Społeczne i osobowościowe uwarunkowania zachowań agresywnych i zachowań prospołecznych
Agresja – celowe zachowanie ukierunkowane na wyrządzenie krzywdy innej osobie. Uczucie złości, mimowolne wyrządzenie krzywdy, zachowanie asertywne lub żartobliwa agresja w myśl tej definicji nie mogą być uważane za jej przejawy.
Rodzaje agresji
Agresja pośrednia – zachowanie mające na celu wyrządzenie komuś krzywdy jednak bez konfrontacji „twarzą w twarz” (obmawianie kogoś)
Agresja bezpośrednia – zachowanie mające na celu wyrządzenie komuś krzywdy w trakcie bezpośredniej konfrontacji „twarzą w twarz” (może mieć charakter fizyczny bądź słowny)
Agresja emocjonalna – działanie na czyjąś szkodę powodowane uczuciem złości (wymyka się spod kontroli)
Agresja instrumentalna – działanie na czyjaś szkodę zmierzające do osiągnięcia jakiegoś nieagresywnego celu, innego niż skrzywdzenie tej osoby (np. żołnierz zabijający przeciwnika)
Jeśli liczyć agresję pośrednia oraz łagodne formy agresji bezpośredniej w związku dwojga ludzi, to kobiety są równie agresywne jak mężczyźni. Mężczyźni natomiast są bardziej agresywni, jeśli uwzględnić ciężkie pobicia i morderstwa.
Cele zachowań agresywnych
Obrona swojego statusu
Rozładowanie nadmiaru frustracji (nieprzyjemnych emocji)
Chęć wpływania na ludzi
Chęć uzyskania władzy
Chęć dominacji
Chęć stworzenia wrażenia, że jest się twardym
Zyskanie pieniędzy
Zyskanie uznania społecznego
Przemieszczenie – pośrednie wyrażenie agresji przez skierowanie jej przeciw innej osobie lub istocie niż ta, którą ją wywołała
Katharsis – rozładowanie impulsów agresywnych
Rozładowanie napięcia
Oryginalna hipoteza frustracji-agresji – teoria, zgodnie z którą agresja jest automatyczną reakcją na pojawienie się przeszkód uniemożliwiających osiągnięcie celu
Przeformułowana hipoteza frustracji-agresji – teoria, zgodnie z którą każda nieprzyjemna sytuacja prowadzi do agresji emocjonalnej, jeżeli wywołuje przykre uczucia
Teoria przesunięcia pobudzenia emocjonalnego – teoria głosząca, że złość na poziomie fizjologicznym przejawia się podobnie jak inne stany emocjonalne, więc każda forma pobudzenia emocjonalnego może spotęgować zachowania agresywne
Osobowość typu A – zespół cech charakteru, obejmujący poczucie ciągłego braku czasu oraz potrzebę rywalizacji, związany z większym ryzykiem zapadania na choroby układu krążenia
Teoria poznawczo-neoasocjacyjna – teoria, zgodnie z którą każda nieprzyjemna sytuacja wyzwala złożony łańcuch reakcji wewnętrznych, w tym negatywnych emocji i myśli. Zależnie od innych okoliczności (na przykład obecności broni palnej w miejscu zdarzenia), te negatywne reakcji mogą doprowadzić do agresji lub ucieczki.
Efekt broni – zjawisko polegające na tym, że obecność broni, na przykład broni palnej, wzmaga agresywne myśli i uczucia
Pierwotna hipoteza frustracji-agresji zakładał, że agresja zawsze wynika z frustracji, a frustracja nieodmienne prowadzi do frustracji. Hipoteza przeformułowana zakłada, że agresja emocjonalna może być potęgowana przez dowolny nieprzyjemny bodziec.
Według teorii przesunięcia pobudzenia emocjonalnego agresja wynikająca z doznawania przykrości może zostać spotęgowana przez jakiekolwiek emocjonalnie pobudzające doznania, włącznie z oglądaniem filmów erotycznych.
Osobowość typu A charakteryzuje się poczuciem ciągłego braku czasu i skłonnością do rywalizacji, a także łatwością wpadania w gniew w sytuacjach zawodowych.
Agresja powiązana z przykrością może zostać spotęgowana nieprzyjemnymi bodźcami, takimi jak upał czy ból. W dłuższym okresie skłonność do zachować agresywnych nasila się w warunkach ubóstwa.
Według teorii poznawczo – neoasocjacyjnej przykre bodźce lub sygnały kojarzące się z agresją (np. broń palna) mogą zaktywizować siec negatywnych myśli i uczuć.
Ludzie agresywni, np. o osobowości typu A, często sami się przyczyniają do własnej frustracji.
Osiąganie korzyści materialnych i społecznych
Teoria społecznego uczenia się – teoria, zgodnie z którą człowiek uczy się zachować agresywnych wskutek otrzymania nagród za takie zachowania albo obserwowania, jak ktoś inny jest za nie nagradzany
Psychopata – człowiek charakteryzujący się impulsywnością, nieodpowiedzialnością, niskim poziomem empatii oraz brakiem lęku przed karą. Ludzie tacy wykazują szczególne skłonności do agresywnych zachować mających na celu osiągnięcie korzyści.
Metaanaliza – statystyczna analiza wyników różnych badań nad tym samym zagadnieniem
W niektórych kulturach, np. na Sycylii przełomu wieków XIX i XX, gotowość do stosowania przemocy bywała przepustką do bogactwa i sukcesu. Akty przemocy dokonywane przez organizacje przestępcze podyktowane są zazwyczaj dążeniem do kontrolowania dochodowych dziedzin życia.
Zgodnie z teorią społecznego uczenia się przemoc może być nagradzana bezpośrednio (przez rodziców lub znajomych) albo pośrednio (kiedy się widzi, jak ktoś inny jest nagradzany za agresywne zachowanie). Jeśli agresja wynika z chęci zysku, to nie musi jej towarzyszyć złość.
Psychopatów charakteryzuje niski poziom empatii, wysokie mniemanie o sobie oraz całkowity brak lęku przed karą. Mają oni szczególne predyspozycje do posługiwania się agresją w sposób chłodny i wykalkulowany.
Media, jak telewizja i kino, często pokazują ludzi nagradzanych za stosowanie przemocy. Badania wpływu obrazów przemocy w mediach nie zawsze przynoszą jednoznaczne rezultaty, ale metaanalizy licznych badań pozwalają na sformułowanie wyraźnych wniosków: jeśli obejmie się badaniami dużą grupę ludzi i dużą liczbę aktów przemocy, to wpływ przedstawiania przemoc w mediach na zwiększenie rzeczywistej agresji jest widoczny. Skala przemocy wzrasta również po telewizyjnych transmisjach walk bokserskich oraz po wygranych wojnach.
Ludzie agresywni chętniej oglądają agresję na ekranie, a to z kolei może jeszcze potęgować ich agresywność.
Zdobycie lub utrzymanie wysokiej pozycji społecznej
Zróżnicowanie inwestycji rodzicielskich – zasada, zgodnie z którą płeć więcej inwestująca w potomstwo (np. samice u ssaków) jest bardziej wybredna w wyborze partnerów
Dobór płciowy – forma doboru naturalnego, faworyzująca cechy, które pomagają pozyskać partnera lub skutecznie rywalizować z osobnikami tej samej płci
Kultura honoru – zespół nor społecznych, w których centralne miejsce zajmuje pogląd, że ludzie (zwłaszcza mężczyźni) powinni bronić swojego honoru, nawet uciekając się do krwawego odwetu
Według teorii doboru płciowego u zwierząt samice często wybierają takich partnerów, którzy wykazali przewagę nad innymi samcami. Taki sposób doboru w długim okresie spotęgował u samców agresję na tle statusu.
Wysoki poziom testosteronu u przestępców, więźniów i weteranów wojennych wiąże się z podwyższoną agresywnością. Podawanie tego hormonu prowadziło również do zwiększenia agresywności studentów i transseksualistów. Wydaje się on wyzwalać chęć dominowania, która może, ale nie musi się przejawiać aktami agresji.
Nawet drobne uszczypliwości mogą doprowadzić do wybuchu agresji. W kulturach honoru, jak amerykańskie Południe czy dawny Dziki Zachód, przemoc w obronie honoru mężczyzny jest bardziej tolerowana niż w innych regionach USA.
Przemoc na tle statusu występuje częściej wśród mężczyzn, którzy mają niewielkie możliwości awansu społecznego, na przykład młodych i niezamożnych. Wysoki poziom testosteronu potęguje zachowania agresywne tylko u mężczyzn o niskim statusie socjoekonomicznym. Agresywność mężczyzn nasila się w okresie rywalizacji o partnerki.
Obrona siebie i innych
Obronny styl atrybucji – skłonność do dostrzegania wszędzie zagrożeń i interpretowania zachowa innych ludzi jako nieprzyjaznych
Proporcja efektu/zagrożenia – oszacowanie spodziewanych korzyści i spostrzeganych zagrożeń wynikających z aktu agresji
We wszystkich krajach agresję w obronie własnej lub innych ludzi uznaje się za usprawiedliwioną.
Dzieci o obronnym stylu atrybucji częściej uważają, że świat im zagraża i wyprzedzają atak. Kobiety obawiają się, że ich ewentualna agresja spotka się z odwetem, więc uciekają się do niej tylko w sytuacjach skrajnego zagrożenia.
Nastolatki często nie są bezpieczne w szkole, a zagrożenie to w szczególnie dużym stopniu dotyczy Afroamerykanów.
Jeśli niebezpieczeństwo odwetu przestaje zagrażać, to wzrasta skłonność kobiet do zachować agresywnych.
Agresja wyprzedzająca lub obronna może na długa metę zwiększać zagrożenie. Sam zakup broni potraja ryzyko utraty życia przez jej właściciela.
Przeciwdziałanie przemocy
Działania psychologów przeciwdziałające agresji odniosły pewien skutek na poziomie indywidualnym i społecznym. Jedna z metod polega na uczeniu agresywnych dzieci nieagresywnych sposobów osiągnięcia korzyści.
Interwencje poznawcze polegają na uczeniu ludzi myślenia przygrywającego spiralę gniewnego pobuczenia i wrogich myśli.
Karanie na krótką metę może stłumić agresję, ale na długa metę samo ją stymuluje. Nie stwierdzono, aby kary wymierzane przez sąd skutecznie odstraszały od dopuszczania się aktów przemocy.
Niektórzy psychologowie kładą szczególny nacisk na zapobieganie, w tym ograniczenie dostępu do broni. W krajach takich jak Kanada, gdzie dostęp do broni palnej jest ograniczony, popełnia się o wiele mniej zbrodni niż w Stanach Zjednoczonych.