OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA - WYCHOWAWCY

W ŚWIADOMOŚCI UCZNIÓW

mgr Krystyna Piórecka

STRUKTURA PRACY –

I.

1. Wstęp.
2. Wstępne przygotowanie do zawodu nauczyciela.
3. Walory osobiste nauczyciela.
4. Cechy osobowościowe nauczycieli.
5. Wyniki badań własnych.
6. Stosunek nauczyciela do uczniów.
7. Zakończenie.
8. Kwestionariusz ankiety – opracowanie własne.

II.

1. Recenzja książki – Wincentego Okonia -

J. WŁ. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutza, St. Baley.:
Osobowość nauczyciela. Rozprawy. Warszawa 1962, PZWS.

LITERATURA –

1. J. Wł. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.:

Osobowość nauczyciela. Rozprawy. Warszawa 1962, PZWS.

2. Z. Gaś.: Doskonalący się nauczyciel. Lublin 2001, Wydawnictwo

Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej.

3. J. Wł. Dawid.: O duszy nauczycielstwa. Lublin 1997, Wspólnota Polska.
4. Nowa Szkoła. 1995/3.
5. Ireneusz Pyrzyk.: Prekursorzy pedagogiki opiekuńczej. Toruń 2002,

Wydawnictwo Adam Marszałek.

2

,,Pamiętaj, że zanim odważysz się przedsięwziąć formowanie człowieka – musisz przedtem
sam stać się człowiekiem; musisz z samego siebie uczynić przykład, którym powinieneś być
dla ucznia. Uczyń się godnym szacunku, zacznij od tego, żeby się dać lubić. Nie będziesz
rządził dzieckiem, jeżeli nie rządzisz wszystkim, co je otacza; a ta władza nie będzie nigdy
dostateczna, jeżeli nie będzie oparta na poszanowaniu cnoty. Trzeba poświęcić bliźnim swój
czas, starania, życzliwość, siebie samego doprowadzaj do zgody ludzi, którzy się na siebie
gniewają; usuwaj przyczyny zatargów; przypominaj dzieciom obowiązki, ojcom pobłażliwość,
dopomagaj do szczęśliwych małżeństw”

1

J. J Rousseau.

Zawód nauczyciela jest szczególny i nie da się porównać z żadnym innym. W pracy

wychowawczej mamy do czynienia z tym, co jest najbardziej skomplikowane, bezcenne i
najdroższe w życiu – człowiekiem. Od nas, od naszego kunsztu pedagogicznego i mądrości
zależy droga życiowa wychowanka, jego rozwój umysłowy, charakter, postawa obywatelska,
miejsce i rola w życiu, wreszcie szczęście osobiste.

Wychowanie stanowi jeden z fundamentalnych czynników rozwojowych każdego

społeczeństwa. Spełnia ono swe zadania należycie wówczas, gdy przygotowuje młode
pokolenia do uczestnictwa w życiu i kulturze społeczeństwa, narodu i ludzkości, do mądrej
przebudowy tego życia i tej kultury, gdy przyczynia się do wytwarzania więzi pożądanych ze
społecznego punktu widzenia, integrujących społeczeństwo, naród, ludzkość. Niedoskonałe
lub złe wychowanie – pozostając z tymi celami w sprzeczności i przyczyniając się do
rozkładu społecznego – staje się samo w sobie sprzecznością, bowiem w istocie wychowania
leży czynić ludzi lepszymi, społeczeństwa – lepiej zorganizowanymi. Wiele warunków składa
się na dobre wychowanie, lecz jeden wśród nich jest szczególnej wagi: doskonałe
wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy. Wiedział już o tym świetny
nauczyciel narodu polskiego Andrzej Frycz Modrzewski, gdy w dziele O poprawie
Rzeczypospolitej stawiał ,,szkolny stan” na równi z najwyższymi stanami, zakładając, iż tylko
doskonały nauczyciel może zaszczepiać uczniom w szkole te cnoty, na których opierają się
prawa w Rzeczypospolitej panujące

2

.

Rozwój profesjonalny nauczyciela jest elementem szerszego procesu, jakim jest

rozwój osobowy człowieka. Z kolei rozwój osobowy polega na wyzbywaniu się
niekorzystnych właściwości oraz kształtowaniu właściwości korzystnych, umożliwiających
tworzenie pozytywnych relacji z samym sobą i innymi ludźmi. Do którego człowiek zmierza
w sposób dynamiczny i który chce osiągnąć.

Podstawowym pytaniem, jakie stoi przed instytucjami i osobami przygotowującymi

kandydatów do wykonywania zawodu nauczyciela, jest pytanie dotyczące modelu
przygotowania kompetentnych specjalistów. Wśród współczesnych koncepcji w tym zakresie
warto wskazać na kilka przykładowych. I tak, R. Vadoboncoeur. I. Rahm, D. Aguilera i M.
LeCompte (1996) wskazują na pięć podstawowych standardów dla profesjonalnego szkolenia
nauczycieli: wiedza przedmiotowa oraz o uczeniu się i nauczaniu; umiejętności w
oszacowywaniu osiągnięć; umiejętności porozumiewania się; promowanie demokratycznych
ideałów oraz poszanowanie różnorodności.

Z kolei P. Hager (1996) twierdzi, iż szkolenie przyszłych nauczycieli winno

obejmować trzy podstawowe poziomy:

1. Rozwój wiedzy, umiejętności i postaw;
2. Działania w sytuacjach symulowanych i realnych;
3. Rozwijanie kompetencji w trakcie pracy zawodowej

1

J. Wł. Dawid.: O duszy nauczycielstwa. Lublin 1997, Wspólnota Polska, s.25.

2

J. Wł. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.: Osobowość nauczyciela. Rozprawy.

Warszawa 1962, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, s. 1.

3

W jego trakcie winno obowiązywać logiczne przechodzenie od poziomu pierwszego do

trzeciego, a jakościowo progresja ta winna dodatkowo uwzględniać rozwój w różnych
obszarach, tzn.: od części do całości; od analizy do syntezy; od aspektów teoretycznych do
zagadnień praktycznych; od zewnętrznych do osobistych doświadczeń w nauczaniu; od
osiągnięć w uczeniu się do osiągnięć w nauczaniu.

Bardziej kompleksowo problem ten ujmuje J. Kuźma (1995), który akcentuje, iż

nauczyciel

przyszłości

winien

człowiekiem

wielowymiarowym,

tzn.

wolnym,

autonomicznym, transgresywnym, a jednocześnie otwartym, elastycznym i samodzielnym. W
związku z tym optymalny model kształcenia nauczyciela przyszłości winien obejmować trzy
zespoły składników: merytoryczno – motywacyjny, metodycznoorganizacyjny oraz społeczno
- kulturotwórczy

1

.

Problematyką osobowości zajmowali się dotąd głównie psychologowie. Wprawdzie i

pedagogowie występowali z pewnymi roszczeniami w tym względzie, o nawet znalazło swój
wyraz w powstaniu pedagogiki personalistycznej, ale zainteresowania te miały charakter
wtórny, polegały bowiem raczej na czerpaniu z danych psychologii niż na uprawianiu
własnych, pedagogicznie ukierunkowanych badaniach.

We wspomnianych badaniach tych cech w samym nauczycielu, niezależnie od tego, czy

miały one charakter wrodzony, czy nabyty, jak również od tego, czy w tych poszukiwaniach
chodziło o cechy nauczycieli rzeczywistych, czy też idealnych nauczycieli – wychowawców.

Badania polskie odnoszą się nie do osobowości lecz do ,,duszy” nauczyciela; po nich

pojawiły się prace traktujące o ,,instynkcie” nauczycielskim, o ,,typie antropologicznym”
nauczyciela, następnie przedmiotem badań uczyniono ,,talent” nauczyciela, w końcu zaczęto
zajmować się ,,osobowością” nauczyciela, rozumiejąc ją zresztą rozmaicie, a więc jako
strukturę w której dominują czynniki bądź biologiczne, bądź psychologiczne, bądź
pedagogiczne a nawet społeczne.

Biorąc pod uwagę często wymieniane cechy nauczyciela, jak ,,miłość dusz ludzkich” czy

,,przychylność dla wychowanków” lub ,,skłonność do obcowania wychowawczego”, czy
,,skłonność agitacyjną”, St. Szuman stwierdza, że nie mają one charakteru wrodzonego, a
zatem nie ma wrodzonego talentu pedagogicznego.

Szuman zakłada konieczność występowania dwu elementów w osobowości ,,doskonałego

nauczyciela”. Pierwszym jest to, co nauczyciel – wychowawca posiadł i ma do rozdania, a
więc bogactwo jego własnej osobowości, drugim – sposób rozdawania, umiejętność
oddziaływania na innych. Bogata osobowość, dojrzały charakter, wielka wiedza i piękna
dusza nie stanowią jeszcze talentu, podobnie jak umiejętność oddziaływania, ,,zdolność
agitacyjna” lub ,,kontaktowość. Dopiero harmonijne współwystępowanie obydwu elementów
warunkuje pełną osobowość nauczyciela.

Pod względem wartości osobistej nauczyciela doskonałego możemy określić w stopniu

wysokim, który poznał i wciela w życie wiedzę o świecie oraz podstawowe normy społeczno
– moralne i estetyczne, a więc taki, jaki ucieleśnia w swoim życiu ideały prawdy, dobra i
piękna. Takich nauczycieli kochających wiedzę, kierujących się prawdą i dobrem innych oraz
miłujących piękno było i jest nie mało. W tych zaletach, polegających na umiejętności
poznawania zjawisk przyrodniczych, społecznych i kulturowych oraz wartościowania tego, co
dobre i piękne, leży pierwsza tajemnica ich pedagogicznych sukcesów. W tej sferze
prawdopodobnie doszukiwalibyśmy się podstawowych warunków ,,talentu pedagogicznego”
wybitnego nauczyciela, o którym pisał prof. Żabiński. I jeśli jakże często spotykamy
,,nauczycieli”, którzy przez jakieś złośliwe nieporozumienie znaleźli się w szeregach
nauczycielskich, to przede wszystkim razi nas u nich elementarny brak wiedzy lub niski
poziom moralny czy estetyczny, a niekiedy wszystko na raz. Tę cechę osobowości

1

Z. B. Gaś.: Doskonalący się nauczyciel. Lublin 2001. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej,

s. 33 – 34.

4

nauczyciela zdecydowanie podkreślał prof. Szuman, określając ją jako ,,bogactwo
osobowości”. Inni autorzy pomijają ją sądząc, iż jest ona właściwa nie tylko nauczycielowi.
Wydaje się jednak, że w pracy nauczyciela ma ona szczególniejsze znaczenie, bowiem chcąc
dawać innym – musi sam wiele posiadać, chcąc kształcić innych – musi sam być gruntownie
wykształcony, chcąc czynić innych lepszymi – musi sam być dobry. Tej fundamentalnej
właściwości nauczyciela nie można jednak rozumieć statystycznie, chcąc bowiem być
dobrym nauczycielem – wychowawcą, trzeba stale wzbogacać własną wiedzę o świecie, a
zarazem udoskonalać własny system wartościowania tego, co dobre, oraz tego, co piękne. Tak
więc, tylko wówczas można mówić o dynamicznym rozwoju osobistych wartości danego
nauczyciela, gdy zostanie w nim zaszczepione – przez innych lub przez niego samego – stałe
dążenie do stawiania się mądrzejszym, lepszym i wrażliwszym na piękno, a zarazem do
czynienia innych takimi

1

.

W myśli pedeutologicznej problematyka osobowości nauczyciela – wychowawcy zajmuje

znaczące miejsce, czego wyrazem jest bogata literatura pedagogiczna i psychologiczna, a
także obecność jej praktycznych aspektów wielu aktach normatywnych i dokumentach
traktujących o zadaniach szkoły i nauczyciela. W kategoriach kompetencji zawodowych
funkcje nauczyciela można także ujmować w zakresie: nauczania, wychowania, opieki,
diagnozowania, resocjalizacji, współpracy ze środowiskiem, działalności innowacyjno –
reformatorskiej i badawczej, organizacji pracy własnej i zbiorowej.

Osobowość nauczyciela wychowawcy obejmuje trzy struktury:

Poznawczą – wyrażającą się działaniami związanymi ze spostrzeganiem i
rozumieniem ucznia – wychowanka;

Motywacyjną – obejmującą system wartości, potrzeby i postawy
nauczyciela;

Czynnościową – prakseologiczno – pedagogiczną.

Istotę pracy nauczycielskiej wyraził kiedyś G. Klimowicz – jednym słowem MOTTO.
Tworzą go pierwsze litery słów: miłość, odpowiedzialność, tolerancja, troskliwość, otwartość.

Na układ właściwości osobowych nauczyciela składają się zintegrowane składniki –

właściwości: światopogląd, zainteresowania, motywacje, zdolności, inteligencja, mechanizmy
temperamentalne, charaktelogiczne i samoregulujące. Wszystkie one uczestniczą w procesach
interakcji, tworzą różnorodną i otwartą sieć relacji, między nauczycielami i uczniami, ale też
pomiędzy nauczycielami i rodzicami oraz środowiskiem lokalnym, nauczycielami a
dyrektorem i nadzorem pedagogicznym

2

.

Uczniowie chcą widzieć w wychowawcy to, co najlepsze. Cała gama pozytywnych

cech – kultura zachowania, kultura języka, serdeczność, sprawiedliwość oceniania,
umiejętność rozwiązywania konfliktów – musi być wkomponowana w osobowość
nauczyciela – wychowawcy, by mógł spełniać właściwie swoje posłannictwo. Oprócz cech
osobowości ważna jest też wiedza o uczniach, o ich rozwoju psychofizycznym, zaburzeniach,
defektach, sytuacji materialnej rodziny itp.

W związku z powyższym, iż temat mojej pracy brzmi ,,Osobowość nauczyciela –

wychowawcy w świadomości uczniów” opracowałam kwestionariusz ankiety dla klas VI oraz
przeprowadziłam badania w Zespole Szkolno – Przedszkolnym w Drewnicy, w której to
placówce pracuję. Kwestionariusz ankiety zamieszczam na końcu swej pracy.

1

J. Wł. Dawid, Z, Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.: Osobowość ...op. cit., s.18 – 19.

2

Nowa Szkoła. 1995/3.

5

Wyniki badań –

1. Właściwości wychowawcze –

WYNIKI BADAŃ

5 4 3 2 1 0 W PUNKTACH

a) otwarty na problemy młodzieży

9 1 5 1 1 0

67

b) traktujący młodzież w sposób ,,urzędowy"

0 2 3 6 4 2

33

c) wyrozumiały, opiekuńczy

7 3 3 2 0 2

60

d) dotrzymujący słowa i obietnic

4 3 4 5 1 0

55

e) tylko uczący

1 1 3 3 4 5

28

f) posiadający autrytet osobisty

1 6 0 1 6 3

37

OCENY

WŁAŚCIWOŚCI WYCHOWAWCZE

* Źródło : kwestionariusz ankiety

Analizując wyniki powyższych badań uszereguję cechy osobowe nauczycieli od

najbardziej wartościowych do najmniej ważnych dla dzieci. Poniższe zestawienie będzie
odpowiedzią dla badacza na pytanie: ,,Jakie cechy osobowe nauczyciela – wychowawcy
są istotne w świadomości uczniów?
1. Otwarty na problemy uczniów – 67 pkt.;
2. Wyrozumiały, opiekuńczy – 60 pkt.;
3. Dotrzymujący słowa i obietnic – 55 pkt.;
4. Posiadający autorytet osobisty – 37 pkt;
5. Traktujący młodzież w sposób ,,urzędowy” – 33 pkt.;
6. tylko uczący 28 pkt.

Z powyższego zestawienia wynika , iż dla uczniów najważniejsze są cechy osobowe

nauczyciela – wychowawcy związane z bezpośrednim kontaktem z uczniem m. in.
empatią czy też skuteczną komunikacją interpersonalną. Uczniowie nie akceptują bądź
wysuwają na dalszy plan nauczycieli ,,zimnych”, ,,osłych”. Mogę przypuszczać, że są to
nauczyciele, którzy w szeregach kadry pedagogicznej znaleźli się przypadkowo.

2.Właściwości osobowe –

6

WYNIKI BADAŃ

5 4 3 2 1 0 W PUKTACH

a) dostępny, bezpośredni, "kontaktowy"

6 6 2 1 1 1

63

b) obojętny na sprawy innych

1 2 0 1 7 6

22

c) szanujący godność uczniów

3 7 3 1 2 1

56

d) pogodny, serdeczny

6 4 6 1 0 0

66

e) zarozumiały, "ważny"

0 0 1 2 6 8

13

f) kulturalny, taktowny

1 0 4 8 1 3

39

WŁAŚCIWOŚCI OSOBOWE

OCENY

* Źródło : kwestionariusz ankiety

Uszeregowane cechy osobowe –

1. Pogodny, serdeczny – 66 pkt.;
2. Dostępny, bezpośredni, ,,kontaktowy” – 63 pkt. ;
3. Szanujący godność uczniów – 56 pkt.;
4. Kulturalny, taktowny – 39 pkt.
5. Obojętny na sprawy innych – 22 pkt.
6. Zarozumiały, ważny – 13 pkt.

Na podstawie powyższych punktów wysnuwamy, że dzieci cenią sobie u nauczycieli

serdeczność, uśmiech, pogodę ducha. Automatycznie wnioskujemy, iż nie akceptują osób
,,zadufanych w sobie”, nieprzyjemnych. Którzy traktują uczniów przedmiotowo a nie
podmiotowo. Jest to zrozumiałe, gdyż nikt z nas takich osób po prostu nie lubi. Lubimy
osoby ciepłe, otwarte na innych. Negatywne cechy u nauczycieli często wynikają z
niedokształcenia np. z nieposiadania wiedzy o komunikacji niewerbalnej. A przecież
każdy nauczyciel w swojej pracy jest aktorem: klasa – scena, widownia – uczniowie.

2. Właściwości zewnętrzne -

WYNIKI BADAŃ

5 4 3 2 1 0 W PUNKTACH

a) wygląd byle jaki

1 2 0 1 7 6

22

b) schludny wygląd, dobra prezentacja ogólna

5 2 5 0 5 0

53

c) dbający o zdrowie fizyczne i psychiczne

2 7 5 3 0 0

59

d) kulturalny sposób bycia ( miły, sympatyczny )

7 4 2 2 1 1

62

e) niekulturalny sposób bycia

0 2 0 7 4 4

26

f) interesujący się sukcesami i kłopotami innych ludzi

6 3 4 1 2 0

58

WŁAŚCIWOŚCI ZEWNĘTRZNE

OCENY

* Źródło : kwestionariusz ankiety

7

Uszeregowane cechy osobowe –
1. Kulturalny sposób bycia (miły, sympatyczny) – 62 pkt.;
2. dbający o zdrowie psychiczne i fizyczne – 59 pkt.;
3. Interesujący się sukcesem i kłopotami innych ludzi – 58 pkt.;
4. Schludny wygląd, dobra prezentacja ogólna – 53 pkt.;
5. Niekulturalny sposób bycia – 26 pkt.;
6. Wygląd byle jaki – 22 pkt.;

W właściwościach zewnętrznych na pierwszym miejscu uplasowała się odpowiedź:

,,Kulturalny sposób bycia” (miły, sympatyczny). Wierzę, że są to szczere odpowiedzi
dzieci, gdyż z własnego doświadczenia wiem, że dzieci lgną do osób miłych, ciepłych i
uśmiechniętych. Sama pracuję w Przedszkolu dlatego też, na co dzień mam bezpośredni
kontakt z małymi dziećmi. Zwłaszcza małe dzieci lgną do osób ,,ciepłych”. Aby na co
dzień takim być nauczyciel musi wyćwiczyć sobie choćby umiejętność nie przenoszenia
problemów dnia codziennego na pole zawodowe. W swojej pracy wchodząc w kontakty z
dziećmi staram się w momencie przekroczenia Przedszkola ,,zrzucić” z siebie wszelkie
troski i kłopoty. Jest to bardzo ważne w mojej pracy, gdyż im mniejsze dziecko tym
bardziej boi się lub też wycofuje z kontaktów z naburmuszoną, nie dbającą o swój wygląd
panią. A warto pamiętać, że dzieci są świetnymi obserwatorami a więc zauważą każdy
detal u innych. Ciepły uśmiech u nauczyciela naprawdę nic nie kosztuje a tak naprawdę
bardzo wiele znaczy zwłaszcza dla dziecka wstępującego w nowe, obce progi bez mamy!

3. Właściwości intelektualne –

WYNIKI BADAŃ

5 4 3 2 1 0 W PUNKTACH

a) inteligentny

9 4 1 1 2 0

68

b) zdolny

2 6 4 1 1 3

49

c) posiadający braki w wiedzy

0 1 2 1 4 9

16

d) pochopny

0 0 1 6 9 1

24

e) spostrzegawczy i z żywą wyobraźnią

4 3 6 3 1 0

57

f) twórczy w formułowaniu problemów i poglądów

5 3 3 5 1 0

57

WŁAŚCIWOŚCI INTELEKTUALNE

OCENY

* Źródło : kwestionariusz ankiety

Uszeregowane cechy osobowe –

1. Inteligentny – 68 pkt.;
2. Spostrzegawczy i z żywą wyobraźnią oraz twórczy w formułowaniu problemów i

poglądów – 57 pkt.;

3. zdolny – 49 pkt.;
4. pochopny – 24.;
5. posiadający braki wiedzy – 16 pkt.
Każde dziecko zadaje tysiące pytań nauczycielom i oczekuje na nie odpowiedzi najlepiej

w pełni wyczerpujących oraz oczywiście wiarygodnych. Czasami słyszę wypowiedzi dzieci:

8

,,Mamo, bo tak mówiła moja pani, tak naprawdę jest!” bądź ,,Nie wierzysz? – to zapytaj się
mojej pani!”. W związku z powyższym nie dziwię się, iż dzieci chcą mieć mądrego
nauczyciela, który wszystko wie a jeżeli nie wie to na pewno dowie się i udzieli prawidłowej
odpowiedzi.

Z powyższych badań wynika, że uczniowie chcą widzieć w swoim nauczycielu to co

najlepsze: a więc otwartość na problemy młodzieży, wyrozumiałość, opiekuńczość,, pogodę
ducha, serdeczność, dostępność, otwartość, kulturę osobistą, mądrość, kreatywność, oraz
spostrzegawczość i z żywą wyobraźnię.

Nauczyciel nie może być biernym, mechanicznym wykonawcą celów i zadań nie przez

niego pomyślanych i przyjętych, ale narzucanych mu z zewnątrz, przypisywanych z góry na
lata, tygodnie, dni i godziny. Musi zdobyć jeszcze świadomość, czego chcieć, do czego dążyć,
co ma być ostateczną wartością, jaką ma przez wychowanie swe wytwarzać, a zatem – jaki
cel wychowania

1

.

W oczach wychowanków tajemnica powodzenia wysiłków nauczycieli zależy głównie od

tego, czy są sprawiedliwi, wymagający, a przy tym cierpliwi i wyrozumiali oraz serdeczni i
uosobieni do uczniów przyjaźnie. Sytuacja, w której wychowankowie stawiają te zalety na
pierwszym miejscu, podczas gdy przy rekrutacji i kwalifikowaniu do zawodu
nauczycielskiego nie zwraca się na nie uwagi – jest wyrazem dziwnej, lecz uporczywie
pomijanej milczeniem sprzeczności.

Uczniowie zwracają uwagę na zalety intelektualne nauczycieli, na poziom ich wiedzy, ich

zaangażowanie światopoglądowe, jasność i przystępność ich wypowiedzi, umiejętność
zaciekawiania przedmiotem i wzbudzania zainteresowań.

W wielu wypowiedziach wychowanków można wreszcie spotkać postulaty co do wyglądu

estetycznego nauczyciela, jego poczucia humoru i pogodnego usposobienia.

Cechom pozytywnym zazwyczaj przeciwstawiają uczniowie cechy negatywne, zapewne

podpatrzone u konkretnych nauczycieli, jak niesprawiedliwość, używanie niewłaściwych
słów, a nawet bicie dzieci, braki w wiadomościach i umiejętnościach, braki w ubiorze i inne.

Ogólnie biorąc, uczniowie cenią najwyżej zalety moralne i charakterologiczne

nauczyciela, a jednocześnie najdokładniej dostrzegają i najostrzej piętnują braki moralne
swoich preceptorów. Znacznie pobłażliwiej i powierzchowniej oceniają zalety i braki natury
intelektualnej, a mniej stosunkowo uwagi koncentrują na sprawach estetyki. Znamienne jest,
że np. uczniowie szkoły średniej poświęcają już więcej uwagi niż ich młodsi koledzy na
wiedzy nauczyciela i umiejętności jej przekazywania. Mimo, że odbicie nauczyciela w
świadomości nauczyciela ma swoje braki – zawiera ono wszystkie podstawowe komponenty
osobowości nauczyciela

1

.

Wydaje się, iż pod pewnymi względami trafne jest porównywanie pracy nauczyciela do

pracy artysty. Jak artysta kształtuje w sposób twórczy określone tworzywo, pokonując jego
opór, tak nauczyciel postępuje i ze swoim tworzywem: uczniem pojedynczym czy zespołem
uczniów, pokonując opory ze strony wychowanków.

Są jednak dwie szczególne właściwości tego procesu pedagogicznego, jakich nie

spotykamy w innych procesach twórczych, a które go niesłychanie komplikują. Obie te
właściwości będziemy uważać za kryteria mistrzostwa pedagogicznego.

Pierwsza istotna właściwość ,,twórczości” wychowawczej kryje się w stosunku

nauczyciela do jego niepowodzeń. Gdy artystę malarza, kompozytora spotka określone
niepowodzenie, może on w różny sposób zareagować np. zaniechać pracy, zniszczyć i na
przyszłe dziedzictwo nie będzie miało to wpływu. Tymczasem wychowawca w takiej sytuacji
tylko z wielkim trudem, kosztem długiego wysiłku, może usunąć ich skutki.

1

J. Wł. Dawid.: O duszy...op. cit., s. 50 – 51.

1

J. Wł. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.: Osobowość nauczyciela...op. cit., s.21 – 22.

9

Drugą szczególną właściwością twórczości wychowawczej jest upodobnienie się

tworzywa do twórcy, wychowanka – do wychowawcy. Upodobnienie owo ma miejsce
zarówno wówczas, gdy wychowawca reprezentuje niepożądane cechy charakteru i
umysłowości, jak i wówczas, i zaryzykować hipotezę – w znacznie silniejszym stopniu, gdy
wychowawca reprezentuje wysokie walory osobiste oraz mistrzostwo w oddziaływaniu
pedagogicznym. Szczytem tego mistrzostwa jest doprowadzenie do tego, by przedmiot
wychowania stawał się w toku procesu wychowawczego podmiotem wychowania, by zatem
procesy wychowania i nauczania były wspierane przez procesy samowychowania i
samokształcenia

1

.

Wartość nauczyciela nie sprowadza się więc tylko do jego wartości osobistej, do tego, ile

wie i umie, jak wartościuje sprawy ludzkie i dobra kultury, lecz także w równej mierze do
tego jak umie przekształcać wychowanków w ludzi posiadających bogatą i twórczą
osobowość, jak umie zaszczepiać im normy moralne, wiedzę o świecie, upodobania
kulturalne, umiejętności techniczne. O tym, czy nauczyciel osiągnął większy czy mniejszy
stopień mistrzostwa, świadczą dwa kryteria: Pierwsze z nich dotyczy tego, czy nauczyciel zna
określone prawidłowości i zasady oraz umie w różnorodnych warunkach stosować
odpowiednie sposoby wychowania i nauczania, aby unikać niepowodzeń wychowawczych i
dydaktycznych, a jeśli wystąpią – umiejętnie je likwidować. Drugie kryterium mistrzostwa
pedagogicznego stanowi stopień, w jakim wychowankowie z przedmiotu wychowania stali
się podmiotem wychowania, W jakim sami spontanicznie realizują określony program
samowychowania i samokształcenia.

Efekty pracy pedagogicznej są dostrzegalne nie od razu, lecz po upływie długiego okresu.

Powinnością szkoły, nauczyciela – wychowawcy jest przezwyciężenie skutków negatywnych
oddziaływań. Osobowość człowieka może się w pełni ujawniać pod wpływem mądrego,
rozważnego i doświadczonego wychowawcy. Jedną ze znaczących właściwości twórczej
działalności pedagoga jest konieczność uwzględniania ciągle zmieniających się sytuacji.
Dziecko cały czas się zmienia, dziś jest inne niż wczoraj. Najważniejszymi instrumentami
naszego oddziaływania na psychikę dziecka są słowa, ukazywanie piękna przyrody, literatury
i dzieł sztuki, kierowanie emocjami ucznia.

1

J. Wl. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.; Osobowość nauczyciela...op. cit., s.25 – 26.

10

ANONIMOWA ANKIETA

DLA UCZNIÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ

KLASY VI

Proszę o wystawienie nauczycielom ocen w skali 0 – 5 według własnego odczucia nt .

Jakie cechy u nauczycieli najbardziej popieram?

1. Właściwości wychowawcze –

a) otwarty na problemy młodzieży
b) traktujący młodzież w sposób ,,urzędowy”
c) wyrozumiały, opiekuńczy,
d) dotrzymujący słowa i obietnic
e) tyko uczący
f) posiadający autorytet osobisty

2. Właściwości osobowe –

a) dostępny, bezpośredni, ,,kontaktowy”
b) obojętny na sprawy innych
c) szanujący godność uczniów
d) pogodny, serdeczny
e) zarozumiały, ,,ważny”
f) kulturalny, taktowny

3. Właściwości zewnętrzne –

a) wygląd byle jaki
b) schludny wygląd, dobra prezentacja ogólna
c) dbający o zdrowie fizyczne i psychiczne
d) kulturalny sposób bycia (miły, sympatyczny)
e) niekulturalny sposób bycia
f) interesujący się sukcesami i kłopotami innych ludzi

4. Właściwości intelektualne –

a) inteligentny
b) zdolny
c) posiadający braki w wiedzy
d) pochopny
e) spostrzegawczy i z żywą wyobraźnią
f) twórczy w formułowaniu problemów i poglądów

DZIĘKUJĘ ZA WYPEŁNIENIE ANKIETY.

11

RECENZJA KSIĄŻKI –

OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA. ROZPRAWY.

J. Wł. Dawida, . Mysłakowskiego, St. Szumana, M. Kreutza, St. Baleya.

Powyższa książka ma charakter rysu historycznego. Obejmuje te prace, które dzisiaj

uważa się za klasyczne lub niemal klasyczne w tej dziedzinie, które dzisiejszemu
nauczycielowi – wychowawcy mogą być pod wieloma względami pomocne w dokonywaniu
analizy własnej pracy oraz własnej osobowości.

Poniższa publikacja składa się z wstępu, który dotyczy problemu osobowości nauczyciela

– pióra Wincentego Okonia oraz rozpraw znamienitych autorów:

Jana Władysława Dawida O duszy nauczycielstwa

Prof. Zygmunta Mysłakowskiego Co ty jest talent pedagogiczny?

Prof. Mieczysława Kreutza Osobowość nauczyciela – wychowawcy oraz

Prof. Stefana Szumana Talent pedagogiczny.

Wincenty Okoń w rozdziale poświęconemu problemowi osobowości nauczyciela skupia

się na wychowaniu jako jednemu z fundamentalnych czynników rozwojowych każdego
społeczeństwa. Podkreśla w nim, że na dobre wychowanie składa się wiele czynników lecz
najważniejszy z nich to doskonały wychowawca. Autor mówiąc o osobowości danego
człowieka ma na myśli stopień jego zaawansowania w poznawaniu i wartościowaniu
stosunków panujących w świecie, przede wszystkim w świecie społecznym a zarazem w
twórczym przekształcaniu tych stosunków.

Pedagog stawia pytanie: Czy w charakterystyce osobowości nauczyciela powinno się

wyodrębniać tylko te cechy, które są typowe dla zawodu nauczyciela, a pomijać te, które choć
bardzo ważne, są jednakże właściwe innym ludziom. Czy jest słuszne np. pominięcie
moralności nauczyciela lub jego wiedzy? Niełatwo zgodzić się z taką redukcją, jeśli
przyjmiemy, że charakterystyka osobowości nauczyciela nie jest równoznaczna z definicją
osobowości nauczyciela, opartą na poszukiwaniach rodzaju najbliższego i różnicy
gatunkowej. Można się jednocześnie obawiać, że daleko idące specjalizowanie cech
nauczyciela powiększy dystans między nauczycielem rzeczywistym a postulowanym.
Tymczasem, jak się wydaje, właściwe projektowanie osobowości nauczyciela powinno
nauczycielom czynnym, jak również zakładom kształcenia nauczycieli wskazywać realne
możliwości urzeczywistniania określonych zalet ,,doskonałego nauczyciela”.

W. Okoń przybliżył czytelnikowi zagadnienia z zakresu stosunku nauczyciela do

uczniów. Stwierdza, iż wartość nauczyciela nie sprowadza się tylko do jego wartości
osobistej, do tego, ile wie i umie, jak wartościuje sprawy ludzkie i dobra kultury, lecz także w
równej mierze do tego, jak umie przekształcać wychowanków w ludzi posiadających bogatą i
twórczą osobowość, jak umie zaszczepiać im normy moralne, wiedzę o świecie, upodobania
kulturalne, umiejętności techniczne. O tym, czy nauczyciel osiągnął większy czy mniejszy
stopień mistrzostwa, świadczą dwa kryteria: pierwsze z nich dotyczy tego, czy nauczyciel zna
określone prawidłowości i zasady oraz umie w różnorodnych warunkach stosować
odpowiednie sposoby wychowania i nauczania, aby unikać niepowodzeń wychowawczych i
dydaktycznych, a jeśli wystąpią – umiejętnie je likwidować. Drugie kryterium mistrzostwa
pedagogicznego stanowi stopień, W jakim wychowankowie z przedmiotu wychowania stali
się podmiotem wychowania, w jakim sami spontanicznie realizują określony program
samowychowania i samokształcenia.

Pedagog podkreśla aby zapewnić nauczycielowi jak najpełniejszy rozwój osobowości, a

zarazem uzyskanie jak najlepszych wyników w przekształcaniu własnych wychowanków i
całego społeczeństwa – musi społeczeństwo zagwarantować mu wysoki poziom
wykształcenia oraz odpowiednia pozycję społeczną i ekonomiczną.

12

O Duszy nauczycielstwa – Jan Władysław Dawid (1859 – 1914). Powyższa Rozprawa

ukazała się po raz pierwszy w Ruchu Pedagogicznym w 1912 roku, została dedykowana
tragicznie zmarłej żonie. Według Dawida istotą nauczycielskiego powołania, które można by
określić jako miłość dusz ludzkich. Jest to miłość, bo człowiek wychodzi poza siebie, troszczy
się, bezinteresownie czyni coś dla drugiego; jest to miłość dusz, bo przedmiotem jej jest
wewnętrzna duchowa treść człowieka, jego dobro moralne, jego oświecenie i udoskonalenie
jako istoty duchowej. Dala nauczyciela z takim powołaniem każdy nowy uczeń to jakby
rozszerzenie i przyrost własnej jego jaźni, to nowe zadanie do spełnienie w zakresie własnego
jego osobistego życia.

Nauczyciel, który ma w sobie rozwinięte życie wewnętrzne i czuje swą duchową z

uczniem wspólność, ma jednocześnie silne poczucie odpowiedzialności, obowiązku, potrzebę
doskonałości. Kto chce innych oświecić, podnieść przez miłość dla nich, ten musi zarazem
chcieć uczynić to w sposób najlepszy, najskuteczniejszy.

Potrzeba doskonałości, poczucie odpowiedzialności i obowiązku, wewnętrzna

prawdziwość, moralna odwaga i ponad tym wszystkim miłość dusz ludzkich – stanowi tło i
istotę tego, co nazwał autor ,,duszą nauczycielstwa”. Jest to dar indywidualny, powołanie,
przejaw wyższego duchowego w człowieku pierwiastka.

Dopóki jesteśmy w świecie, dusza objawiać się może tylko w ciele i przez ciało; więc i

dla ,,duszy nauczycielstwa” muszą być naprzód dane lub wywalczone zewnętrzne materialne
warunki: prawo do słusznej płacy, należytego odpoczynku i płodnej bezczynności.

Co to jest ,,talent pedagogiczny?”- Zygmunt Mysłakowski. Możemy powiedzieć, że

talent jest wrodzoną dyspozycją psycho – fizjologiczną, dzięki której osobnik pewne
szczególne typy działalności lub produkcji uprawiać może w sposób bardziej wydajny niż w
wypadku zajmowania się czym innym. Talent pedagogiczny jest także dyspozycją wrodzoną
sprzyjającą wypełnianiu zadań wychowawczych. Z. Mysłakowski podkreśla, że ważną cechą
u nauczyciela jest kontaktowość. Zdolność ta nabiera rangi zawłaszcza w momencie gdy
wchodzi w grę stosunek do uczniów.

Pedagog wymienia składniki i cechy talentu pedagogicznego, a mianowicie: wrodzoną

żywość wyobraźni, zdolność obserwacji ruchów ekspresyjnych u bliźnich, instynkt,
uczuciowość oraz całkowite nastawienie naszej psychiki indywidualnej.

Stefan Szuman Talent pedagogiczny. Autor wysnuwa wniosek, że istnieją i istnieć

muszą różne typy talentu pedagogicznego i że na próżno szuka się jednolitego schematu i
jednego wzoru tego talentu. Wrodzony talent pedagogiczny istnieje jako odrębna
dyspozycyjna fundamentalna cecha w którą wyposażone są wszystkie jednostki, wykazujące
w życiu później talent pedagogiczny.

Talent nie powstaje według jednego schematu, lecz polega na ścisłym wykorzystaniu

odrębnych walorów każdej indywidualnej struktury psychicznej na polu wychowania. Z
punktu widzenia praktycznych zadań szkolnictwa, chodzi bardziej o umiejętny podział ról w
wychowaniu, o pielęgnowanie i popieranie indywidualnego talentu i odpowiednie
zużytkowanie go w ramach zespołu pedagogów niż o dobór nauczycieli według jakiegoś, a
abstrakcyjnego i nierealnego schematu selekcji zawodowej.

Mieczysław Kreutz Osobowość nauczyciela – wychowawcy. Pedagog ujmuje

osobowość w znaczeniu: empirycznym, metafizycznym oraz normatywnym. Według Kreutza
najwłaściwsze jest przyjęcie znaczenia empirycznego. Osobowość empiryczną posiada każdy
człowiek już od chwili urodzenia przez cały ciąg swego życia. Ponadto pedagog w poniższym
rozdziale porusza wiele interesujących problemów: m. in.: zajmuje się wieloznacznością
wyrazu osobowość, ustaleniem znaczenia terminu ,,osobowość”, badaniami nad osobowością
obecnych nauczycieli, uwagami krytycznymi – przede wszystkim metoda ankiety;
normatywnym problemem osobowości nauczyciela; wpływem wychowawczym nauczyciela;
problemem psychotenicznym; właściwościami neutralnymi, niespecyficznymi; nauczycielem

13

a wychowawcą oraz planem pracy itp. Dzięki ujętym przez Kreutza wiadomościom czytelnik
może wzbogacić swoje dotychczasowe doświadczenia z zakresu m. in. pedeutologii.

Książka Osobowość nauczyciela. Rozprawy - skierowana jest głównie do nauczycieli.

Osobiście przeczytanie tej książki skierowałabym do nauczycieli młodych rozpoczynających
swoje pierwsze kroki w tym zawodzie. A nawet skłaniałabym się do tego aby sięgnęli po nią
młodzi ludzie, którzy stają przed wyborem swego zawodu, których aspiracją jest nauczanie
innych. Czy w swojej przyszłej pracy potrafią wyczuć ,,miłość dusz ludzkich”, swój ,,talent
pedagogiczny”?

Osobowość nauczyciela zawiera wiele przemyśleń, mądrości życiowych, wskazówek

do pracy w zawodzie nauczyciela – wychowawcy spisanych przez ludzi, którym ta profesja
nie jest obca, jest bardzo bliska.

Czytając powyższe Rozprawy czułam pewną aurę, otoczkę duchową wplątaną w wersy

pióra znakomitych osobistości polskiej nauki, Którzy chcą przekazać czytelnikowi jak
,,naprawdę” powinien wyglądać prawdziwy nauczyciel – wychowawca. Jakie cechy osobowe
powinien posiadać. Uważam, że jest to bardzo istotne KTO UCZY, I JAK UCZY? .
Zwłaszcza w dobie XXI wieku gdzie zauważalne jest rozerwanie więzi między ludzkich,
gdzie rodzina często traci funkcje wychowawcze. I niestety funkcje te czasami musi podjąć
szkoła, instytucje zajmujące się nauczaniem. Ale nasuwa się pytanie: Jak nauczyciel –
wychowawca wyłoni osoby , które potrzebują pomocy, wsparcia duchowego? Jak wyłoni
osoby, u których proces socjalizacji został skrzywiony już w okresie dzieciństwa, podczas tak
istotnego procesu socjalizacji, który przebiega od momentu urodzenia w podstawowej,,
kolebce” jaką jest rodzina. A jak już wyłoni czy potrafi pomóc? Ukazać wartościowe drogi
życia? Nauczyciel - wychowawca według J. Wł. Dawida, prof. Z. Mysłakowskiego, prof.
Zygmunta Kreutza czy też prof. Mieczysława Stefana Szumana na pewno byłby dobrym
przewodnikiem. Janusz Korczak ,,stary doktor” pisał: ,,Dziecko jest cudzoziemcem, nie
rozumie języka, nie zna kierunku ulic, nie zna praw i zwyczajów. Niekiedy samo rozejrzeć
się woli, gdy trudno prosi o wskazówkę i radę. Potrzebny jest przewodnik, który grzecznie
odpowie na pytanie. Szacunku dla jego niewiedzy”

1

.

Każdy nauczyciel powinien być takim przewodnikiem.

1

Ireneusz Pyrzyk.: Prekursorzy pedagogiki opiekuńczej. Toruń 2002, Wydawnictwo Adam Marszałek, s.67.