PRZYCZYNY ZACHOWAŃ

AGRESYWNYCH

Opracowała: Danuta Grochecka

WSTĘP

W praktyce pedagogicznej agresja i przemoc to stałe elementy rzeczywistości, z którą spotyka
się nauczyciel. Pracując w Szkole Podstawowej, na co dzień spotykam się z problemem
zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży.
Jak udowodniono w literaturze jednym ze źródeł zachowań agresywnych jest frustracja.
Sytuacji z nią związanych w szkole jak i poza nią jest bardzo dużo. Panujący w obecnej
rzeczywistości system wymagań rodzi napięcia, frustracje. Można by za Aronsonem
powiedzieć, ze cywilizacja uległa „neurotycznej potrzebie sukcesu”.
W pracy tej chciałabym skupić się głównie na przyczynach zachowań agresywnych u dzieci
i młodzieży gdyż uważam, że pracując jako nauczyciel powinnam zwracać szczególną uwagę
na przyczyny zachowań agresywnych i jeśli to możliwe unikać ich.

1.

Pojecie agresji

Agresja to pojęcie negatywne. Jest ono codziennym elementem naszego życia. Tkwi
w osobowości każdego człowieka. Ze zjawiskiem agresji spotykamy się wielokrotnie
w domach, w szkole, na ulicach począwszy od złośliwości, kpin, poniżania a skończywszy
na pobiciu czy zabójstwie.
Agresja jest narastającym procesem, który zaczyna się od drobnej dokuczliwości i szkodzeniu
dobremu samopoczuciu innych aż do ciężkich przestępstw.
Termin agresji używany jest w różnych znaczeniach, dlatego trudno jest podać jednoznaczną
definicję.
Agresywnym nazywa się dziecko, które broni swojej zabawki przed napastnikiem, jak i to,
które bije młodsze rodzeństwo.
Agresywnym nazywa się również piłkarza, który ostro atakuje swojego przeciwnika itp.

W literaturze spotykamy różne definicje agresji. Oto kilka z nich:

Wszelkie działanie(fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy
fizycznej lub psychicznej- rzeczywistej bądź symbolicznej- jakiejś osobie lub czemuś,
co ja zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest tez przejawem
wrogości.

Agresją nazywa się mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych
społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego
innemu człowiekowi

1

.

Działanie u podnóża, którego leżą gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, działanie,
które ma na celu wywołać u drugiej osoby ból, strach, niepokój bądź wewnętrzne
cierpienie.

Agresja- działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym
u osobnika niezadowolenie lub gniew; celem agresji jest wyrządzenie szkody
przedmiotowi

2

.

___________________________________________________________________________

1

A. Frączek Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej w : „Studia

nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych”, red. A. Frączek, Wrocław 1979, s. 13

Agresja stanowi szeroką skalę napastliwych sposobów zachowania o charakterze
destrukcyjno- aspołecznym albo konstruktywnym; realizują się one przez aktywność
lub bierność, są świadome lub nieświadome, przejawiane werbalnie lub motorycznie
i kierują się wobec własnej osoby lub wobec różnych obiektów(ludzie, zwierzęta,
przedmioty)

3

.

Podsumowując można powiedzieć, że

4

:

Aktem agresji ze strony danej jednostki jest chęć wyrządzenia drugiej

osobie krzywdy, szkody lub przykrości.

W zjawisku agresji wyróżniamy dwie jej główne postacie

5

:

o

agresja zamierzona instrumentalna- polegająca na podjęciu czynności
zmierzających do uzyskania określonego celu, w wyniku czego ktoś lub coś doznaje
krzywdy lub jest niszczone. Ten typ agresji spotykamy w przestępczości
zorganizowanej.

o

agresja zamierzona celowa polega na podjęciu czynności nakierowanych
wyłącznie na wyrządzenie szkody lub krzywdy podmiotowi agresji.
Jedynym celem i środkiem działania jest zniszczenie fizyczne przeciwnika przez
stosownie przemocy.

Rozróżniamy agresję:

o

fizyczną i słowną

o

agresję bezpośrednią- skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości

o

agresję przemieszczoną- skierowana na obiekt zastępczy

o

samoagresję- skierowana na siebie

Omawiając zjawisko agresji u dzieci możemy wyróżnić następujące jej kategorie:

o

instrumentalna- jej celem jest uzyskanie jakiegoś przedmiotu lub utrzymanie jakiejś
sytuacji

o

agresja ze złości- nie jest ona ukierunkowana na sytuację lub obiekt

o

obronna- jest ona odpowiedzią na atak

o

agresja związana z grą i zabawą- agresja nasilająca się na wskutek zaangażowania
w walkę podczas gry

2.

Przyczyny zachowań agresywnych

Przyczyny agresywnego zachowania nie zawsze są proste i łatwo wytłumaczalne.
Jednym z powodów jest fakt, że między osobami zajmującymi się problematyką agresji
toczy się spór o to, jaki charakter ma agresja. Niektórzy z nich uważają, że jest wrodzona
i niejako przynależna naturze ludzkiej, inni zaś- że ma charakter nabyty a jej źródło widzą
w relacjach społecznych. Nie ma prostej odpowiedzi na pytanie: Dlaczego człowiek


___________________________________________________________________________

2

W. Okoń Słownik Pedagogiczny, PWN Warszawa 1984, s. 13

3

red. A. Popielarska Psychiatria wieku dziecięcego, PZWL Warszawa 1989, s. 130

4

Poradnik wychowawcy red. M. Pomianowska Wydawnictwo dr J. RAABE Warszawa 2000, dział G 3. 1 s. 2

5

T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna, Żak Warszawa 1995, s. 421

zachowuje się agresywnie? Życie stwarza tyle trudnych i skomplikowanych sytuacji,
a reakcje jednostki mogą być różne w zależności od okoliczności. Można byłoby jednak
powiedzieć, że agresywność ludzi jest zarówno funkcją wrodzonych skłonności, jak i reakcji
wyuczonych. Czynniki społeczne mogą modyfikować agresywność człowieka, a więc
wychowanie może mieć duży wpływ na hamowanie agresji.

Przyczyny agresji to zwykle zespół różnych czynników.

Czynnikami wywołującymi agresje mogą być:

•

frustracja- powstaje ona wówczas, gdy pojawia się przeszkoda utrudniająca lub
uniemożliwiająca osiągnięcie jakiegoś celu.

•

ból fizyczny, ale często zależy to od sytuacji w jakiej on powstaje.

•

niezaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka: miłości i bezpieczeństwa

•

postępowanie agresywne można przejąć od innych osób i nie musi być tylko
wynikiem frustracji czy bólu- może być wynikiem przejmowania zachowań
agresywnych od obserwowanych osób.

Jak zaznaczyłam we wstępie mojej pracy, chciałabym się skupić na przyczynach zachowań
agresywnych u dzieci i młodzieży.

Zastanawiając się nad przyczynami agresji u uczniów warto wziąć pod uwagę

6

:

dom rodzinny dziecka

szkołę

wpływ grupy rówieśniczej

wpływ mediów

Przyczyny tkwiące w rodzinie :

•

brak ciepła, zaangażowania, zainteresowania sprawami dziecka

•

brak kontaktu z dzieckiem, pozostawienie go na długo w placówce i nie interesowanie
się nim

•

zorientowanie dorosłych na wartości konsumpcyjne i nie spędzanie czasu wolnego
z dziećmi

•

pobłażliwość i przyzwolenie dla dziecka na stosowanie agresji wobec innych

•

brak jasnego przekazu co jest dobre, a co złe

•

brak jasno wyznaczonych granic – jak dziecku wolno się zachować , a jak nie

•

stosowanie agresji i przemocy przez rodziców w kontaktach między dorosłymi
i w stosunku do samego siebie

•

wychowanie w duchu „dziecko nie ma głosu”

•

rozwiązywanie konfliktów i napięć domowych metodami „siłowymi”

•

kryzysy domowe (kłótnie, rozwód rodziców)

•

podwójne wzorce zachowań (co innego mówi, co innego robi)

•

gorący temperament samego dziecka

•

pogarszanie się sytuacji ekonomiczno-społecznej co powoduje ograniczenie możliwości
zaspokajania potrzeb

___________________________________________________________________________

6

Poradnik wychowawcy red. M. Pomianowska Wydawnictwo dr J. RAABE Warszawa 2000, dział G 3. 1 s. 3

Przyczyny istniejące w szkole

Czynniki związane z samą instytucją i organizacją szkoły, typu:

•

hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość

•

czas spędzany głównie w sposób ukierunkowany

•

stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek

•

zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru, wycofania się z pracy grupy

•

anonimowość uczniów i nauczycieli

Czynniki związane z relacjami nauczyciele- uczniowie, typu:

•

chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów

•

niewłaściwe sposoby komunikowania się nauczycieli z uczniami(poniżanie,
ośmieszanie przed klasą, straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela)

•

agresja i przemoc dorosłych na terenie szkoły

•

rozwiązywanie konfliktów dorośli- dzieci metodami siłowymi

•

relacje oparte tylko na wymaganiach bez wynagradzania i wzmacniania pozytywnych
zachowań dzieci

Czynniki związane z procesem nauczania, typu:

•

zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia potencjału i możliwości dzieci

•

brak doceniania i podkreślania wysiłków i postępów dzieci, skupienie na negatywach

•

niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu uczniów

•

mało uwagi poświęconej rozładowaniu napięć podczas lekcji

•

nuda i schematyczność podczas lekcji

Poza tym:

•

brak spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowania i akty przemocy w szkole

•

brak jasnych reguł życia szkoły

•

brak konsekwencji i zgodności nauczycieli w egzekwowaniu przyjętych norm

•

brak poczucia współodpowiedzialności u uczniów za życie szkoły

Wpływ grupy rówieśniczej

Dzieci mogą przyłączać się do prześladowania kolegów, ponieważ:

•

naśladują osobę z grupy, ocenianą przez nich pozytywnie(odważna, silna), która
zachowuje się agresywnie; oni sami często są niepewni swej pozycji w grupie

•

widzą, że używający przemocy uczeń odnosi korzyści, nie traci swej popularności

•

naśladujący uczeń stosujący przemoc nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami
ze strony dorosłych

•

w grupie rozmywa się odpowiedzialność(jeżeli jest się jednym z wielu
odpowiedzialność słabnie i zmniejsza się poczucie winy

•

długotrwałe dokuczanie ofierze powoduje, że uczniowie zmieniają do niej swój
stosunek; prześladowanie ofiary czyni ją w oczach dzieci mniej wartościową,
zasługującą na taki los; poczucie winy zatem maleje, wyrzuty sumienia słabną

Wpływ mediów

Oglądanie aktów przemocy wpływa na uczenie się przez dzieci agresywnych zachowań.
Dzieci wyraźniej uczą się zachowań agresywnych, gdy przekazywana forma przemocy:

•

przynosi sprawcy satysfakcję, nagrodę lub nie jest karana

•

jest demonstrowana przez atrakcyjna osobę, z którą dziecko może się łatwo utożsamić

•

jest dokonywana jednocześnie przez wiele osób

•

jest usprawiedliwiona wyższymi racjami społecznymi

•

jest przedstawiana jako aprobowana społecznie

•

jest pokazana realistycznie i atrakcyjnie(można ja naśladować)

•

media stymulują wyobraźnię obrazami agresywnymi, która dla niektórych stanowi
wzór zachowań interpersonalnych

Media obniżają poziom empatii, współczucia u dzieci dla ofiar oraz podwyższają próg
tolerancji wobec przemocy, szczególnie gdy:

•

nie pokazują cierpienia, krzywdy ofiar przemocy

•

nie ukazują negatywnych skutków przemocy, a napięcie u napastnika po
zastosowaniu przemocy znika, napastnik rozluźnia się

Inne przyczyny :

•

totalna krytyka autorytetów

•

brak umiejętności w zakresie negocjowania, radzenia sobie ze stresem. Ludzie dorośli
swoje nierozwiązane problemy przenoszą na dzieci i młodzież. Ich agresja rodzi
agresję dziecięcą i młodzieżową.

•

uwarunkowania wewnętrzne- zaburzenia osobowości wyrażające się nie
przyjmowaniu podstawowych norm moralnych i standardów zachowania się
spowodowane odchyleniami od normy funkcji mózgu. Osoby te mają trudności w
podejmowaniu ról społecznych i podporządkowaniu się zasadom współżycia
społecznego.. Kierują się swoimi zasadami postępowania. Przejawiają skłonności do
nieprzemyślanych, impulsywnych czynów. Ponieważ zachowanie ich nie jest
ograniczone normami moralnymi, czyny ich mogą być skierowane przeciwko zdrowiu
i życiu innych osób, nie wywołując w nich poczucia winy.

3.

Agresja, przemoc, znęcanie się w klasie.

Omawiając pojęcie agresji i jej przyczyn należy również zwrócić uwagę na rozróżnienie
pojęcia agresji, przemocy i znęcanie się.
W zależności od tego czy rozróżniamy źródła czy też następstwa zachowań agresywnych
– agresja czasami zastępowana jest określeniem „stosowanie przemocy”.

7

Często napotykamy trudność związaną z tym, jak określić zachowania naszych uczniów.
Kiedy mamy do czynienia z zachowaniem agresywnym, a kiedy z przemocą? Odwołać
się tu możemy do prakseologii, która rozróżnia te dwa pojęcia „Agresja to rozpoczęcie
walki niszczycielskiej lub przejście w sporze słownym od argumentów rzeczowych do
sprawiających przeciwnikowi przykrość.” Natomiast na gruncie prakseologii „przemoc
rozumiana jest jako nacisk fizyczny (siła fizyczna) albo zastosowanie bodźców
chemicznych, elektrycznych itp., który sprawia, że podmiot działania jest wtrącony
w sytuację przez niego niepożądaną i staje się podmiotem czyjegoś działania.

8

Podsumowując można określić pojęcia:

Agresją jest każde zamierzone działanie, które ma na celu

wyrządzenie komuś lub szkody, straty, bólu.

Jest to zachowanie, które wyrządza krzywdę drugiej osobie (lub sobie). Osoby zachowują
się agresywnie również wtedy, gdy niszczą swoje lub cudze rzeczy np. sprzęt szkolny.

Przemoc ma miejsce wówczas, gdy osoba atakująca jest silniejsza fizycznie

i psychicznie, albo starsza. Cechą charakterystyczną jest zatem

nierównowaga sił.

W przypadku przemocy tworzą się dwie role: ofiary i sprawcy, które mają wpływ na
dalsze funkcjonowanie osób.

Znęcanie się ma miejsce wtedy, gdy jedna osoba jest przez dłuższy czas

narażona na ataki (bezpośrednie lub pośrednie) ze strony innej silniejszej

osoby czy grupy. Nie potrafi ima się przeciwstawić.

Jeśli obserwujemy dziecko, które przez dłuższy czas jest nękane przez kogoś, kogo
oceniamy jako ucznia silniejszego fizycznie lub psychicznie, a ono nie broni się w sposób
zdecydowany lub w ogóle nie reaguje na zaczepki, mamy do czynienia ze znęcaniem się.
Jakie formy przemocy można spotkać w klasie?
Przemoc ma różne formy i w naszych oddziaływaniach wychowawczych musimy je
wszystkie wziąć pod uwagę, a przede wszystkim uświadomić je dzieciom.

9

W klasach pojawia się:

przemoc fizyczna

przemoc słowna

przemoc bez użycia słów

i kontaktu fizycznego

bicie, popchnięcia
wymuszanie pieniędzy
zamykanie
niszczenie własności
kopanie, plucie

przezywanie, obrażanie
wyśmiewanie
grożenie, szantaż
ośmieszenie
plotkowanie

wrogie gesty
miny
izolowanie
manipulowanie związkami

___________________________________________________________________________

7

E. Aronson, Człowiek istota społeczna, PWN Warszawa 1978, s. 197

8

T. Pszczółkowski Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji Wrocław 1978, s. 12 hasło „agresja”

i s. 194 hasło „przemoc”

9

Poradnik wychowawcy red. M. Pomianowska Wydawnictwo dr J. RAABE Warszawa 2000, dział G 3. 1 s. 7

4.

Podsumowanie

Chcąc zapobiegać powstaniu zachowań agresywnych w szkole :

UNIKAJMY :

krzyku, obrażania, przezywania, rozkazów

sarkazmu, wyśmiewania

braku dyskrecji

izolowania niektórych uczniów

nie dopuszczania ucznia do wypowiedzenia własnego zdania w istotnych dla
niego sprawach

niesprawiedliwości w ocenianiu i uprzedzeń do ucznia

chłodu emocjonalnego i zbytniego dystansowania się do spraw uczniów

grożenia

W pracy z grupą/klasą można opracować normy czyli zasady obowiązujące

wszystkich uczniów. Autorami norm powinni być uczniowie, wychowawca, rodzice.

Przykłady zasad klasowych:

nie mówimy do siebie po nazwisku

nie przezywamy się

nie bijemy się, nie kopiemy

pomagamy sobie w kłopotach i nauce

staramy się być dla siebie mili

nie chowamy teczek, nie bierzemy cudzych rzeczy bez pozwolenia

problemy rozwiązujemy prowadząc spokojne rozmowy

nie obgadujemy siebie, nie wyśmiewamy się z innych

nie znęcamy się nad innymi uczniami

staramy się pomóc uczniom, którym ktoś robi krzywdę

Każde z dzieci ma swoje dobre i złe strony. Starajmy się szukać przyczyn zachowań
agresywnych uczniów. Uważnie obserwujemy życie naszej klasy
Im szybciej rozpoznamy przemoc i agresję, tym łatwiej będzie ją powstrzymać.
Ustanowienie stałych zasad postępowania jak i unikanie sytuacji wywołujących
zachowania agresywne w klasie mogą sprzyjać ograniczeniu występowania zachowań
agresywnych oraz może to pozytywnie wpłynąć na integracje klasy.

Bibliografia:

Okoń W. : „Słownik Pedagogiczny” Warszawa 1987

Skorny Z. : „Proces socjalizacji dzieci i młodzieży” Warszawa 1976

Skorny Z. : „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się” Warszawa 1968

Szewczyk W. : „Słownik Psychologiczny” Warszawa 1979

Pilch T. , Lepalczyk I. : „Pedagogika społeczna” Wydawnictwo Żak Warszawa 1995

Red. Popielarska A. : „Psychiatria wieku rozwojowego” Warszawa 1989

Red. Pomianowska M. : Poradnik Wychowawcy RAABE Warszawa 2000

E. Aronson: „Człowiek istota społeczna”, PWN Warszawa 1978

A. Frączek: „Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii

społecznej” w : „Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności
agresywnych”, red. A. Frączek, Wrocław 1979

T. Pszczółkowski: „Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji” Wrocław 1978