Zagadnienie 11 – Twórczość parenetyczna i dydaktyczna (przemiany wzorów, adresaci,

gatunki); literackie wzorce i antywzorce osobowe od średniowiecza do oświecenia:

Zaczniemy od kilku regułek:

Literatura parenetyczna (gr. parainetikos – doradczy, pouczający):

– utwory piśmiennicze kształtujące i propagujące wzory postępowania związane z

odgrywaniem określonych ról społecznych

– posługuje się środkami narracyjno-literackimi (zarysowuje wizerunek idealnego nosiciela

jakiejś roli – biografie) lub środkami dyskursu perswazyjnego (systematyzuje pożądane

cechy oraz formułuje zalecenia, jak je osiągnąć – traktaty pedagogiczne)

– w starożytnej Grecji l. parenetyczna reprezentowana była przez autorów budujących ogólne

teorie osoby ludzkiej (Platon, Arystoteles) oraz utwory pouczające , jak należy wychować

człowieka do wypełniania określonych funkcji społecznych, zwłaszcza władcy i obywatela

(Isokrates)

– w starożytnym Rzymie kształtowanie wzorów osobowych gospodarza-rolnika, wojskowego,

trybuna, konsula, mówcy (Kwintylian – Kształtowanie mówcy)

– średniowiecze: Wincenty z Beauvais – Tractatus de eruditione regalium; św. Tomasz z

Akwinu – De eruditione principium; Egidius z Kolumny – De regmine princpium

– renesans: Erazm z Rotterdamu – Enchirydion princpis christiani; Machiavelli – Książę;

– najpopularniejszym gatunkiem parenetyki średniowiecznej i renesansowej było speculum

– speculum: charakterystyczna forma piśmiennictwa w XVI wieku, zespół w zasadzie

odrębnych tekstów na tematy prawne, społeczne, teologiczne ułożone w taki sposób, by

dawały całościowe ujęcie wybranej problematyki, spełniało zadania dydaktyczno-

moralistyczne

Literatura dydaktyczna:

– ogół utworów literackich mających za zadanie przekazać użyteczne prawdy i wiadomości,

zalecenia, przestrogi moralne, wskazówki postępowania, ideały i wzory do naśladowania

– nie ma wyraźnie określonych wyróżników morfologicznych (różne rodzaje i gatunki

literackie), dominująca funkcja wychowawcza spycha na dalszy plan względy estetyczne

literatury

– najbardziej zobowiązującą zasadą teoretyczną było hasło stworzone przez Horacego –

prodesse et delectare (przynosić pożytek i bawić)

– wydzielenie dydaktycznej literatury z całokształtu twórczości epok przedromantycznych

dokonuje się w wyniku rzutowania kryteriów nowoczesnej świadomości literackiej

– zgodnie z dzisiejszym rozumieniem literatura dydaktyczna to rozległy zbiór gatunków

literackich i paraliterackich, płynnie przechodząca w rejony publicystyki, propagandy,

agitacji, homiletyki (wygłaszanie kazań)

– obejmuje ona: parenetyczną literaturę, moralistykę, moralizatorstwo, literaturę dla dzieci i

młodzieży oraz gatunki: gnomiczna poezja, poemat dydaktyczny, bajka, charakter,

przypowieść, exemplum, moralitet, utopia, sztuka z tezą, powieść tendencyjna

Średniowiecze:

– wzory do naśladowania: ideał władcy, rycerza, świętego

– literatura hagiograficzna dostarczała modelu świętości (określone cnoty i zdolność czynienia

cudów, w niektórych przypadkach również motywy męczeństwa), idealny wzór zyskiwał

dominacje, podporządkował sobie przekaz historyczny, to, co uniwersalne posiadało moc

poznawczą i mogło stać się instrumentem moralnej edukacji, kulty zjawiskiem psychiki

zbiorowej

– miracula stały się zdarzeniami głęboko poruszającymi wrażliwość społeczeństwa, idealny

ś

więty musiał być: skromny, sprawiedliwy, bezstronny, miłosierny dla grzeszników,

biednych i uciśnionych, dalekim od pożądliwości cielesnej, uczciwy oraz musiał czynić

cuda

– hagiografia to także żywoty świętobliwych niewiast – Żywot świętej Kingi; Żywot świętej

Jadwigi

– za wzór świętości służyła postać świętego Aleksego, przestrzegał on zasad: całkowitego

ubóstwa, czystości, pogardy dla potrzeb cielesnych oraz zerwanie więzów rodzinnych;

Ż

ycie Aleksego znamy ze Złotej legendy – Jakuba De Voragine oraz utworu polskiego (z

około 1454 roku)

– Żywot ojca Amadeusa (XV/XVI) : apologia ascezy i pełna okrucieństwa autoudręka

fizyczna mająca na celu zwalczenie młodzieńczych pokus; nosił 16 lat włosiennicę, potem

odzienie z miedzianych igieł, które raniły jego ciało, asceza niszczy ciało, ale wzmacnia

duszę

– istotna rola kazań głoszonych do audytorium najprostszego, nieuczonego; przekazywały

prawdę wiary, dawały łatwe wskazówki postępowania, uczyły naśladować świętych,

odróżniać dobro od zła, obiecując nagrodę wieczną; do popularnych należały kazania

stanowe, w których wspominano wady i przywary poszczególnych grup ludzkich

– ważna rola exemplów – krótkich narracji służące unaocznieniu podstawowych prawd wiary

i moralności; między IV a XII wiekiem exempla obrazowały walkę dobra ze złem, a od XII

pokazywały korzyści płynące z kultywowania cnót oraz zagrożenia stworzone przez grzach

– z XIV i XV wieku zachowały się rękopisy kazań Penegryna z Opola (w nich exempla o

złym synu, złych córkach, dobrym wnuczku, zasadach współżycia małżeńskiego); ważne są

także kazania gnieźnieńskie

– ideały władców: u Galla Anonima – Bolesław Krzywousty oraz Bolesław Chrobry, Ten

pierwszy to obraz rycerza i wodza, którego blasku nie przyćmi nawet zbrodnia dokonana na

bracie Zbigniewie; a Wincenty Kadłubek taki ideał widzi w Kazimierzu II Sprawiedliwym,

władcy dobrym w przeciwieństwie do Mieszka III Starego (bezwzględnego tyrana)

– ideał rycerza: bez skazy, chrześcijanin, który broni wiary, cechowała go pobożność i honor,

kochał swoją ojczyznę i był jej wierny (skrajny przypadek Rolanda)

– Adam Świnka – poemat Twój herb w pięknie błyszczy – upamiętnia walkę i zgon na polu

chwały wielkiego rycerza Zawiszy Czarnego z Grabowa, stanowiącego za życia symbol

prawości i cnót rycerskich

– Pieśń Mazura (1153-1163) – historia tragicznych losów palatyna wrocławskiego Piotra

Włostowica, oskrażony o przygotowanie spisku przeciw księciu Władysławowi II został

porwany, oślepiony i pozbawiony języka, a jego włości spłonęły, po detronizacji

Władysława Piotr wraca do Wrocławia i rozpoczyna działalność na rzecz kościoła

– dojrzałe średniowiecze przyniosło kilka sztuk umierania w tym popularną Ars Moriendi (z

1410 roku) przypisywaną Mateuszowi z Krakowa – w tych traktatach duża rola lamentu

(nad zmarłym walka dobra i zła o duszę bohatera), kościół przekazał wiernym

chrześcijańską naukę o śmierci, dlatego przekładał pojęcia abstrakcyjne i zasady morlane na

język działający na wyobraźnię (stąd personifikację śmierci)

– Skarga Umierającego – nad sferą pojęciową zaciążyła pełna pragmatyzmu dydaktyczna

sztuka umierania; zawiera wskazówki dotyczące dobrej śmierci, składające się na szereg

scenek obyczajowych towarzyszących kolejnym fazom rozstawania się grzesznika ze

ś

wiatem; we wrocławskim przekazie uzupełniona o pieśń Dusza z ciała wyleciała –

kontynuacja sceny umierania, temat dobrze znany z wizji, w piśmiennictwie europejskim w

wizjach dusza wędrowała za przewodnictwem anioła przez piekło i raj, wracając na ziemię

bohater wracał na ziemię i pouczał otoczenie o perspektywie wiecznej kary lub nagrody;

czyściec określany był jako Zielona łąka

– Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – przypomnienie o nieuchronności śmierci, śmierć

zabiera wszystkich bez względu na stan

– paraneza biesiadna – wiersz Słoty o zachowaniu się przy stole – wiązanka toposów

treściowych związanych z różnymi aspektami biesiadowania; zawiera zasady dotyczące

zajmowania miejsc przy stole, mycia rąk, normy biesiadowania pań i panów, reguły

zachowania rycerzy wobec dam przy stole

Renesans:

– popularnym tytułem w XVI wieku był kształt – był półgotowym zarysem dostosowywanym

do wieku i stanu opisywanej osoby, otwartym jednak na cechy niepowtarzalne wzniesione

ręką twórcy lub osobowością modela

– w XV wieku pojawia się biografia portretowa – nie rezygnuje ona z funkcji parenetycznych

i panegirycznych, współistnieje obok paranezy uniwersalnej

– utwory z tezą etyczną i społeczną: Biernat z Lublina – Żywot Ezopa Fryga (1522); teza

wykładana wprost i poważnie; Ezop to błazen,ale przy tym mędrzec i męczennik – schemat

niezbyt aktualizowany, aluzyjny przez wzgląd na napięcia religijne z początków XVI wieku

– Biernat przełożył także około 200 bajek Ezopa; bajka to gatunek tradycyjny (poszczególne

motywy przechodziły z jednego kręgu kulturalnego do kolejnego przez kolejne stulecia);

morał bajki może zostać wypowiedziany wprost lub pozostawiony domyślności czytelnika;

bohaterem zwierzę o jednej, łatwej do rozszyfrowania cesze

– Jan z Koszyc – Rozmowy, które miał Salomon mądry z Morhołtem grubym a sprośnym

(1521) dialog, w którym Morhołt uosabia książkową mądrość i formalną uczoność

– Wietor – Sownocyardłko (późniejsza nazwa Sowizdrzał; ok. 1530-40) – szczególna forma

paranezy o czym świadczy przekształcenie imienia bohater w imię pospolite, a później w

nazwę postawy społecznej (w tym zawarta postawa niedocenianych i pokrzywdzonych

bakalarzy, klechów, rybałtów, których wizja przeniknięta była kpina i drwiną)

– Mikołaj Rej – Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego (1558) – moralitetowa

koncepcja każdego, jako poszukującego wartości i doświadczającego widoków dobra i zła,

nagrody i kary (12 rozdziałów nazwanych od imienia 12 mędrców np. Hipokratesa,

Sokratesa); obraz ludzkiej wędrówki i nauki bogato wyposażona w przykłady godne nagany

i pochwały, ostatnie miejsce w wędrówce zajmuje doświadczenie obejrzenia piekła

(Trzecierski nazywa Reja – polskim Dante), Piekło jest uniwersalnym negatywem naszego

ś

wiata, mieści myśliwców, kupców, szynkarzy, pospólstwo i pijaków; w 12 rozdziale

młodzieniec zawędrował do Raju

– także Zwierzyniec Reja można odczytać jako utwór parenetyczny; zbiór portretów, obrazów,

biogramów, exemplów i anegdot podzielonych na 4 rozdziały, zbiór krótkich utworów

realizujących gatunek emblematyki, na parenetykę Reja składają się wzory, zalecenia i

nagany, Zwierzyniec jest budujący i prześmiewczy, ale śmiech ma różne odmiany: gniewny,

satyryczny, wybaczający

– Emblemat to krótki utwór moralistyczny, dydaktyczny, rozwijający dosłownie lub

alegorycznie sens wyrażony w haśle tytułowym i w towarzyszącym mu rysunku

– Mikołaj Rej – Zwierciadło (w nim Żywot człowieka poczciwego; 1567-68) – paraneza

uniwersalna w polskich realiach życia ludzkiego: dzieciństwo-młodość-wiek dojrzały-

starość, paranetyka jest spokojna i niedramatyczna

– Andrzej Trzeciński – Żywot i sprawy poczciwego szlachcica polskiego M. Reja z Nagłowic

– okaz gatunku paranetycznego

– Łukasz Górnicki – Dworzanin Polski (1566) – Górnicki przyswoił traktat II cortegiano

Castioglionego. Przeniósł akcję do willi biskupa Maciejowskiego w Prądniku pod

Krakowem, datowane na 1549 rok, oprócz paranetyki jest to zbiór anegdot i feacecji; jest to

zbiór zasad, ale dworzanin ma być przede wszystkim szlachcicem

– Stanisław Orzechowski – Żywot i śmierć Jana Twardowskiego (1561) – przykład

paranetycznej biografii, jest to obraz ludzkiej wędrówki

– na pograniczu między paranetyką świecką i hagiografią mieści się żywopisarstwo

innowiercze:

– Cyprian Bazylik przełożył kompendium łacińskie – Historię o swojim prześladowaniu

Kościoła Bożego (1567) – zawierała biografie osób prześladowanych przez katolików w

różnych krajach

– Piotr Skarga – Żywoty świętych (Wilno, 1579) – ułożone w porządku kalendarzowym

– paranetyka hagiograficzna jest z zasady heroiczna: męczennicy i wyznawcy nawróceni z

błędów, od dzieciństwa naznaczeni charyzmatem, Skarga uprawiał paranezę stanów:

władca, magnat, mieszczanin, chłop, małżonka, panna; jego żywoty są wytworem

renesansowej harmonii, powściągliwości, wyrazem etyki, pewności i jasności w sprawach

wiary

Barok:

– rysowały się przekonania, że to pojęcie odnosi się tylko do szlachty, o wartości człowieka

decyduje dawność rodu, literatura i publicystyka nasycały się realiami narodowej kultury i

obyczajowości

– na wczesny barok przypada rozwój poezji szlacheckiej, pisanej pod wpływem

Kochanowskiego, sięgają także do Reja, kształtująca się w poglądach ziemiańskich cnota

umiaru utrzymuje się jako fundament wzorców osobowych, stąd apoteoza umiaru w

gromadzeniu majątku, umiaru stroju, korzystaniu z rozkoszy ciała

– osobny nurt piśmiennictwa paranetycznego: Andrzej Radawiecki – Prawy szlachcic (1614);

Wacław Kunicki – Obraz szlachcica polskiego (1615); Kasper Siemek – Civis bonus (1632);

ta poezja chwali surowość przodków, świat ogląda z perspektywy uroków życia

ziemiańskiego, opowiada się za prostotą życia

– Mikołaj Kochanowski – Rotuły i Pod obrazy konterfektu żywota ludzkiego – daje

dyrektywy umiary: gromadzić tylko tyle, ile trzeba; mieć najwyżej dwóch przyjaciół, tylko

na wsi można osiągnąć prostotę życia; wiersze pisane prymitywnym, dydaktycznym 8-

zgłoskowcem, niedbałym w rymach, ale trafiającym do czytelnika

– naiwny realizm poezji ziemiańskiej przejawiał się w wyborze wartości, na eliminacji złych

przypadków losu, poszukiwaniu związków z naturą, sprzyjało to rozwojowi gatunków

sielankowych

– Andrzej Zbylitowski – Żywot szlachcica ze wsi (1597) – głosi, że żywot szlachecki jest

możliwością powrotu do Arkadii,, poezja szlachecka tworzyła normy środowiskowe i wzory

ż

ycia, Piotr Zbylitowski pisał, że pochwała prostoty nie jest pochwałą prostactwa, lecz

wyrazem poszukiwań własnych tradycji, jego poezja rozwijała się w formie poematów,

pieśni, dialogów

– według powszedniego mniemania człowieka ograniczają przykazania religii oraz pisane

normy życia społecznego dla ziemianina, żołnierza, hutnika; normatywne wzory

przekazywane są prozą lub wierszem, kolportowane w formie afisza czy książeczki

określały repertuar ról społecznych, tworzyły literaturę parenetyczną

– wokół tekstów parenetycznych rozwijały się polemiki, parodie, żarty, poważnie traktowano

budowanie norm dla nauczycieli szkółek parafialnych (Synod klechów podgórskich; 1607),

zaczątek polskiej inteligencji, ze środowiska klechów wyrosła literatura sowizdrzalska

– Adam Władysławowicz (przełom XVI/XVII) formułuje wzór życia cnotliwego oparty na

apoteozie pracy

– Walenty Rożdzieński – Huta i warsztat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego (epos;

1612) – w ostatniej części daje uogólniony, stanowy wzór życia, nasycony praktycyzmem i

surowością, praca fizyczna jest miarą zawodowego honoru (słaba forma poetycka tego typu

utworów)

– znaczenie w baroku miała anegdoty moralizatorskie: Józef Wereszczyński – Gościniec

pewny niepomiernym moczygębom a mierzłym wydmikuflom – wyznacza drogę do cnoty i

argumentuje się satyrycznymi uwagami; anegdota staje się środkiem perswazji moralnej –

Bieniasz Budny – Zbiórek anegdot erudycyjnych (1614)

– od XVI wieku pojawiają się teatry szkolne, we wczesnym baroku repertuar form i funkcji

teatru był bogaty, ale głównie akcentowano funkcję moralistyczną, pedagogiczną, co

zaważyło na poziomie literackim dramaturgii, dramaturgia potrzebowała budowy

sugestywnych wzorców, przez co sięgano do żywotów świętych, budowano wzorce

pozytywne, ale dla przestrogi też negatywne (Mateusz Bambus – Antytemiusz albo śmierć

grzesznika)

– Krzysztof Opaliński – Satyry, albo przestrogi dla naprawy rządu i obyczajów w Polszcze

(1650) – typ poetyckiej gawędy podporządkowana dydaktyce, podejmowała w sposób

krytyczny i zaczepny drażliwe kwestie polityczne i społeczne; współczesnym mnichom

przeciwstawia surowość ojców założycieli, niepobożnym rodakom pobożnych przodków.

Konfrontacje mają na celu zaostrzyć negatywny obraz współczesności, większość tekstów w

umiarkowanej wenie satyrycznej, tematami satyr: o wychowaniu, małżeństwie, życiu

różnych stanów, Rzeczypospolitej, polityce; jego bohater sam dokonuje wyboru między

dobrem a złem, a autor wierzy w poprawę jednostki, podtrzymywał nurt klasycystyczny,

wzbogacił literaturę o satyrę pisaną wierszem białym

– Jerzy Ossoliński – Pamiętniki (1595-1621) – chciał pozostawić potomnym pouczający

wizerunek, wypowiada przekonanie, że wzory osobowe starożytnych domów są podstawą

porządku społecznego, a synowie dziedziczą po ojcach, bohatera oglądamy na tle powodzeń

i niepowodzeń, a pamiętniki są zaakcentowane wzory postępowania, spraw intymnych nie

odsłania, bo przecież pisze dla potomnych, pisał w dworskim, wyższym stylu

– w późnym baroku sławę przynosiła ogłada dworska, modny staje się bohater środowisk

dworskich

– Waspezjan Kochowski staje się zagorzałym ziemianinem, ceni złoty spokój, bo tylko on

otwiera perspektywę szczęścia, które można osiągnąć jedynie na wsi (np. IV część

Niepróżnującego próżnowania), samowystarczalny dworek ziemiański jest ostoją złotej

wolności oraz wzorców kultury przekazywanych w rodowym dziedzictwie

– St. Herakliusz Lubomirski – Ecclesiastes – aktualne przesłanki ziemiańskiej nauki życia,

refleksje stoickie wskazujące drogę między skrajnościami; mędrzec Eklezjastes odrzuca

uciechy życia, poskramia potrzeby ciała, ale nie znalazł szczęścia, dlatego proponuje

umiarkowaną postawę: żyć i cieszyć się z tego, co dał nam Bóg

– Lubomirski – Tobiasz Wyzwolony (1683) – młody Tobiasz udał się do miasta po odbiór

długi, w nim żyła Sara, która straciła 7 mężów w noc poślubną, dlatego, że najpierw

dobierali się jej do majtek, zamiast zwrócić się modlitwą ku Bogu, przestraszony Tobiasz

najpierw się pomodlił, co uratowało mu życie; opowieść daje wzór bogobojnego sposobu

zakładania rodziny, w utworze rozważanie więzi rodzinnych stanowi ważny element więzi

dydaktycznych, narrator jest wyodrębniony, pośredniczy między biblijnym oryginałem a

barokowym czytelnikiem

– Krzysztof Niemirycz – Bajki Ezopowe wierszem wolnym (Krosno nad Odrą, 40 tekstów

tłumaczonych z La Fontaine'a, 1699); od niego przejął wzór bajki o moralistyce dyskretnie

ukrytej za fabułą

– Jan St. Jabłonowski – Ezop nowy polski (1713-1716) – bajki przyodział ponownie w

kaznodziejskie moralizatorstwo

– Adam Korczyński – Wizerunek Złocistej przyjaźnią zdrady mężowi bystrej żony

obrysowany na przestrogę – poemat, w który wpisano fraszki, historia młodego Polaka

romansującego z Włoszką i zdobywającego przyjaźń jej męża, opowieść miała być

przestrogą dla mężów żon bystrych, moralistyka tu zawarta jest przewrotna, dydaktyzm

fabuły upozorowany, bo autor bawi się z czytelnikiem niezwykłością fabuły i frywolnością

scen erotycznych, zabawa jest ideą przewodnią poematu, bohater Korczyńskiego nie ma nic

wspólnego ze szlachecką tradycją, jest typem amanta

Oświecenie:

– funkcję dydaktyczną przejmują także czasopisma uczone i morlane

– 1758 rok – Mitzler de Kolof powołuje do życia miesięcznik popularno-obyczajowy

Magazyn wszystkich nauk do Szczęśliwego Życia Ludzkiego potrzebnych (artykuły z

zakresu medycyny, rolnictwa, handlu); nowością był cykl artykułów pod tytułem Przyjaciel

Bialogłów prezentujący wzór wychowawczy kobiet, odwołujący się do założeń moralistyki

mieszczańskiej; (pierwszym pismem moralno-obyczajowym był Spectacor autorstwa

Richarda Steelera i Josepha Addisona)

– po wstąpieniu Poniatowskiego na tron (1764) próbowano z jednej strony walczyć z

sarmackim stylem życia, a z drugiej próbowano dokonać adaptacji wzorów i haseł

oświeceniowych

– 21 marca 1765 roku ukazał się pierwszy numer Monitora: narzędzie polemiczne,

publicystyczne,narzucający masom szlacheckim nowy, nie do końca precyzyjnie określony

wzór moralny; głosił hasła tolerancji religijnej, moralności naturalnej, propagował świecką

edukację, doprowadził do awansu bohatera mieszczańskiego, propagował mieszczańskie

cnoty, pożyteczność, ocenę według pracy, a nie urodzenia. Zalecano te cnoty szlachcie, przy

pomocy krótkich form eseju, felietonu, artykułu, reportażu, listów do redakcji (pisali główni

Krasicki i Bohomolec)

– początek panowania Poniatowskiego to narodziny sceny narodowej, teatr nazwany został

szkołą świata i miał pełnić funkcję państwowej, świeckiej instytucji edukacyjnej,

– sięgano do wzorców komedii dydaktycznej Destouches'a, który uważał, że teatr powinien

być świecką kazalnicą

– Krasicki s Monitorze postulował dydaktyczną formę teatru,

– Bohomolec – Małżeństwo z kalendarza (1766) – rodzaj komedii dydaktycznej

przedstawiający dwie generacje starych i młodych, dokonującej podziału bohaterów na

pozytywnych i negatywnych; także Pan dobry – bohaterem chłop (nobilitacja na scenie)

– w 1771 roku redakcję Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych przejął Adam Naruszewicz,

spotykamy tam wszystkie gatunki dydaktyczne: ody, satyry (najważniejsza – przepojona

ż

ywiołem demaskatorskim i parenetycznym), bajki (wzorem La Fontaine), epigramaty,

– Naruszewicz do celów społecznej dydaktyki starał się dostosować założenia ody, jednak

często łamał te dotyczące: podniosłego stylu, moralizatorstwo było stawiane wyżej niż

założenia gatunkowe, również twórca demaskatorskich satyr, postawił sobie za cel

wychowanie człowieka i obywatela, wyposażonego w nowy system wartości,

rozumiejącego szkodliwość uznawanych mitów i wzorców obyczajowych, satyra staje się

narzędziem edukacji społecznej, bierze na warsztat schorzenia i wady, demaskuje zło, celem

kompromitowanie fałszywych wartości

– Krasicki – motywem przewodnim satyr stał się powrót do źródeł, deprawacji i zbrodniom

ś

wiata współczesnego przeciwstawia utopijny obraz przodków poczciwych, którzy

praktykowali surowe cnoty, żyli w prostocie (Świat zepsuty – program obnażania

fałszywych wartości, których odrzucenie może uzdrowić naród; Pijaństwo i Żona modna

także zawierają ślady edukowania)

– Krasicki edukował społeczeństwo także poprzez bajki (Bajki i przypowieści, Bajki nowe),

zwierzęta symbolizują pewne cechy ludzkie, pointy zawierają moralne przesłania, edukuje

poprzez krytykę współczesności, bajki to ludzka komedia z wieloma typami: karciarze,

pijacy, marnotrawcy itd.; przybiera postawę moralisty, śmieje się z ludzkiej głupoty,

wskazuje drogi postępowania

– Krasicki – Powieści wschodnie – zbiór krótkich prozaicznych utworów, z których każdy

zawiera swego rodzaju pointę, przesłanie moralne, wskazówki jak żyć

– Krasicki – Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki – w tej utopii autor ukrył swój własny

ideał społeczeństwa i tworzy pozytywny program, który nie przyjmuje się na gruncie

polskim

– Krasicki – Pan Podstoli – początkowo miał to być traktat edukacyjny w formie listów ojca

do syna, mamy jednak powieść nawiązującą do tradycyjnego żywota szlachcica

gospodarującego na małym folwarku, autor stara się unowocześnić ten wzorzec dodając

porady dotyczące stosunku pana do chłopa, sposobu gospodarowania

– Trembecki – Polemka – poemat uzasadniający potrzebę i korzyści z uwolnienia chłopów od

pańszczyzny, zastosowania nowoczesnych metod gospodarowania, pochwała swobody jako

głównej sprężyny ludzkiego działania i apologie humanitaryzmu

– w 1774 ponownie rusza scena narodowa – komedia ma charakter dydaktyczny i nawiązuje

do wzoru Bohomolca

– Adam Czartoryski realizuję zasadę przystosowania sztuk obcych do polskiego obyczaju z

zachowaniem intrygi; jego komedie (Panna na wydaniu, Dumny gracz, Bliźnięta) są

przejściem od komedii dydaktycznej do płaczliwej, potem odchodzą od ramy i rozpoczynają

adaptację klasycystycznej komedii pomolierowskiej i dydaktycznej

– Bohomolec atakowany za prymitywizm dydaktyczny odchodzi z teatru, czas komedii

dydaktycznej dobiega końca

– parę słów o bajkach: celem wychowanie i pouczanie bez urażania, ukazanie jej warstwy

dydaktyczno-moralnej powinno równać się ukazaniu całego programu moralno-

społecznego; wartością bajki jest jej morał, odwołują się do uczyć kształtujących rozumny

wybór postaw etycznych

– dwojaka koncepcja nauczania przez bajki: 1) negatywna – ukazanie niebezpieczeństw,

sytuacji negatywnych, które spotykają bohatera przez jego brak przezorności lub

doświadczenia 2) pozytywna – wskazanie dobrych stron i korzyści płynących z wyboru

określonych postaw