POCHODZENIE POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO

I. Język literacki – znaczenie i geneza terminu
Termin język literacki stosowany jest obecnie w różnych znaczeniach:

–

język ogólnopolski, ogólnonarodowy (opozycyjny względem gwar i odmian środowiskowych),

–

język literatury pięknej (styl artystyczny),

–

pisana odmiana polszczyzny ogólnej, o zasięgu ponadregionalnym, która podlega procesom
kodyfikacji.

II. Kiedy powstał polski język literacki

XVI

w.

XVI/

XV

w.

1. Zenon Klemensiewicz:
"...nie wolno nam cofnąć okresu kształtowania się odmiany literackiej języka ogólnego przed w. XIII i
przyznać jej znaczniejszego zasięgu". Przemawia za tym duża rola łaciny w tamtych czasach w życiu
polityczno-społecznym Polski, słaba organizacja szkolnictwa i niski poziom wykształcenia wśród świeckich
obywateli. Czesi, których rozwój języka wyprzedzał język polski, datują rozwój swego piśmiennictwa na XIII
wiek. "Proces organizowania się języka ogólnego, zwłaszcza jego odmiany literackiej, postępuje w XVI
wieku".

2. Tadeusz Milewski:
Mimo wielu tekstów pochodzących z XV wieku, to nie było jeszcze wówczas ogólnopolskiego języka
literackiego, głównie wskutek silnej konkurencji łaciny i języka niemieckiego. Zmiany przynosi "wiek XVI,
w którym w dwóch etapach powstaje ogólnopolski język literacki".

3. Władysław Kuraszkiewicz:
"Piśmiennictwo polskie zaczyna się rozwijać dopiero pod koniec XIV wieku (za Piastów: Władysława
Łokietka i Kazimierza Wielkiego), a rozkwit przeżywa w XV i XVI wieku (za Jagiellonów)". Język polski
powstał na podstawie odmian wielkopolskiej i małopolskiej, gdyż te dwa regiony scalono w jedno państwo.

XV

w.

4. Zdzisław Stieber:
W XVI wieku mamy już w zasadzie jednolity język literacki (w którym znajdziemy cechy odmiany
wielkopolskiej i małopolskiej), "zatem właśnie w XV wieku tworzył się dopiero, jak to wskazał Taszycki,
polski język literacki", choć pewne zaczątki języka polskiego były z pewnością dawniejsze.

XV/

XIV

w.

5. Stanisław Borawski:
W dobie początków polskiej państwowości istniał język ponadplemienny (wczesny ogólny) i języki plemienne
(poprzedniki gwar). Język ponadplemienny nie powstał z awansu jednego z dialektów, ale z
konwencjonalizowania się języka w trakcie pełnienia przezeń funkcji środka komunikacji. Od końca XIV
wieku ożywia się wymiana tekstów między klasztorami, a z I połowy XV wieku pochodzi wiele tekstów
powiązanych ze sobą wspólnym pochodzeniem.

XIV

w.

6. Bogdan Walczak:
O języku literackim można mówić od momentu pojawienia się pierwszej normy językowej, którą z pewnością
można zauważyć w zabytkach z końca XIV wieku (roty pochodzące z Wielkopolski i Małopolski, Psałterz
floriański).

Wnioski:
1. polski język literacki nie znajdował podstaw kulturowych przed wiekiem XIII,
2. wraz z awansem kulturowym Polski w XIII wieku powstało zapotrzebowanie na piśmiennictwo w języku
polskim i stworzyło społeczną podstawę zaczątków polskiego języka literackiego,
3. pod koniec XIV wieku pojawiają się w tekstach pisanych po polsku pierwsze zabiegi normotwórcze,
mające na celu stabilizację ponadregionalnych norm (I faza kształtowania się polskiego języka
literackiego),
4. wiek XV – II faza procesu, następuje rozwój piśmiennictwa polskiego (duża rola szlachty),
5. wiek XVI – III faza rozwoju polskiego języka literackiego, powstaje ogólnopolska odmiana języka, co
wiąże się z renesansowym przełomem w kulturze, polityce, religii oraz ukształtowaniem się nowożytnego
państwa polskiego.
Polszczyzna była trzecim chronologicznie językiem w Europie, który uzyskał status języka literackiego – po
niemieckim (XII-XIII w.) i czeskim (XIII-XIV w.).

Język literacki a język ogólny
Wł. Kuraszkiewicz i Z. Klemensiewicz postawili hipotezę, że język polski literacki miał poprzednika w
formie odmiany mówionej (polski język ogólny), która miałaby się ukształtować już w X-XI wieku.
Przeciwny tej hipotezie Z. Stieber twierdzi, że w Polsce unifikacja j. pisanego poprzedziła unifikację j.
mówionego (język ogólnopolski mówiony uformował się pod wpływem j. pisanego). Podobnego zdania są
B. Walczak (ogólnopolska norma językowa ukształtowała się w piśmie) i S. Dubisz (pismo spowodowało w
XVI wieku powstanie języka ogólnego).

III. Gdzie powstał polski język literacki

Zazwyczaj języki literackie mają podstawę dialektalną (jeden dialekt, zespół staje się wzorem, podstawą do
odmiany ponadregionalnej), np. j. francuski (dialekt Paryża i okolic), j. niemiecki (j. wysokoniemiecki).
Spór o pochodzenie j. polskiego rozpoczął się w latach 80-tych XIX wieku, a ostateczne ustalenia przyjęto
w 60-tych latach XX wieku. W dyskusji brali udział zarówno językoznawcy, jak i etnografowie, historycy i
literaturoznawcy.
Uczeni podzieli się na dwa obozy:
1. zwolennicy teorii o wielkopolskiej genezie j. polskiego: A. Kalina, A.A. Kryński, S. Dobrzycki, T. Lehr-
Spławiński, J. Łoś, M. Małecki, S. Rospond, J. Kuryłowicz, L. Moszyński,
2. zwolennicy teorii o małopolskiej genezie j. polskiego: A. Brückner, S. Szober, W. Taszycki, T. Milewski.

Jeśli przyjąć, że czas kształtowania się polskiego języka literackiego przypada na okres XIV-XVI wieku, to
podstawą może być każdy z powyższych dialektów. W tekstach staropolskich występują zarówno cechy
wielkopolskie, jak i małopolskie:

Wielkopolska

Małopolska

język literacki

sz, ż, cz

s, z, c

sz, ż, cz

-ch (duch, na nogach)

-k (duch, na nogak)

-ch (duch, na nogach)

chwała

fała

chwała

-sko

-sk

-sko

redło

radło

radło

-'ew- (wężewi)

-'ow- (wężowi)

-'ow- (wężowi)

byłem

byłek (<byłech)

byłem

uźrzał

uźrał

uźrzał

stojać, bojać się

stać, bać się

stać, bać się

znaje, graje

zna, gra

zna, gra

trzymać

dzierżeć

trzymać

Warto zaznaczyć, że te cechy, które wygrały były zarazem analogiczne do cech języka czeskiego, który
nobilitował pewne cechy dialektalne. Zestawienie powyższe nie wskazuje na to, który z dialektów stał się
podstawą j. literackiego.
Nowych danych dostarczyły studia W. Kuraszkiewicza, Z. Stiebera i Z. Klemensiewicza. Badacze zgodzili
się, że w polskim j. literackim ujawniają się zarówno wielkopolskie, jak i małopolskie cechy dialektalne.

Cechy polskiego języka literackiego genetycznie wielkopolskie:
1. brak mazurzenia (sz, ż, cz),
2. rozwój samogłosek nosowych (zachowanie 2 nosówek),
3. brak zamiany wygłosowego -ch > -k,
4. brak wymiany chw- >f-,
5. zachowanie do XVIII/XIX wieku gru śrz, źrz (śrzoda, źrzódło),
6. zbieżność wymowy rz (< r') oraz ż (<g): rzeka i żaba,
7. dominacja sufiksu -sko nad -sk w nazwach własnych (Płońsko, Radomsko),
8. domiancja do XVI w. włącznie przedrostka na- w stopniu najwyższym przym. (namilejsza),
9. ustabilizowanie się tzw. krótkich form biernika zaimków z sam. nosową (mię, cię, się),
10. upowszechnienie się spójnika/partykuły iże, iż (nie: eże, eż),
11. upowszechnienie się czasownika trzymać (nie dzierżeć).

Cechy polskiego języka literackiego genetycznie małopolskie:
1. upowszechnienie się morfemu -ow- zarówno po spółgłosce miękkej, jak i twardej (królowi),
2. zachowanie tzw. e ruchomego w formach typu domek, kupiec (na północy: domk, kupc),
3. ustabilizowanie się form z nagłosowym ja-, ra- np.: rano, jabłko (na północy: reno, jebłko),
4. zmiana pierwotnej postaci przyimka s(e) > z(e),
5. ściągnięte formy czasownika: bać się, stać,
6. dominacja sufiksu -in nad -ino w nazwach miejscowych (Korczyn, Zosin nad Karolino),
7. częste w XIV wieku formy czasownikowe: robiłech, siedziałech,
8. częsta w XIV w. końcówka rzecz. Msc. lm.: w lasoch, w gajoch.

Z zestawienia wynika, że cech tych nie było zbyt wiele, niektóre z nich miały wpływ ograniczony czasowo.
Polszyzna zatem nie była zbyt zróżnicowana, Polacy ze wszystkich regionów rozumieli się nawzajem, a
polski język literacki nie pochodzi z jednego dialektu, ale zawiera cechy obu ważnych wówczas
regiolektów.

W 1529 roku wcielono Mazowsze do Korony, w 1596 roku Zygmunt III Waza przeniósł stolicę do
Warszawy. Tym samym regiolekt mazowiecki zaczął wpływać na polszczyznę ogólną.
Jego najważniejsze cechy to:
1. przyczynienie się do zaniku samogłosek ścieśnionych: å (XVIII w.) i é (XIXw.),
2. utrwalenie wymowy typu -nk- (panienka, nie: panieŋka),
3. wprowadzenie w XIX w. wymowy śr-, źr- (środa, źródło, wcześniej wlkpol. śrzoda, źrzódło),
4. upowszechnienie w XVIII w. przedrostka naj- (najlepiej zamiast wlkpol. nalepiej),
5. upowszechnienie przyrostka -iwać/-ywać w czasownikach (opisywać wcześniej opisować),
6. wzrost frekwencji przyrostka -ak (prosiak, kurczak),
7. wprowadzenie do D. lm. r.ż. końcówki -i/-y (duszy, ziemi, zamiast wcześn.: ziemie, dusze),
8. wprowadzenie regionalizmów leksykalnych: jagoda, jeżyna, na dworze.

Powyższe dane wskazują, że wpływ Mazowsza na polski język ogólny był stosunkowo duży. Należy jednak
pamiętać, że cechy te przedostały się do już ukształotwanego języka literackiego.

W 2. połowie XVI i w XVII wieku polszczyzna podlegała również wpływom kresowym (niezwykle
popularna twórczość autorów kresowych wpływała na język polskich twórców, wiele rodów magnackich
Rzeczypospolitej pochodziło z Ukrainy, z nich wywodzili się królowie polscy. W Oświeceniu wpływ
polszczyzny kresowej wzrósł, gdyż zarówno król, jak i ówcześni twórcy pochodzili z Kresów). Pomimo to
wpływ regionalizmów kresowych na polski język literacki jest nieznaczny (system języka polskiego był już
ukształtowany). Główne wpływy to:
1. przyczynienie się do zaniku a ścieśnionego (XVIII wiek) oraz e i o ścieśnionego (XIX wiek),
2. podtrzymywanie artykulacji przedniojęzykowego ł (XIX-XX w.),
3. zmiana postaci morfologicznej przyrostka -ic > -icz (Klonowic > Klonowicz),
4. wyrównanie morfologiczne stpol. c > cz w tematach czasown. (szepcę, depcę > szepczę, depczę),
5. wprowadzenie kresowizmów: bałamut, chata, chłystek, czupryna, duży, hałas, hołota, hodować.

W drugiej połowie XVIII wieku polski język literacki był już ukształtowany (chociaż już od XVI w.
polski język literacki miał status języka ogólnego w odmianie pisanej i mówionej).