M

Ł

ODY

TECHNIK

5/2004

2

26

6

Jedn¹ z najbardziej ludzkich, spoœród wielu

charakterystycznych dla cz³owieka cech, jest cciieek

ka

a-

w

wo

oœœæ

æ

. W po³¹czeniu z uporem, pracowitoœci¹ i docie-

kliwoœci¹ czêsto by³a ona Ÿród³em odkryæ - zarówno
tych popychaj¹cych cywilizacjê do przodu, jak i tych,
które na lata pogr¹¿a³y j¹ w mrokach.

Nic lepiej nie wp³ywa na rozwój techniki, jak

wojna, niestety! Do pogr¹¿ania w mroku, jak dowodzi
historia, znacznie lepiej s³u¿¹ klêski g³odu, najazdy
barbarzyñców i religie, które w czasach pokoju maj¹
czas zaj¹æ siê skutecznie indywidualnymi grzesznika-
mi i paleniem ich dzie³ oraz ich samych. W staro¿yt-
nych Chinach bardzo efektywnemu „zakrywaniu”
odkryæ (np. Ameryki) s³u¿y³a rada mandarynów,
obecnie wiele patentów jest utajnianych „ze wzglêdu
na kluczowe znaczenie dla bezpieczeñstwa obronne-
go USA” (lub innego kraju) lub wykupywanych przez
wielkie koncerny, które zamykaj¹ wynalazki w sej-
fach, gdy¿ nie zarobi³y jeszcze wystarczaj¹co du¿o na
„starych”, ju¿ wdro¿onych rozwi¹zaniach.

Jaka jest historia wynalazków, sk¹d siê bra³y,

kto i gdzie ich dokonywa³, jaki by³ ich dalszy los i
wp³yw na cywilizacje?

Ruch, przemieszczanie siê i podró¿e

Mo¿na powiedzieæ, ¿e historia ludzkoœci to

historia przemieszczania siê, wiecznego ruchu - ludzi,
idei, informacji czy pragnieñ.

Momentem, który przez wielu badaczy uwa¿any

jest za prze³omowy, wrêcz rewolucyjny cywilizacyjnie -
by³o zapocz¹tkowanie przez cz³owieka uprawy roœlin.
Fakt ten, wydawa³oby siê znikomy, mia³ donios³e zna-
czenie i mo¿na by pokusiæ siê o stwierdzenie, ¿e to rol-
nictwo by³o pocz¹tkiem wielkich przemian - przyspie-
szaj¹c rozwój cz³owieka. Rozwój rolnictwa doprowadzi³
do osiad³ego trybu ¿ycia, a tym samym do powstania
nowych struktur. Poci¹gnê³o to za sob¹ gwa³towny roz-
wój nowych technik. Zaczê³y powstawaæ sta³e osady, co
przyczyni³o siê do rozwoju rzemios³a. Pozwoli³o to tak¿e
na wytwarzanie ciê¿kich narzêdzi oraz ich magazyno-
wanie - co dot¹d nie by³o mo¿liwe przy koczowniczym
trybie ¿ycia.

Pierwsze wyraŸne przejawy tzw. kultury rolnej,

wystêpowa³y na terenie Mezopotamii (obecnie Irak),
oraz Azji Wschodniej, Meksyku i Peru, datowane s¹ one
na ok. 8000 lat p.n.e.

cz. 2

PODRÓ¯ W CZASIE

PRZEMIESZCZANIE SIÊ
(pokonywanie odleg³oœci)

I TRANSPORT

c.d. na stronie 28

P i o t r K a w a l e r o w i c z

Australopitek i Homo habilis - cz³owiek pierwotny.

Homo sapiens - cz³owiek rozumny.

Pierwsze wyraŸne przejawy tzw. kultury rolnej - uprawy,

co poci¹ga za sob¹ pocz¹tki „osiad³ego” trybu ¿ycia

(Mezopotamia, Azja Wschodnia, Meksyk, Peru).

Pomiêdzy Eufratem i Tygrysem (obecnie - Irak) powstaj¹ pierwsze

ufortyfikowane miasta. W tym okresie Sumerowie zak³adaj¹ w po³u-

dniowej Mezopotamii nad rzek¹ Eufrat miasto Ur.

W Sumerze s¹ u¿ywane czteroko³owe wozy. Co wiêcej, buduje siê

dla nich sieæ uliczn¹ - koleiny dla kó³ muruje siê lub wykuwa

w naturalnym pod³o¿u.

Po Nilu zaczynaj¹ p³ywaæ drewniane

³odzie, jednomasztowe ¿aglowce (dodatko-

wo poruszane za pomoc¹ wiose³).

Do wozów bojowych w Mezopotamii zaczêto stosowaæ pierwsze

ko³a szprychowe, dziêki którym wozy s¹ l¿ejsze (a przez to zwrot-

niejsze), co pozwa³o na dynamiczn¹ jazdê.

W Egipcie, w Mykenach i Chinach zaczynaj¹ byæ u¿ywane konie

i wozy bojowe. Lekkie dwuko³owe wozy (rydwany) s¹ u¿ywane rów-

nie¿ do polowañ.

Drewniany most na Tybrze Pons Sublicius.

Cenzor Appiusz Klaudiusz buduje pierwsz¹ umocnion¹, wybrukowa-

n¹ drogê z Rzymu do Capui, via Appia ma 540 km. Jest to jedna

z najd³u¿szych i najtrwalszych dróg w Europie. Droga ta mia³a pier-

wotnie szerokoœæ 4,3 m i umo¿liwia³a podró¿ z szybkoœci¹ ok. 10

km/h. Rzymska poczta pañstwowa pokonywa³a dziennie odcinek

o d³. ok. 60-80 km.

Umiera Leonardo Da Vinci

pozostawiaj¹c po sobie ok.

7000 stron notatek zawie-

raj¹cych pomys³y i wynalazki. Jest wœród nich wiele

dotycz¹cych nowych sposobów poruszania m.in. pro-

jekt helikoptera czy lotni.

Mapy Mercatora dla ¿eglugi morskiej - pozwalaj¹

na precyzyjn¹ nawigacjê, gdy¿ zachowuj¹ „k¹tow¹

wiernoœæ” odwzorowania.

Brytyjczyk Thomas Newcomen zbudowa³ pierwsz¹

maszynê parow¹ zdatn¹ do wykorzystania praktycz-

nego.

Pierwszy europejski most ³añcuchowy nad rzek¹

Tees w Anglii (24,5 m d³ugoœci i 0,7 m szerokoœci).

Pierwsze doniesienia o udanym skoku spadochrono-

wym wykonanym z wie¿y we Francji. W tym samym

roku bracia Michel i Etienne Montgolfier zbudowali

balon zwany „montgolfierem” i odbyli nim lot.

Łódź używana do żeglugi po Nilu

Strój do nurkowania

Szkic czołgu

Warto poznaæ

Transport

(³ac. transportare - przenieœæ; prze-
wieŸæ), przemieszczanie ludzi, infor-
macji, energii, ³adunków (przedmiot trans-
portu) w przestrzeni przy wykorzysta-
niu odpowiednich œrodków (tzw. œrod-
ków transportu). Transport to, obok ³¹cz-
noœci, dzia³ gospodarki, które zwiêksza-
j¹ u¿ytecznoœæ dóbr i informacji poprzez
ich przemieszczanie w przestrzeni.
Z punktu widzenia ekonomii transport
polega na odp³atnym œwiadczeniu us³ug,
których rezultatem jest najczêœciej prze-
mieszczenie osób i ³adunków.
Podzia³ transportu ze wzglêdu na rodzaj
œrodowiska, w którym siê odbywa:
L¹dowy: naziemny, nadziemny (np. napo-
wietrzna kolej linowa), podziemny (np.
metro), szynowy (kolej), bezszynowy
(transport samochodowy), wodny,
powietrzny, przesy³owy (ruroci¹gowy,
przewodowy lub przenoœnikowy).
Œrodki transportu: kolejowy, samochodo-
wy, lotniczy, wodny œródl¹dowy, morski.

Sumer (Shumer, Sumeria, Shinar)

- staro¿ytna kraina le¿¹ca w po³udniowej
czêœci Mezopotamii (dzisiaj po³udniowy
Irak). Zamieszkiwali j¹ Sumerowie, lud nie-
znanego pochodzenia, który pod koniec IV
tysi¹clecia p.n.e. stworzy³ wysoko rozwiniê-
t¹ cywilizacjê, uznawan¹ za kolebkê kultur
Bliskiego Wschodu i Europy.Sumerowie
stworzyli kulturê, która najsilniej oddzia³y-
wa³a na terytorium ca³ego dzisiejszego Ira-
ku, pó³nocnej Syrii, po³udniowo-wschodniej
Turcji i po³udniowo-zachodniego Iranu.
Prowadzili osiad³y tryb ¿ycia, zajmuj¹c siê
upraw¹ ziemi, hodowl¹ byd³a, rybo³ów-
stwem, handlem i rzemios³em. Zorganizo-
wani byli w strukturach rodowych i ple-
miennych. Utworzyli pierwsze miasta-pañ-
stwa, miêdzy innymi Eridu, Uruk i Ur.
Zamieszkiwali w nich g³ównie rolnicy, upra-
wiaj¹cy okoliczne tereny, ale tak¿e rze-
mieœlnicy, paraj¹cy siê garncarstwem, bu-
downictwem, tkactwem, odlewnictwem
br¹zu, oraz kupcy, którzy prowadzili wymia-
nê towarów z Syri¹, Palestyn¹, Egiptem
a nawet drog¹ morsk¹ z mieszkañcami doli-
ny Indusu. Oko³o 3400 roku p.n.e. Sumero-
wie wynaleŸli pismo klinowe z³o¿one ze
znaków, odciskanych w miêkkiej glinie ryl-
cem lub trzcin¹ o trójk¹tnym przekroju. Za-
czêli te¿ stosowaæ matematykê, wprowa-
dzaj¹c miêdzy innymi szeœædziesiesiêtny
system pomiaru czasu - 24 godziny, 60
minut, 60 sekund i 360 stopni w okrêgu.

/Wikipedia/

2

27

7

M

Ł

ODY

TECHNIK

5/2004

3 000 000 lat p.n.e.

2 000 000 -

1 500 000 lat p.n.e.

350 000 -

250 000 lat p.n.e.

Ok. 10 000 lat p.n.e.

Ok. 8 000 p.n.e.

IV tysi¹clecie p.n.e.

Ok. 3000 -

2900 r. p.n.e.

Ok. 2985 r. p.n.e.
Ok. 2945 r. p.n.e.

Ok. 2882 r. p.n.e.

2810 r. p.n.e.

Ok. 2710 r. p.n.e.

Ok. 2410 r. p.n.e.

Ok. 2000 r. p.n.e.

Ok. 1870 r. p.n.e.

1650 r. p.n.e.

620 r. p.n.e.

Ok. 374 r. p.n.e.
Ok. 312 r. p.n.e.

Ok. 68 r. n.e.

110 r.

Ok. 600 r.

1438-1500

maj 1519 r.

1567 r.

1569 r.
1600 r.

1711 r.

1741 r.

1767 r.
1783 r.

Homo erectus - cz³owiek wyprostowany.

Cz³owiek z Cromagnon.

Pojawia siê pismo, ko³o, ¿agiel,
wytop metali z rud.

W Indiach zaczêto u¿ywaæ wozów dwuko³owych.

Rozpoczêto budowê
Babilonu.

Cie¿kie wozy bojowe
(masywnie zbudowane) w Sumerze.

Egipcjanin Isesi przep³ywa statkiem przez Morze Czerwone -
podró¿ ta uchodzi za pierwsz¹ wyprawê dalekomorsk¹. Podró¿
licz¹ca 350 mil morskich trwa 4 dni.

W Egipcie buduje siê pierwsze ³odzie
z papirusu. Sk³adaj¹ siê one z wielu
powi¹zanych ze sob¹ wi¹zek papirusu
oraz zamocowanej do nich platformy.

Wykorzystywane jako pomoc w nawigacji - p³ywaj¹ce magnesy
(wskazuj¹ jedynie kierunek pó³noc-po³udnie). W staro¿ytnych Chi-
nach donoszono o „wagach magnetycznych” - bêd¹cych w u¿yciu
ju¿ ok. 1160 r. p.n.e.
W Chinach s¹ budowane pierwsze wisz¹ce mosty (s¹ to linowe
mosty dla pieszych, wy³o¿one deskami).
Imperium Rzymskie dysponuje sieci¹ dróg o d³ugoœci 75 000 km.
Tarkwiniusz Priskus buduje pierwszy kamienny most - Pons Solarius.
Inkowie buduj¹ drogê o d³ugoœci ok. 5200 km prowadz¹c¹ przez
górzyste tereny w Andach (Ameryka P³d.).

Na terenach Polski - Erazm z Zakroczymia rozpoczyna budowê
pierwszego sta³ego mostu na Wiœle (ma on 500 m d³ugoœci
i 6 m szerokoœci).

Niderlandzki matematyk Simon Ste-
vin buduje ¿aglowy pojazd ko³owy
poruszaj¹cy siê po l¹dzie. Udaje
mu siê pokonaæ trasê 67,6 km
z przeciêtn¹ prêdkoœci¹ 33,8 km/h.
W pojeŸdzie znajdowa³o siê 28 osób.

Powstaje prawdopodobnie pierwsza szynowa kolej ¿elazna
zbudowana przez Brytyjczyka Reynoldsa.

Grecka trirema z IV w. p.n.e.

Koło z miasta Ur w Mezopotamii

Model (mający ok.

4000 lat) dawnej

łodzi egipskiej znale-

ziony w grobowcu

XII Dynasti w nekro-

polii Beni-Hasan.

W dawnym Egipcie

umieszczanie modeli

łodzi było powszech-

nym zwyczajem.

Jaki jest zwi¹zek osiad³ego trybu ¿ycia, który

zacz¹³ prowadziæ cz³owiek, z ruchem, transportem
i komunikacj¹?

Zdobywanie wiedzy, nowych doœwiadczeñ, przy-

czyni³o siê do powstania podzia³u pracy m.in. wytwo-
rzenia nowej grupy - rzemieœlników. Poci¹ga to za sob¹
dalszy rozwój struktur spo³ecznych, uprawa zaœ - wy-
maga planowego i wybiegaj¹cego w przysz³oœæ gospo-
darowania. To z kolei stwarza³o potrzebê lepszej komu-
nikacji, a póŸniej równie¿ zapisu - aby mo¿na by³o prze-
kazywaæ coraz bardziej z³o¿one treœci i umiejêtnoœci
(np. rzemieœlnicze) i nauczaæ zgodnie z nimi. Przyczynia
siê to m.in. do rozwoju pisma. W efekcie rozwoju tych
umiejêtnoœci rozwijaj¹ siê miasta, a nastêpnie miasta-
pañstwa. S¹ one kolebk¹ cywilizacji. Powstanie takich
silnych oœrodków wiedzy, bogactw, poci¹ga za sob¹
naturaln¹ potrzebê stworzenia wzajemnej komunikacji.
Potrzeba zaœ jest najsilniejszym bodŸcem do poszuki-
wañ i tworzenia nowych rozwi¹zañ. Od zdobwania
i zgromadzenia wiedzy prowadzi ju¿ tylko jedna droga -
droga do jej u¿ycia. I tak oto rolnictwo przyczyni³o siê
do powstania dróg.

Jak cz³owiek pokonywa³ coraz wiêksze odleg³oœci,

PRZENOSZ¥C WIEDZÊ I ZAJMUJ¥C CORAZ BARDZIEJ
ODLEG£E I ROZLEG£E OBSZARY?

Drogi
Drogi mia³y i maj¹ ogromne znaczenie zarówno

gospodarcze, jak i polityczne. Ju¿ w III w. p.n.e. Rzy-
mianie, tworz¹c w³asne pañstwo, które póŸniej rozros³o
siê do rozmiarów imperium, za jedno z g³ównych zadañ
przyjêli w³aœnie budowê dróg.

W tych czasach drogi s³u¿y³y transportowi kon-

nemu - ko³owym wozom konnym oraz pieszym. Stan taki
zmieni³a dopiero rewolucja przemys³owa, przede
wszystkim wprowadzenie maszyn parowych - pojawi³y
siê nowe formy/sposoby komunikacji - transport szyno-
wy i kolej ¿elazna. Do XVIII wieku „si³¹ poci¹gow¹” by³
jedynie koñ, a jego mo¿liwoœci by³y ograniczone i w
znacznej mierze zale¿a³y od pod³o¿a. Na typowych dro-
gach wiejskich o kiepskiej nawierzchni zaprzêg 4 do 6
koni móg³ poci¹gn¹æ wóz o ciê¿arze ok. 1,5 t, na utwar-
dzonych drogach ciê¿ar ten wzrasta³ do ok. 4 t. Rozwój
przemys³u przyczyni³ siê do kolejnych zmian - do prze-
wozu wêgla zaczêto stosowaæ transport szynowy - wte-
dy, ci¹gn¹c po ¿elaznych szynach wóz na ¿elaznych
ko³ach, koñ móg³ przemieœciæ ciê¿ar do 30 t.(!) Koniecz-
noœæ transportu coraz wiêkszej iloœci surowców i towa-
rów przyczyni³a siê do dalszego rozwoju szlaków komu-
nikacyjnych, dróg l¹dowych, ale równie¿ dróg wodnych
- kana³ów i œluz. Po udoskonaleniu maszyny parowej
coraz wiêkszego znaczenia nabiera kolej i transport
morski, a nastêpnie transport powietrzny.

M

Ł

ODY

TECHNIK

5/2004

2

28

8

Do przygotowania kalendarium
wykorzystano materia³y Ÿród³owe:
„Nauka, Technika i Wynalazki”, Raymond L. Francis,
wyd. AMBER
„Kronika Techniki” - Praca zbiorowa,
wyd. WEP PWN

Pierwszy tzw. ko³owiec - statek napêdzany przez ko³o ³opatkowe

„Charlotte Dundas”.

Francuscy przyrodnicy Joseph Louis, Gay-Lussac i Jean Baptiste

Biot osi¹gnêli balonem wodorowym bez uwiêzi wysokoœæ 7376 m

Karl Friedrich Drais konstruuje pojazd ko³owy napêdzany si³¹ miêœni

- rower. Niestety stan dróg w owym czasie skaza³ ten pomys³ na

niepowodzenie. Kolejnego wynalazku dokona³ on w 1817, konstru-

uj¹c rower biegowy, tzw. „welocyped”, maszyna ta pozwala³a osi¹-

gn¹æ prêdkoœæ 10-15 km/h.

Zwodowany zostaje zbudowany ca³kowicie z ¿elazna przez Isambar-

da Kindoma Brunela statek „Great Britain”. Pokonywa³ on Atlantyk

z 360 pasa¿erami i 600 t ³adunku, zajmowa³o mu to 14 dni i 21 godzin.

Francuski in¿ynier A.Merian pokrywa warstw¹ asfaltu pierwsz¹

szosê z Traves do Pontarlier.

Zwodowany zostaje ¿elazny parowiec

- gigant. Statek „Great Eastern” zbu-

dowany przez Isambarda Kindoma

Brunela i Johna Scotta Russela mia³

210,92 m d³ugoœci i wa¿y³ 27 400 ton.

Móg³ zabraæ 4000 pasa¿erów i 6000 t

³adunku. W sensie technicznym znacznie wyprzedza³ swoj¹ epokê.

By³ to jedyny statek wyposa¿ony w trzy systemy napêdowe: ko³a

czerpakowe, œrubê oraz zespó³ ¿agli rozwieszonych na szeœciu masz-

tach. To ca³a „ewolucja napêdu” zgromadzona na jednym statku.

Powstaje teoria napêdu rakietowego.

Zostaje ustanowiony przez belgijskiego

in¿yniera Camille’a Jenatzy rekord prêdkoœci

jazdy autem o napêdzie elektrycznym -

105,876 km/h .

Zosta³ zaprojektowany i oblatany przez Paula Cornu pierwszy heli-

kopter, który móg³ unieœæ cz³owieka.

Louis Bleriot wykona³ lot nad Channel

w maszynie ciê¿szej od powietrza.

Pierwszy przelot (non stop) nad Atlanty-

kiem, którego dokonali: John Alcock

i Arthur Whitten Brown.

Samolot „X-15”

pilotowany przez

W.J. Knighta osi¹ga

prêdkoœæ 7279 km/h.

TGV - superszybki

poci¹g - rozwija na

szynach prêdkoœæ

380 km/h.

Wystartowa³ amerykañski prom kosmiczny

„Columbia”. By³ to pierwszy „statek”

kosmiczny, który móg³ byæ wykorzystywany

do wielokrotnych misji.

Start z Ameryki Pn. i lądowanie

w Irlandii po 16 godz. lotu

Próby lotu Otto Lilienthala

Czy wiesz, ¿e...

Ca³e miasto Ur w Mezopotamii

mia³o rozwiniêt¹ sieæ dróg, a nawet pe³-
ny system kanalizacyjny? - nie by³oby
w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt, ¿e
by³o to w roku 2447 r. p.n.e., czyli 4451
lat temu.

Z przymru¿eniem oka

Zagadka dla Czytelników:

Jak¹ maksymaln¹ prêdkoœæ

(w atmosferze) osi¹gn¹³ pojazd skon-
struowany przez cz³owieka?

– znasz odpowiedŸ – napisz do nas!

2

29

9

M

Ł

ODY

TECHNIK

5/2004

Droga do zatracenia

Podró

że kszta

łc

ą

Gdzie lecisz

1802 r.
1804 r.
1804 r.
1809 r.
1813 r.
1818 r.

1829 r.

VI 1845 r.

1854 r.

1858 r.

10 I 1863 r.

1886 r.

1890 r.
1895 r.

IV 1899 r.

1900 r.

1907 r.

25 VII 1909 r.

14/15 IV 1912 r.

14-15 VI 1919 r.

VII 1929 r.

1958 r.

1965 r.

X 1967 r.

9 II 1969 r.

20/21 VII 1969 r.

1981 r.

12 IV 1981 r.

Kolej parowa Merthyra Tydfila - pierwsza kolej ¿elazna.

Brytyjczyk Georg Cayley skonstruowa³ pe³nowymiarowy szybo-
wiec, który móg³ unieœæ cz³owieka.
W nowojorskiej stoczni ukoñczono budowê parowca ko³owego
„Savannah” - pierwszego, który przep³yn¹³ Atlantyk.

Lokomotywa „Rocket”, zaprojektowa-
na przez Roberta Stephensona,
wygrywa zawody lokomotyw w Rain-
hill i zostaje przyjêta jako napêd dla
Liverpool & Manchester Railway.
Lokomotywa wa¿¹ca zaledwie 3t
mog³a ci¹gn¹æ wagon z 30 podró¿nymi.
Londyñskie koleje Metropolitan uruchamiaj¹ pierwsze
na œwiecie metro.

Carl Friedrich Benz oraz spó³ka in¿ynierów:
Wilhelm Maybach /Gottlieb Wilhelm Daimler,
niezale¿nie od siebie, buduj¹ pierwsze pojazdy
z silnikami benzynowymi - powstaj¹ pierwsze
auta benzynowe.

Samochód marki Panhard, na pierwszej
publicznej wystawie samochodów
w Wielkiej Brytanii w Tunbridge Wells.
Niemiecki statek „Deutschland” zdobywa „B³ekitn¹ wstêgê”
za najszybsze przep³yniêcie Atlantyku. Na trasie wschód-zachód
osi¹gn¹³ prêdkoœæ 23,15 wêz³a, a w drodze powrotnej 23,36 wêz³a
(tj. 43,3 km/h).

Podczas inauguracyjnej podró¿y z Southampton do Nowego Jorku
tonie „TITANIC”, najwiêkszy i najbardziej luksusowy statek pasa-
¿erski na œwiecie.
Kolejny niemiecki statek, „Bremen”, zdobywa „B³ekitn¹ wstêgê”
za najszybsze przep³yniêcie Atlantyku, wynik ten uzyskuje pod-
czas dziewiczego rejsu.
Po raz pierwszy w ci¹gu tego roku samoloty przewioz³y wiêcej
pasa¿erów ni¿ statki.
We Francji zostaje zbudowany pierwszy poci¹g na poduszkach
powietrznych. Uzyskuje on prêdkoœæ 200 km/h.

Pierwszy lot samolotu pasa¿erskiego o du¿ej pojemnoœci -
jest nim boeing 747 tzw. jumbo jet.

Amerykañscy astro-
nauci: Edwin Aldrin
i Neil Armstrong jako
pierwsi wychodz¹ na
powierzchniê Ksiê¿y-
ca. Jest to pierwsza
udana podró¿ poza
Ziemiê. Wyprawa
trwa³a 8 dni, 3 godzi-
ny i 18 minut.

Pojazd, w którym pierwsi

ludzie dotarli na Księżyc

Pierwsze kroki na nowym

„lądzie”