company: 2001; 195-222.
Klaus MH. Mother and infant: Early emotional ties. Pediatrics, 1998; 102: 1244–1246.
Makin JW, Porter RH. Attractiveness of lactating female’s breast odour to neonates. Child
Development, 1989; 60: 803-10.
Matthiesen AS, Ransjö-Arvidson AB, Nissen E et al. Postpartum maternal oxytocin release by
newborns: Effects of infant hand massage and sucking. Birth, 2001; 29: 13-19.
Mohrbacher N, Stock J. Breastfeeding Answer Book. La Leche League International, Third
edition, Schaumburg, Illinois, 2003
Righard L, Alade MO. Effect of delivery room routines on success of first breastfeed. Lancet,
1990; 336 (8723): 1105-7.
Salk L. Mother’s heart beat as an imprinting stimulus. Transact New York Academy of
Sciences, 1962; 24: 753-63.
Salk L. The effects of the normal heart beat sound on the behaviour of the newborn infant:
implications for mental health. World Mental Health, 1960; 12: 168-75.
Varendi H, Porter RH, Winberg J. Attractiveness of amniotic fluid odour: Evidence of
prenatal olfactory learning? ACTA PAEDIATRICA, 1996; 85: 1223-7.
Varendi H, Porter RH, Winberg J. Does the newborn baby find the nipple by smell? Lancet,
1994; 344 (8928): 989-90.
Varendi H, Porter RH. Breast odour as the only maternal stimulus elicits crawling towards the
odour source. Acta Paediatrica, 2001; 90 (4): 372-75.
Widström AM, Ransjo-Arvidson AB, Christensson K et al. Gastric suction in healthy
newborn infants: Effects on circulation and developing feeding behaviour. Acta Paediatrica
Scandinavica, 1987; 76:566-572.
Widstrom AM, Thingstrom-Paulsson J. The position of the tongue during rooting reflexes
elicited in newborn infants before the first suckle, Acta Paediatr, 1993; 82: 281-283.
Winberg J, Porter RH. Olfaction and human neonatal behaviour: clinical implications. Acta
Paediatrica, 1998; 87(1):6-10.

Do tekstu:

Kontakt „skóra do skóry” (STS) a termoregulacja noworodka

19

Bauer J, Sontheimer D, Fischer C, Linderkamp O. Metabolic rate and energy balance in very
low birth weight infants during kangaroo holding by their mothers and fathers. J Pediatr
1996;129:608– 11.
Bauer K, Uhrig C, Sperling P, Pasel K, Wieland C, Versmold HT. Body temperatures and
oxygen consumption during skin-to-skin (kangaroo) care in stable preterm infants weighing
less than 1500 grams. J Pediatr 1997;130(2):240– 4.
Bauer K., Pasel K, Versmold H. Chest skin temperature of mothers of term and preterm
infants is higher than that of men and wome, „Pediatric Research” 1996, 39(4):195A.
Blaymore Bier J, Ferguson AE, Morales Y, Liebling JA, Archer D, Oh W, Vohr BR.
Comparison of skin-to-skin contact with standard contact in low birthweight infants who are
breast fed. Arch Pediatr Adolesc Med 1996;150:1265 –9.
Bystrova K, Wassberg C, Vorontsov I, Uvnas-Moberg K. Skin-to-skin contact may reduce
negative consequences of “the stress of being born”: a study on temperature in newborn
infants, subjected to different ward routines in St. Petersburg, Acta Paediatr, 2003; 92(3): 320-
326.
Chiu SH, Anderson GC, Burkhammer MD. Newborn temperature during skin-to-skin
breastfeeding in couples having breastfeeding difficulties. Birth. 2005;32(2):115-21.
Christensson K, Cabrera T, Christensson E, Uvnas Moberg K, Winberg J. Separation distress
call in the human neonate in the absence of maternal body contact, Acta Paediatr, 1995; 84(5):
468-473.
Christensson K, Siles C, Moreno L, Belaustequi A, De la Fuente P, Lagercranz H.
Temperature, metabolic adaptation and crying in healthy full-term newborn infants, Acta
Paediatr, 1992; 81: 488-493.
de Leeuw R, Colin EM, Dunnebier EA, Mirmiran M. Physiological effects of kangaroo care
in very small preterm infants. Biol Neonate 1991;59:149– 55.
Fardig JA. A comparison of skin-to-skin contact and radiant heaters in promoting neonatal
thermoregulation, J Nurs Mid, 1980; 25: 19-28.
Ferber SG, Makhoul IR. The effect of skin – to – skin (kangaroo care) shortly after birth on
the neurobehavioral responses of the term newborn: a randomized, controlled trial, Pediatrics,
2004, 113, 858 – 865
Fohe K, SKropf S, Avenarius S. Skin to skin contact improves gas exchange in premature
infants. J Perinatol 2000;5:311 –5.
Galligan M. Proposed guidelines for skin-to-skin treatment of neonatal hypothermia, Am J
Matern Child Nurs, 2006; 31(5): 298-304.
Ludington SM, Anderson GC, Hadeed A. Maternal-neonatal thermal synchrony during skin-
to-skin contact. Abstracts of individual papers, „Research Conference of the Council of Nurse
Researchers”, Chicago, IL, 1989, September, p. 286.
Ludington-Hoe SM, Nguyen N, Swinth JY, Satyshur RD. Kangaroo care compared to
incubators in maintaining body warmth in preterm infants. Biol Res Nurs 2000;2(1):60–73.
Ludington-Hoe SM, Hashemi MS, Argote LA, Medellin G, Rey H. Selected physiologic
measures and behavior during paternal skin contact with Colombian preterm infants. J Dev
Physiol 1992;18:223– 32.
Ludington-Hoe SM, Hadeed AJ, Anderson GC. Physiologic responses to skin-to-skin contact
in hospitalized premature infants. J Perinatol 1991;11(1):445– 51.
Marshall WM, Cumming DC, Fitzsimmons GW. Hot flushes during breast feeding?,
„Fertility and Sterility” 1992, 57:1349–1350.
Syfrett EB, Anderson GC. Very early cangaroo care beginning at birth for healthy preterm
infants and mothers who choose to breastfeed: effect and outcome. A workshop on the

20

Kangaroo-mother method for low birth weight infants. World Health Organization, 1996,
October, Trieste, Italy.
Tornhage CJ, Stuge E, Lindberg T, Serenius F. First week kangaroo care in sick very preterm
infants. Acta Paediatr 1999; 88(12):1402– 4.
Villalon HU, Alvarez PC. Short-term effects of early skin-to-skin contact (kangaroo-care) on
breastfeeding in healthy full-term newborns [Efecto a corto plazo del contacto precoz piel a
piel la lactancia materna en recient nacidos de termino sanos], Revista Chilena de Pediatria,
1993; 64(2): 124-128.

Do tekstu:

Kontakt „ciało do ciała” (STS) a metabolizm noworodka

Bauer J, Sontheimer D, Fischer C, Linderkamp O. Metabolic rate and energy balance in very
low birth weight infants during kangaroo holding by their mothers and fathers. J Pediatr
1996;129:608– 11.
Bauer K, Uhrig C, Sperling P, Pasel K, Wieland C, Versmold HT. Body temperatures and
oxygen consumption during skin-to-skin (kangaroo) care in stable preterm infants weighing
less than 1500 grams. J Pediatr 1997;130(2):240– 4.
Bauer K, et al. Effects of gestational and postnatal age on body temperature, oxygen
consumption, and activity during early skin-to-skin contact between preterm infants of 25 –
30-week gestation and their mothers. Pediatr Res 1998;44(2):247– 51.
Bergman NJ, Linley LL, Fawcus SR. Randomized controlled trial of skin-to-skin contact from
birth versus conventional incubator for physiological stabilization in 1200- to 2199 gram
newborns, Acta Paediatr, 2004; 93(6): 779-785.
Blaymore Bier J, Ferguson AE, Morales Y, Liebling JA, Archer D, Oh W, Vohr BR.
Comparison of skin-to-skin contact with standard contact in low birthweight infants who are
breast fed. Arch Pediatr Adolesc Med 1996;150:1265 –9.
Christensson K, Siles C, Moreno L, Belaustequi A, De la Fuente P, Lagercranz H.
Temperature, metabolic adaptation and crying in healthy full-term newborn infants, Acta
Paediatr, 1992;81: 488-493.
de Leeuw R, Colin EM, Dunnebier EA, Mirmiran M. Physiological effects of kangaroo care
in very small preterm infants. Biol Neonate 1991;59:149– 55.
Ferber SG, Makhoul IR. The effect of skin – to – skin (kangaroo care) shortly after birth on
the neurobehavioral responses of the term newborn: a randomized, controlled trial, Pediatrics,
2004; 113: 858 – 865
Fohe K, SKropf S, Avenarius S. Skin to skin contact improves gas exchange in premature
infants. J Perinatol 2000;5:311 –5.
Ludington-Hoe SM, Hadeed AJ, Anderson GC. Physiologic responses to skin-to-skin contact
in hospitalized premature infants. J Perinatol 1991;11(1):445– 51.
Mazurek T, Mikiel-Kostyra K, Mazur J, Wieczorek P, Radwańska B, Pachuta-Wegier I,
Influence of immediate newborn care on infant adaptation to the environment [Wpływ
postępowania z noworodkiem bezpośrednio po porodzie na cechy jego adaptacji do
środowiska], Medycyna Wieku Rozwojowego, 1999:3(2): 215-224.
Protocol Committee Academy of Breastfeeding Medicine, Clinical Protocol #1: 2006,
Guidelines for Glucose Monitoring and Treatment of Hypoglycemia in Breastfed Neonates,
Breastfeeding Medicine, 1(3): 178-184.
Tornhage CJ, Stuge E, Lindberg T, Serenius F. First week kangaroo care in sick very preterm
infants. Acta Paediatr 1999; 88(12):1402– 4.
Villalon HU, Alvarez PC. Short-term effects of early skin-to-skin contact (kangaroo-care) on
breastfeeding in healthy full-term newborns [Efecto a corto plazo del contacto precoz piel a

21

piel la lactancia materna en recient nacidos de termino sanos], Revista Chilena de Pediatria,
1993; 64(2): 124-128.

Do tekstu:

Wpływ kontaktu „ciało do ciała” (STS) na karmienie piersią

Bier JB, Ferguson AE, Morales Y. et al. Breastfeeding infants who were extremely low
birthweight. Pediatrics 1997; 100:773– 8.
Carfoot S, Williamson PR, Dickinson R., The value of pilot study in breast-feeding research,
Midwifery, 2004;20(2): 188-193.
Carfoot S, Williamson P, Dickson R. A randomized controlled trial in the north of England
examining the effects of skin-to-skin care on breastfeeding, Midwifery, 2005; 21(1): 71-77.
Colson S. Womb to World: A Metabolic Perspective, Midwifery Today, 61, 2002
Carlsson SG, Fagerberg H, Horneman G, Hwang CP, Larsson K, Rodholm M., Effects of
various amounts of contact between mother and child on the mother’s nursing behavior: a
follow-up study, Infant Behavior and Development, 1978;2: 209-214.
Chwo MJ, Anderson GC, Good M, Dowling DA, Shiau SH, Chu DM. A randomized
controlled trial of early kangaroo care for preterm infants: effects on temperature, weight,
behavior, and acuity, J Nurs Res, 2002;10(2): 129-142.
De Chateau P, Wilberg B. Long-term effects on mother-infant behavior of extra contact
during the first hour post partum. II. A follow-up at three months, Acta Ped Scand, 1977;66:
145-151.
Mizuno K, Mizuno N, Shinohara T, Noda M. Mother-infant skin-to-skin contact after delivery
results in early recognition of own mother’s milk odour, Acta Pediatr, 2004; 93(12):1640-
1645.
Moore E, Anderson GC, Bergman N, Early skin-to-skin contact for mothers and their healthy
newborn infants (Review), Cochrane Database of Systematic Reviews, Issue 3. Art. No.:
CD003519. DOI: 10.1002/14651858.CD003519.pub2. ; 2007
Oslislo A, Otffinowska A: Najważniejsza chwila w życiu. O pierwszym kontakcie matki z
dzieckiem i możliwościach jego realizacji w placówkach położniczych w Polsce,
Warszawa, 2008
Punthmatharith B. Randomized controlled trial of early kangaroo care effects on maternal
feelings, maternal-infant interaction and breastfeeding success in Thailand [dissertation],
Cleveland(OH): Case Western Reserve University (unpublished data), 2001
Ramanathan K, Paul VK, Deorari AK, Taneja U, George G. Kangaroo Mother Care in very
low birth weight infants. Indian J Pediatr 2001;68(11):1019–23.
Rojas MA, Kaplan M, Quevedo M, Sherwonit E, Foster LB, Ehrenkraz RA, Mayes L.
Somatic growth of preterm infants during skin-to-skin care versus traditional holding: a
randomized, controlled trial. J Dev Behav Pediatr 2003;24(3):163 –8.
Shiau SHH, Randomized controlled trial of kangaroo care with full-term infants: effects on
maternal anxiety, breast-milk maturation, breast engorgement, and breastfeeding status,
International Breastfeeding Conference, Australia’s Breastfeeding Association, October,
Sydney, Australia. 1997
Sosa R, Kennell JH, Klaus M, Urrutia JJ, The effect of early mother-infant contact on
breastfeeding, infection and growth. In: Ellliot K, Fitzsimons DW editors. Breastfeeding and
the mother: Ciba Foundation Symposium, New York: Elsevier Excerpta Medica, 1976 ;45:
179-193.
Sosa R, Kennell JH, Klaus M, Urrutia JJ, The effect of early mother-infant contact on
breastfeeding, infection and growth. In: Ellliot K, Fitzsimons DW editors. Breastfeeding and
the mother: Ciba Foundation Symposium, New York: Elsevier Excerpta Medica, 1976; 45:

22

179-193.
Sosa R, Kennell JH, Klaus M, Urrutia JJ, , The effect of early mother-infant contact on
breastfeeding, infection and growth. In: Ellliot K, Fitzsimons DW editors. Breastfeeding and
the mother: Ciba Foundation Symposium, New York: Elsevier Excerpta Medica, 1976; 45:
179-193.
Syfrett EB, Anderson GC. Very early cangaroo care beginning at birth for healthy preterm
infants and mothers who choose to breastfeed: effect and outcome. A workshop on the
Kangaroo-mother method for low birth weight infants. World Health Organization, 1996,
October, Trieste, Italy.
Thompson ME, Hartsock TE, Larson C. The importance of immediate postnatal contact: its
effect on breastfeeding, Can Fam Phys, 1979; 25: 1374-1378.
Thukral A, Chawla D, Agarwal R. Kangaroo Mother Care an alternative to conventional
care, Division of Neonatology, Department of Pediatrics, AIIMS – NICU protocols, 2008
Tornhage CJ, Serenius F, Uvnas-Moberg K, Lindberg T. Plasma somatostatin and
cholecystokinin levels in preterm infants during kangaroo care with and without nasogastric
tube-feeding. J Pediatr Endocrinol Metab 1998; 11(5):645– 51.
K. Uvnäs-Moberg, Oxytocin linked antistress effects – The relaxation and growth response,
„Acta Physiologica Scandinavica” 1997, 161: 38–42
Uvnäs-Moberg K. The gastrointestinal tract in growth and reproduction. Scientific American,
1989; 261: 78-83.
Vaidya K, Sharma A, Dhungel S. Effect of early mother-baby close contact over the duration
of exclusive breastfeeding, Nepal Med Coll J: NMCJ, 2005; 7: 138-140.
Villalon HU, Alvarez PC. Short-term effects of early skin-to-skin contact (kangaroo-care) on
breastfeeding in healthy full-term newborns [Efecto a corto plazo del contacto precoz piel a
piel la lactancia materna en recient nacidos de termino sanos], Revista Chilena de Pediatria,
1993; 64(2): 124-128.
Whitelaw A, Heisterkamp, Sleath K, et al. Skin-to-skin contact for very low birthweight
infants and their mothers. Ach Dis Child 1998;63:1377– 81
Whitelaw A. Skin-to-skin contact in the care of very low birth weight babies. Maternal Child
Health 1986;7:242–6.
Żywienie niemowląt i małych dzieci: Standardy postępowania dla Unii Europejskiej 2006,
opracowanie polskie: Mikiel-Kostyra K,:
http://www.burlo.trieste.it/old_site/Burlo%20English%20version/Activities/
research_develop.htm

Do tekstu:

Jak kontakt „ciało do ciała” (STS) chroni układ odpornościowy noworodka?

Benno Y., Mitsuoka T. Development of intestinal microflora in humans and animals.
Bifidobacteria Microfl. 986; 5: 13-25.
Conway P. Development of intestinal microbiota. In: Gastrointestinal microbiology. Mackie
RI, White BA, Isaacson RE, editors. New York: Chapman & Hall; 1997
Flidel-Rimon O, Roth P. Effects of milk-borne colony stimulating factor-1 on circulating
growth factor levels in the newborn infant. J. Pediatr. 1997;131 (5): 748–50.
Field TM. Touch therapy effects on development, „International Journal of Behavioral
Development” 1998; 22:779–797.
Groves, ML. The isolation of a red protein from milk. Journal of the American Chemical
Society 1960; 82: 3345–3360.
Harmsen HJ, Wildeboer-Veloo AC, Raangs GC, et al. Analysis of intestinal flora
development in breast-fed and formula-fed infants by using molecular identification and

23

detection methods. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2000; 30(1): 61-7
Hirai C, Ichiba H, Saito M, Shintaku H, Yamano T, Kusuda S. Trophic effect of multiple
growth factors in amniotic fluid or human milk on cultured human fetal small intestinal cells,
J Pediatr Gastroenterol Nutr,2002; 34: 524-528.
Maheshwari A, Christensen RD, Calhoun DA. ELR+ CXC chemokines in human milk.
Cytokine 2003; 24 (3): 91–102
Moreau, M.C., Thomasson, M., Ducluzeau, R., and Raibaud, P. Kinetics of establishment of
digestive microflora in the human newborn infant as a function of the kind of milk. Reprod.
Nutr. Dev. 1986; 26: 745-753.
Morelli L. Postnatal Development of Intestinal Microflora as Influenced by Infant Nutrition
J. Nutr. 08; 138: 1791–1795
O’Dell SD, Day IN. Insulin-like growth factor II (IGF-II). Int. J. Biochem. Cell Biol. 1998; 30
(7): 767–71.
Okada M, Ohmura E, Kamiya Y, et al. Transforming growth factor (TGF)-alpha in human
milk. Life Sci. 1991; 48 (12): 1151–6.
Penders J, Thijs C, Vink C, Stelma FF, Snijders B, Kummeling I, van den Brandt PA,
Stobberingh EE. Factors Influencing the Composition of the Intestinal Microbiota in Early
Infancy Pediatrics 2006;118;511-521
Penders J, Vink C, Driessen C, London N, Thijs C, Stobberingh E. Quantification of
Bifidobacterium spp, Escherichia coli and Clostridium difficile in faecal samples of breast-fed
and formulafed infants by real-time PCR. FEMS Microbiol Lett. 2005;243: 141–147
Playford RJ, Macdonald CE, Johnson WS. Colostrum and milk-derived peptide growth
factors for the treatment of gastrointestinal disorders. Am. J. Clin. Nutr. 2000; 72 (1): 5–14.
Reiter B. The lactoperoxidase-thiocyanate-hydrogen peroxide antibacterium system. Ciba
Found. Symp. 1978; (65): 285–94.
Rudloff HE, Schmalstieg FC, Mushtaha AA, Palkowetz KH, Liu SK, Goldman AS. Tumor
necrosis factor-alpha in human milk. Pediatr. Res. 1992; 31 (1): 29–33.
Saito S, Yoshida M, Ichijo M, Ishizaka S, Tsujii T. Transforming growth factor-beta (TGF-
beta) in human milk. Clin. Exp. Immunol. 1993; 94 (1): 220–4.
Salminen S, Gibson GR, McCartney AL, Isolauri E. Influence of mode of delivery on Gut
microbiota composition in seven-year-old children. Gut 2004; 53: 1388–1389
Sharma R, Young C, Mshvildadze M, Neun J, Intestinal Microbiota: Does It Play a Role in
Diseases of the Neonate? Neoreviews.2009; 10: 166-179.
Vuorela P, Andersson S, Carpén O, Ylikorkala O, Halmesmäki E. Unbound vascular
endothelial growth factor and its receptors in breast, human milk, and newborn intestine. Am.
J. Clin. Nutr. 2000; 72 (5): 1196–201.
Wagner CL. Amniotic Fluid and Human Milk: A Continuum of Effect? J Paediatr
Gastroenterol Nutr, 2002;34: 513-514.
West PA, Hewitt JH, Murphy OM. The influence of methods of collection and storage on the
bacteriology of human milk. J Appl Bacteriol. 1979;46:269–77.
Xiao X, Xiong A, Chen X, Mao X, Zhou X. Epidermal growth factor concentrations in human
milk, cow’s milk and cow’s milk-based infant formulas. Chin. Med. J. 2002; 115 (3): 451–4.
Xu RJ. Development of the newborn GI tract and its relation to colostrum/milk intake: a
review. Reprod. Fertil. Dev. 1996; 8 (1): 35–48.

Do tekstu:

Dlaczego kontakt „ciało do ciała” (STS) uspokaja noworodka?

Cong X, Ludington-Hoe SM, McCain G, Fu P. Kangaroo Care modifies preterm infant heart
rate variability in response to heel stick pain: pilot study. Early Hum Dev. 2009;85(9):561-7

24

Gray L, Watt L, Blass E. Skin-to-skin contact is analgesic in healthy newborns. Ped
2000;105(1):e14–e24.
Gray L, Miller LW, Philipp BL, Blass EM. Breastfeeding is analgesic in healthy newborns.
Pediatrics 2002;109:590–3.
Johnston CC, Stevens B, Pinelli J, Gibbins S, Filion F, Jack A, Steele S, Boyer K, Veilleux A.
Kangaroo Care is effective in diminishing pain response in preterm neonates. 2003 Arch
Pediatric and Adolescent Medicine 2003;157(11):1084–1988.
Ludington-Hoe SM, Hosseini R, Torowicz DL. – Skin-to-skin contact (Kangaroo Care)
analgesia for preterm infant heel stick. AACN Clin Issues. 2005 Jul-Sep;16(3):373-87.
Melzack R. From the gate to the neuromatrix. Pain Supple 1999;6:S121–S126.
Melzack R. Pain and the neuromatrix in the brain. J Dent Educ 2001;65(12):1378–82.
Modi N, Glover V. Non-pharmacological redution of hypercortisolemia in preterm infants.
Infant Behavior and Development, 1998; 21:86.
Uvnas-Moberg K, Bruzelius G, Alster P, Lundeberg T. The antinociceptive effect of non-
noxious sensory stimulation is partly mediated through oxytocinergic mechanisms. Acta
Physiolica Scandinavica 1993;149:199–204.
Weller A, Feldman R. Emotion regulation and touch in infants: The role of cholecystokinin
and opioids. Peptides 2003;24(5):779–88.
Weller A, Rozin A, Goldstein A, Charpak N, Ruis-Pelaez JG, Figueroa de Calume Z, Charpak
Y, Sack J. Longitudinal assessment of pituitary-thyroid axis and adrenal function in preterm
infants raised by ‘kangaroo mother care.’. Hormone Research 2002;57(1–2):22.Shah PS,
Aliwalas LI, & Shah V. Cochrane Systematic Review Confirms Effectiveness of
Breastfeeding for Reducing Procedural Pain in Newborns (2006). Breastfeeding or breast
milk for procedural pain in neonates. Cochrane database of systematic reviews (Online), 3
PMID: 16856069)

Do tekstu:

Kontakt „ciało do ciała” (STS) a procesy neurobehawioralne

Christensson K, Cabrera T, Christensson E, Uvnas Moberg K, Winberg J 1995, Separation
distress call in the human neonate in the absence of maternal body contact, Acta Paediatr,
84(5): 468-473.
Feldman R, Eidelman AI. Skin-to-skin contact (Kangaroo Care) accelerates autonomic and
neurobehavioural maturation in preterm infants. Dev Med Child Neurol 2003;45(4):274 –81.
Feldman R, Weller A, Sirota L, Eidelman AI. Skin-to-Skin contact (Kangaroo care) promotes
self-regulation in premature infants: sleep-wake cyclicity, arousal modulation, and sustained
exploration. Dev Psychol 2002;38(2):194– 207.
Ferber SG, Makhoul IR 2004, The effect of skin-to-skin contact (kangaroo care) shortly after
birth on the neurobehavioral responses of the term newborn: a randomized, controlled trial,
Pediatrics, 113(4): 858-865.
Ludington-Hoe SM, Swinth JY. Developmental aspects of kangaroo care. J Obstet Gynecol
Neonatal Nurs 1996;25(8):691– 703.
Mazurek T, Mikiel-Kostyra K, Mazur J, Wieczorek P, Radwańska B, Pachuta-Wegier I 1999,
Influence of immediate newborn care on infant adaptation to the environment [Wpływ
postępowania z noworodkiem bezpośrednio po porodzie na cechy jego adaptacji do
środowiska], Medycyna Wieku Rozwojowego, 3(2): 215-224.
Ohgi S, Fukuda M, Moriuchi H, Kusumoto T, Akiyama T, Nugent JK, et al. Comparison of
kangaroo care and standard care: behavioral organization, development, and temperament in
healthy, low-birth-weight infants through 1 year. J Perinatol 2002;22(5):374– 9.

25

Do tekstu:

Pierwszy kontakt a powstawanie więzi między matką a dzieckiem

1. Wiesenfeld, A. R., and al. (1985). Psychophysiological response of breast- and
bottlefeeding mothers to their infants’ signals. Psychophysiology, 22, 79-86.
2. Anderson GC, Chiu SH, Dombrowski MA, Swinth JY, Albert JM, Wada N 2003,
Mother-newborn contact in a randomized trial of kangaroo (skin-to-skin) care, J Obstet
Gynecol Neonat Nurs, 32(5): 604-611.
3. Anisfeld E, Lipper E 1983, Early contact, social support and mother-infant bonding,
Pediatrics, 72:79-83.
4. Bernal J., Richards M. P. M. (1970). The effect of bottle- and breastfeeding on infant
development. Journal of Psychosomatic Research, 14, 247-252.
5. Carlsson SG, Fagerberg H, Horneman G, Hwang CP, Larsson K, Rodholm M 1978,
Effects of various amounts of contact between mother and child on the mother’s nursing
behavior: a follow-up study, Infant Behavior and Development, 2: 209-214.
6. Carter, C. S. (1998). Neuroendocrine perspectives on social attachment and love.
Psychoneuroendocrinology, 23, 779-818.
7. Craig L, Tyson JE, Samson J, Lasky RE 1982, The effect of early contact on maternal
perception of infant behavior, Early Hum Develop, 6: 197-204.
8. Curry MA 1982, Maternal attachment behavior and the mother’s self-concept: the effect
of early skin-to skin contact, Nurs Res, 32: 73-78.
9. De Chateau P, Wilberg B 1977, Long-term effects on mother-infant behavior of extra
contact during the first hour post partum. I. First observations at 36 hours, Acta Ped Scand,
66: 137-143.
10. De Chateau P, Wilberg B 1977, Long-term effects on mother-infant behavior of extra
contact during the first hour post partum. II. A follow-up at three months, Acta Ped Scand, 66:
145-151.
11. Hales DJ, Lozoff B, Sosa R, Kennell JH 1977, Definiting the limits of the maternal
sensitive period, Devel Med Child Neurol, 19: 454-461.
12. Kennell, J. H., Klaus, M. H. (1998). Bonding: Recent observations that alter perinatal
care. Pediatrics in Review, 19, 4-12.
13. Klaus, M. H. (1998). Mother and infant: Early emotional ties. Pediatrics, 102, 1244-
1246.
14. Klaus, M., Jerauld, R., Kreger, N. C., Mcalpine, W., Steffa, M., Kennell, J. H. (1972).
Maternal attachment: Importance of the first postpartum days. New England Journal of
Medicine, 286, 460-463.
15. Kuzela, A. L., Stifter, C. A., Worobey, J. (1990). Breastfeeding and mother-infant
interactions. Journal of Reproductive and Infant Psychology, 8, 185-194.
16. Lamb, M. (1983). Early mother-neonate contact and the mother-child relationship.
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 24, 487-494.
17. Mc Clellan MS, Cabianca WA 1980, Effects of early mother-infant contact following
cesarean birth, Obstet Gynecol, 56: 52-55.
18. Punthmatharith B 2001, Randomized controlled trial of early kangaroo care effects on
maternal feelings, maternal-infant interaction and breastfeeding success in Thailand
[dissertation], Cleveland(OH): Case Western Reserve University (unpublished data).
19. Svejda MJ, Campos JJ, Emde RN 1980, Mother-infant bonding: failure to generalize,
Child Dev, 51: 775-779.
20. Wiesenfeld, A. R., and al. (1985). Psychophysiological response of breast- and
bottlefeeding mothers to their infants’ signals. Psychophysiology, 22, 79-86.