2014-03-15

1

Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego

Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego

Opracowanie

: lek.dent. Monika Maślińska-Brazulewicz

dr hab.n.med. Katarzyna Emerich prof.nadzw.

PROFILAKTYKA

ORTODONTYCZNA

Profilaktyka ortodontyczna ma na celu zapewnienie optymalnych
warunków do prawidłowego kształtowania budowy i czynności
układu stomatognatycznego.

Częstość występowania wad zgryzu

u dzieci i młodzieży w Polsce wynosi

od 37% do 76%.

Wadom zgryzu należy zapo-
biegać jeszcze przed wystąpie-
niem oznak nieprawidłowości
w budowie bądź czynności.

2014-03-15

2

W ramach profilaktyki ortodontycznej wyróżniamy:



Profilaktykę I rzędową /pierwotną/

– niedopuszczenie do

powstania zagrożeń dla rozwijającego się narządu żucia



Profilaktykę II rzędową /wtórną/

– wczesne rozpoznawanie

i eliminowanie tych czynników – dysfunkcji, parafunkcji,
próchnicy i jej powikłań



Profilaktykę III rzędową /metafilaktykę/

– w okresie już

w pełni rozwiniętej wady zgryzu eliminowanie dalszych
powikłań związanych z tą wadą czyli zapobieganie jej dalszemu
rozwojowi, pogłębianiu i utrwalaniu

Najnowsze badania epidemiologiczne prowadzone

zgodnie z założeniami WHO

w trzech regionach Polski dzieci 12-letnich,

wykazały

wzrost liczby wad zębowych

(

61,5% stłoczeń zębów

) wymagających leczenia.

Duże wady zgryzu

stwierdzono u

35,1%

badanych dzieci.

2014-03-15

3

Racjonalna profilaktyka możliwa jest wtedy

gdy znamy przyczyny powodujące chorobę.

Wady

zgryzu nie są chorobami.

Są to zaburzenia rozwoju twarzy

powstające w czasie wzrostu i rozwoju dziecka.

Zaburzenia mogą dotyczyć:
-

uzębienia

-

kości twarzowej części czaszki.

Wady dzieli się na:
-

wady zębowo-wyrostkowe

-

wady szkieletowe.

Etiologia wad zgryzu jest trudna do zdefiniowania.

Wady zgryzu najczęściej powstają
w wyniku interakcji czynników

wrodzonych i środowiskowych

.

Jak wykazały badania prowadzone w USA jedynie
5% wad miało określoną przyczynę powstania.

2014-03-15

4

Czynniki zewnętrzne powodujące zaburzenia zgryzu:

- szkodliwe nawyki,
- oddychanie przez usta,
-

zaburzenie połykania

-

zaburzenia żucia

-

przedwczesna utrata zębów mlecznych
spowodowana chorobą próchnicową lub urazami

Czynniki zewnętrzne przede wszystkim wpływają
na ustawienie zębów i kształt łuków zębowych.

Nieprawidłowe ustawienie zębów może zaburzać
relację łuków zębowych oraz funkcję narządu żucia.

Nieprawidłowa funkcja

może w konsekwencji

prowadzić do powstania

wad czynnościowych

,

które w niektórych przypadkach doprowadzają do

zaburzeń szkieletowych

,

szczególnie u dzieci z nieprawidłowym,

wrodzonym kierunkiem wzrostu twarzy.

2014-03-15

5

Ogólnie działania profilaktyczne w ortodoncji

polegają na dostarczaniu dziecku

prawidłowych bodźców rozwojowych

i eliminowaniu czynników szkodliwych

zaburzających prawidłowy rozwój twarzy.

Większość dzieci rodzi się z

tzw.

tyłożuchwiem fizjologicznym.

W warunkach prawidłowych

do czasu wyrzynania się

pierwszych zębów mlecznych

powinno dojść

do wysunięcia żuchwy.

W rozwoju zgryzu ruch ten określany

jest

„pierwszym fizjologicznym wysunięciem żuchwy”.

2014-03-15

6

Umiejętność ssania jest cechą, z którą rodzi się zdrowe dziecko.

U niemowląt urodzonych o czasie

odruch ssania pojawia się po pierwszym dniu życia.

Budowa jamy ustnej noworodka
jest przystosowana do ssania poprzez:

-

cofnięcie żuchwy,

-

kontakt wałów dziąsłowych,

- wysokie ustawienie krtani,
-

długie podniebienie miękkie.

Karmienia piersią:

-

dostarcza właściwego pożywienia,

-

jest ważne ze względów immunologicznych,

-

wpływa na rozwój i budowę jamy ustnej,

-

zapewnia bliskość matki ważną dla prawidłowego
rozwoju psychicznego niemowlęcia.

Ssanie składa się z 2 faz:

1 faza

– wyciskanie – język przyciska brodawkę

sutkową do podniebienia i współdziała z ruchami
posuwistymi żuchwy

2 faza

– ssanie – opada dno jamy ustnej powodując

przy współdziałaniu anatomicznych elementów błony
śluzowej powstanie ujemnego ciśnienia

ODRUCH SSANIA

2014-03-15

7

Podczas karmienia głowa i tułów powinny być tak
uniesione aby żuchwa mogła swobodnie wysuwać się
do przodu.

POZYCJA

PODCZAS KARMIENIA

POZYCJA

PODCZAS KARMIENIA

Nieprawidłowe układanie

niemowlęcia i dziecka podczas

karmienia

2014-03-15

8

KARMIENIE SZTUCZNE

Karmienie butelką ze smoczkiem może pogłębiać
tyłożuchwie fizjologiczne:
- ucisk butelki na wargę dolną i żuchwę
- zbyt duży otwór w smoczku nie stymuluje żuchwy do
wysuwania

Smoczek powinien posiadać kilka
małych

otworów,

co

umożliwi

odpowiednio długi czas karmienia,
właściwą porcję jednorazową pokarmu
oraz korzystną pracę narządu żucia.

W badaniach wykazano, że u dzieci karmionych naturalnie

nie dłużej niż 5 miesięcy

72% ssało smoczek, a 10% palec.

Natomiast nawyk ssania nie występował u dzieci,

które były dłużej karmione piersią (średnio 8 miesięcy).

Nawyk

ssania występuje rzadziej u dzieci,

które były karmione naturalnie

dłużej niż 4 miesiące

w porównaniu do dzieci karmionych tylko przy użyciu butelki.

2014-03-15

9

Nawyk ssania smoczka czy palca często

prowadzi do powstania wad zgryzu.

Nawyk ten trwający dłużej niż 24 miesiące

jest istotnym czynnikiem wywołującym

nieprawidłowości zgryzowe.

Nawyk ssania smoczka trwający

dłużej niż 3 lata jest szkodliwy,

a trwający 5 lat powoduje nasilone wady zgryzu.

Lekarze powinni zwracać uwagę rodzicom,

aby jeżeli u ich dzieci występuje nawyk ssania

smoczka lub palca, należy przerwać go

między 2 a 3 rokiem życia

.

2014-03-15

10

Karmienie piersią i krótkie używanie smoczka

nie powoduje zaburzeń zgryzowych.

Przedłużone ssanie smoczka lub palca

może powodować charakterystyczne wady zgryzu,

których nasilenie zależy od

czasu trwania nawyku

i kierunku wzrostu twarzy dziecka.

Wady zgryzu pozostają

nawet po zaprzestaniu nawyku.

Wada zgryzu powstała na skutek nawyku

może ulec samoistnej korekcie,

jeżeli nawyk ustąpi

przed

wyrznięciem zębów stałych

i

towarzyszy temu prawidłowy wzorzec

wzrostu struktur twarzoczaszki.

NAWYK SSANIA

2014-03-15

11

Odruch ssania w początkowym okresie życia jest
czynnością fizjologiczną związaną z karmieniem
naturalnym. Odruch ssania

zanika stopniowo w 18

miesiącu życia

wraz z prawidłowym rozwojem fizycznym

i psychicznym dziecka.

Wyrzynanie zębów mlecznych, karmienie dziecka za
pomocą łyżeczki sprawiają, że w miejsce odruchu ssania
pojawia się i doskonali funkcja odgryzania, proces
miażdżenia i żucia pokarmów.

NAWYK SSANIA

ZWALCZANIE

NAWYKU SSANIA

Przedłużanie odruchu ssania może prowadzić do rozwoju
nawykowego ssania, np. smoczka, wargi dolnej, języka
palca.

2014-03-15

12

2014-03-15

13

Po 4-tym miesiącu życia w celu
wykształcenia

u

niemowląt

umiejętności połykania pokarmów
półstałych należy rozpocząć karmienie
łyżeczką głęboko wprowadzaną do
jamy ustnej.

SPOSÓB KARMIENIA

Konsystencja pokarmu oraz sposób jego przyjmowania
ma wpływ rozwój i czynność narządu żucia.
Spożywanie twardych pokarmów wpływa modelująco na
wzrost

szczęk,

elementów

stawów

skroniowo-

żuchwowych i koordynację nerwowo-mięśniową.

KONSYSTENCJA

POKARMÓW

Twarde

pokarmy

dodatkowo

działają oczyszczająco na zęby.

2014-03-15

14

Po wyrznięciu się zębów siecznych mlecznych, między

8-12 miesiącem życia, wykształcamy odruch odgryzania

pokarmów twardych np. chleba (gluten od 5-6 miesiąca)

Przedłużone odżywianie pokarmami płynnymi

i papkowatymi zmniejsza dopływ bodźców

czynnościowych do wyrostków zębodołowych.

KONSYSTENCJA

POKARMÓW

ŻUCIE TWARDYCH POKARMÓW

Gryzienie i żucie twardych pokarmów stymuluje siły fizjologiczne
działające na zęby, kości, mięśnie i stawy, pobudzające narząd żucia
do wzrostu oraz przygotowujące go do wymiany uzębienia.

Dziecko 5-letnie powinno mieć już szpary rozwojowe oraz starte
guzki zębów.

Czasami wymagane jest szlifowanie guzków zębów mlecznych.

2014-03-15

15

POŁYKANIE

Połykanie jest czynnością złożoną, w wyniku której
pokarm lub ślina znajdująca się w jamie ustnej przechodzi
do żołądka przez gardło i przełyk.

Połykanie jest odruchem wrodzonym, który u ludzkiego
płodu występuje od 4 miesiąca ciąży.

Jest to czynność wielokrotnie występująca podczas doby.

REEDUKACJA

POŁYKANIA

zalecana w zgryzach otwartych

Polega na uświadamianiu nieprawidłowych
odruchów i nawyków a następnie przez
systematyczne

ćwiczenia wprowadzanie

nowych odruchów, nowych nawyków
do podświadomości.

2014-03-15

16

POŁYKANIE

Rozróżniamy dwa fizjologiczne typy połykania :

- typ trzewny – występujący u noworodka i

niemowlęcia

- typ dojrzały – występujący w okresie dziecięcym

oraz u dorosłego człowieka

Czynnikiem, który powoduje zaburzenia
w ustawieniu zębów oraz wady wymowy
jest

nietypowy sposób połykania

.

Niektórzy autorzy podkreślają jego rolę
w etiologii wad zgryzu.

2014-03-15

17

Inne nawyki polegające na:
-ssaniu wargi,
-

ssaniu policzków,

które obserwuje się u dzieci powodują
miejscowe zaburzenia zębowo-wyrostkowe.

Występują one stosunkowo rzadko i w trakcie
badań nie wykazują istotności statystycznej.

2014-03-15

18

Prawidłowy tor oddychania to oddychanie przez nos.

Powietrze wdychane nosem jest oczyszczane

i ogrzewane dzięki specyficznej budowie śluzówki.

W przypadkach gdy zwiększa się zapotrzebowanie

na tlen np. w czasie dodatkowego wysiłku,

człowiek oddycha również przez usta.

Utrudnione oddychanie przez nos

spowodowane

chorobami lub wadami morfologicznymi

górnych dróg oddechowych powoduje

oddychanie przez usta.

W trakcie ustnego toru oddychania

żuchwa

i język są opuszczone i cofnięte.

Otwarcie ust powoduje

napięcie policzków

i hipotonię mięśnia okrężnego.

Sytuacja taka może prowadzić do powstania

- wad klasy II,
-

zwężenia łuku zębowego szczęki

-

wychylenia siekaczy górnych

- zmniejszenia nagryzu pionowego.

Tego typu zaburzenia zgryzowe mogą powstać

gdy

zaburzenie oddechowe trwa długo

,

w okresie

intensywnego wzrostu

i częściej

u dzieci z niekorzystnym kierunkiem wzrostu twarzy.

2014-03-15

19

ZWALCZANIE

USTNEGO TORU ODDYCHANIA

Nawykowe oddychanie przez usta jest związane z:
- układaniem głowy dziecka w czasie snu i czuwania,
- ze sposobem karmienia,
- z nawykami ssania
- przewlekłymi schorzeniami górnych dróg oddechowych.

W celu leczenia nawykowego oddychania
przez usta można zastosować standardową
płytkę przedsionkową.

PRZEROST MIGDAŁKÓW PODNIEBIENNYCH

U większości dzieci przyczyną niedrożności dróg
oddechowych

jest przerost tkanki adenoidalnej i choroby

alergiczne.

Przerośnięty migdałek gardłowy i powiększone

migdałki podniebienne powodują konieczność
oddychania przez usta co powoduje:

- odruchowe wysuwanie

żuchwy i języka do przodu

- zmniejszenie

cieśni gardłowej

-

utrudniony przepływ powietrza

2014-03-15

20

Przerost

migdałków podniebiennych

może spowodować uformowanie się:

•

przodozgryzu lub

przodożuchwia

,

Przy

zwiększonym

migdałku gardłowym

może powstać:

•

tyłozgryz lub tyłożuchwie,

•

wychylenie

zębów siecznych górnych,

wysokie , wąskie podniebienie,

•

zwężenie szczęki,

•

zgryz

krzyżowy boczny

PRZEROST MIGDAŁKA GARDŁOWEGO

Migdałek gardłowy powinien zanikać ok. 9-go roku życia dziecka.

Przerost migdałka utrudnia oddychanie przez nos. Dziecko oddycha
przez usta, co prowadzi do hipotonii warg, krótkiej wargi górnej,
wysunięcia zębów siecznych górnych oraz obniżenia i cofnięcia
żuchwy.
Przerost migdałka może być również przyczyną powstania wad
zgryzu, między innymi: zgryzu otwartego, tyłozgryzu, tyłożuchwia,
zwężenia szczęki.

2014-03-15

21

Oddychanie przez usta

może powodować

zaburzenia zgryzowe

, których nasilenie

zależy od długości jego trwania oraz
wrodzonego kierunku wzrostu twarzy dziecka
oraz może prowadzić do

zaburzeń szkieletowych

,

które określane są

jako zespół długiej twarzy

.

.

Usunięcie przeszkody z górnych dróg
oddechowych nie przywraca automatycznie
prawidłowego toru oddychania.
Nawyk ten jest tylko jednym z czynników
powodujących powstanie zespołu długiej twarzy.

ZWALCZANIE

DYSFUNKCJI I PARAFUNKCJI

PRZYGRYZANIE WARGI DOLNEJ

Na skutek przygryzania wargi dolnej
siekacze górne ulegają wychyleniu,
a siekacze dolne przechyleniu oraz
zwiększa się nagryz poziomy i
pionowy.

2014-03-15

22

ZWALCZANIE

DYSFUNKCJI I PARAFUNKCJI

Ssanie wargi dolnej

2014-03-15

23

DIGITOMANIA

Digitomania, czyli ssanie palca
jest to najczęściej spotykana
parafunkcja.
Ssanie palca jest czynnością
fizjologiczną

w

okresie

niemowlęcym, która powinna
zaniknąć w 2-3 roku życia
dziecka.

ZWALCZANIE

DYSFUNKCJI I PARAFUNKCJI

W momencie włożenia palca między
zęby język jest spychany ku tyłowi, co
eliminuje naturalny ucisk języka na
zęby górne.
Dodatkowo nadmiernie rozciągnięty
mięsień

policzkowy

uciska

od

zewnątrz na zęby górne.
Ucisk policzków jest największy w
okolicy kątów ust i dlatego łuk górny
często ma kształt litery V.

DIGITOMANIA

ZWALCZANIE

DYSFUNKCJI I PARAFUNKCJI

2014-03-15

24

DIGITOMANIA

Zaburzenia powstające w konsekwencji ssania palca:

- wysunięcie i protruzja zębów siecznych górnych
- przesunięcie/brak przesunięcia dojęzykowego zębów siecznych
dolnych
- zgryz krzyżowy boczny
- zgryz otwarty przedni
- zgryz otwarty utrwalony wtłaczaniem języka między łuki zębowe

ZWALCZANIE

DYSFUNKCJI I PARAFUNKCJI

PRZEDWCZESNE

EKSTRAKCJE ZĘBÓW MLECZNYCH

W celu utrzymania odpowiedniej ilości miejsca na
wyrostku zębodołowym konieczne jest zachowanie zębów
trzonowych drugich mlecznych do czasu ich naturalnej
eksfoliacji.

Wczesna utrata zęba trzonowego drugiego mlecznego oraz
niewielki stopień zaawansowania rozwoju korzeni zęba
trzonowego stałego może prowadzić do jego mezjalizacji,
a w konsekwencji do skrócenia długości łuku zębowego
oraz występowania stłoczeń w uzębieniu stałym.

2014-03-15

25

Utrata jednego/kilku zębów

siecznych mlecznych

nie ma

wpływu na ustawienie zębów stałych.

Jedynie opóźnione wyrzynanie zębów siecznych stałych
może doprowadzić do utraty miejsca w następstwie
migracji zębów sąsiednich.

PRZEDWCZESNE

EKSTRAKCJE ZĘBÓW MLECZNYCH

Przedwczesna utrata zębów mlecznych może wywołać:

- zaburzenie funkcji

- obniżenie wysokości zwarcia

- przesunięcia zębowe

- brak miejsca dla zębów stałych

PRZEDWCZESNE

EKSTRAKCJE ZĘBÓW MLECZNYCH

2014-03-15

26

UTRZYMYWANIE PRZESTRZENI

DLA ZĘBÓW STAŁYCH

Rodzaj aparatu ortodontycznego, którego
zadaniem jest utrzymanie w łuku
przestrzeni dla zęba stałego w przypadku
przedwczesnej utraty zęba mlecznego.

Utrzymywacz przestrzeni może być
zakładany na stałe lub wyjmowany.

Utrzymywacze przestrzeni

- każdy ząb mleczny posiada swój odpowiednik w uzębieniu

stałym

- ząb stały wyrzyna się wkrótce po fizjologicznej utracie zęba

mlecznego

- w przypadku przedwczesnej utraty zęba mlecznego zęby

sąsiednie mają tendencję do przesuwania się w powstałą łuku
lukę

-

w następstwie ząb stały nie ma

wystarczającej ilości miejsca
w łuku zębowym

UTRZYMYWANIE PRZESTRZENI

DLA ZĘBÓW STAŁYCH

2014-03-15

27

Stałe utrzymywacze przestrzeni:

wymagają współpracy pacjenta
podczas ich zakładania i
zdejmowania

UTRZYMYWANIE PRZESTRZENI

DLA ZĘBÓW STAŁYCH

Distal shoe –

stosowany w sytuacji, gdy nie
wyrznął się stały ząb trzonowy.
Ze względu na wysokie ryzyko
zakażenia aparat jest jednak
mało popularny.

UTRZYMYWANIE PRZESTRZENI

DLA ZĘBÓW STAŁYCH

2014-03-15

28

Ruchome utrzymywacze przestrzeni

:

- są zdejmowane więc obarczone wszystkimi wadami aparatów

ruchomych

- najczęściej noszone są w nocy. Jest to wystarczająca ilość czasu

zapobiegająca mezjalizacji zęba trzonowego pierwszego stałego

- mogą być noszone zależnie od kaprysu pacjenta

- łatwo ulegają uszkodzeniu i zgubieniu

UTRZYMYWANIE PRZESTRZENI

DLA ZĘBÓW STAŁYCH

W ramach później profilaktyki ortodontycznej
czyli

metafilaktyki

można stosować czynne

i bierne

ćwiczenia mięśniowe

.

Np. ćwiczenia wzmacniające mięsień okrężny ust:

-

wciąganie i zagryzanie górnej wargi dolnymi siekaczami

-

ćwiczenia z płytką standardową

-

tzw. płukanie przedsionka

-

wymawianie zgłosek „wybuchowych” tj. p, b

-

dmuchanie na wiatraczek lub piórko

2014-03-15

29

SILNE WĘDZIDŁO WARGI GÓRNEJ

może być powodem diastemy pomiędzy siekaczami
centralnymi górnymi,

z podcięciem czekamy do wyrznięcia stałych kłów

KRÓTKIE WĘDZIDŁO JĘZYKA

2014-03-15

30

PROFILAKTYKA

ORTODONTYCZNA powinna polegać na:

• uświadamianiu zalet

karmienia piersią

• ograniczaniu nieprawidłowych

nawyków /

dys- i parafunkcji

/

• wzmacnianiu

mięśnia okrężnego ust

poprzez

mioterapię

• kontrolowanie nieprawidłowej

funkcji języka

• podawaniu

pokarmów

o odpowiedniej konsystencji

• eliminowaniu

zgryzów krzyżowych

• zapobieganiu konsekwencjom przedwczesnej

utraty

zębów

mlecznych i stałych

• kontroli nieprawidłowości

ustawienia zawiązków

zębowych

• wczesnej kontroli i odpowiedniego leczenia dot

. liczby zębów

• eliminowaniu

nieprawidłowości anatomicznych

/wędzidełka,

mezjodens/