1

Hymny Jana Kasprowicza – z wstępu BN Lipskiego (Wybór poezji)

Hymn – gatunek poetycki związany od starożytnych początków z kultami religijnymi;

gatunek o stylu podniosłym, namaszczonym, modlitewnym, w którym podmiot
liryczny (często zbiorowy lub występujący w imieniu zbiorowości) zwraca się do
bóstwa lub jakichś przerastających go potęg. Tradycję starożytną wzbogaciła tradycja
chrześcijańska.

Kasprowicz sięgnął początkowo do jeszcze jednego, egzotycznego źródła inspiracji:

do hymnu wedyckiego.

o

Wedy - święte księgi starożytnych Indii. Rig – Weda zawiera ok. tysiąca hymnów
sanskryckich pochodzących z II tysiąclecia przed Chrystusem.

o

Na modernizm ogromny wpływ miała filozofia Schopenhauera; jednym z jego
elementów było zainteresowanie filozofią i religią Indii.

Nawiązania do hymniki chrześcijańskiej (motyw Sądu Ostatecznego, hymn

łaciński Dies irae)

Kontrast ujęć artystycznych :

Okres symbolistyczno – impresjonistyczny Okres ekspresjonistyczny:
Statyka, bezruch

Dynamika, pęd przedstawiony w
hiperbolicznych obrazach i określeniach

Nastroje melancholijne, ściszone

Gwałtowna ekspresja napiętych uczuć,
głównie trwogi

Autonomia starannie komponowanych
plastycznych walorów obrazu

Detal kolorystyczny i plastyczny spełnia
chwilową rolę ekspresywną

Przewaga form stroficzno –
wersyfikacyjnych mających opinię
kunsztownych (np. sonet)

Wiersz wolny (w utworach związanych z
inspiracją medycką)

Hymny Kasprowicza zaczynają się ukazywać w modernistycznej prasie literackiej,

poczynając od Dies irae w siódmym numerze krakowskiego „śycia” z datą 1.04.1899
r.

Nazwa Hymny pochodzi dopiero z roku 1922. Pierwotnie istniały tylko 3 zbiorki:

Ginącemu światu (1901), Moja pieśń wieczorna (1902, tomik ten powtarzał w innym
układzie i ze zmianami hymny z poprzedniego zbioru, rozszerzając zawartość o Na
wzgórzu śmierci) i Salve Regina (1902)

Nie wszystkie utwory wchodzące do tego cyklu poetyckiego noszą cechy gatunkowe

hymnu, np. Judasz – silnie udramatyzowany monolog – pomyślany jako ekspresja
uczuć bohatera i zarazem podmiotu lirycznego poematu (nie ma to nic wspólnego z
założeniami gatunkowymi hymnu)

Tradycja

Tradycja pieśni kościelnej, m.in. średniowiecznej hymniki chrześcijańskiej.

Dies irae – nawiązuje do sekwencji Święty Boże – błagalna pieśń, zwana

Suplikacjami, często śpiewana przez lud polski (przypisywane Tomaszowi z Celano –
XIII wiek)

Salve Regina – nawiązuje do średniowiecznej antyfony Maryjnej oraz do Godzinek do

Niepokalanego Poczęcia

2

Kasprowicz nawiązuje do tradycji malarstwa średniowiecznego i renesansowego do

symboliki religijnej.

Kasprowicz ujmuje przede wszystkim nurtujące go wielkie zagadnienia etyczne

W 1912 ukazało się wydanie zbiorowe, Dzieła poetyckie: tu Kasprowicz połączył

Hymny z późniejszą prozą poetycką O bohaterskim koniu i walącym się domu pod
wspólnym tytułem, Ginącemu światu.

Tak różne utworu mogła połączyć tylko jedna idea: obydwa cykle są różnie wyrażonym
przerażeniem wobec wielkiego kryzysu cywilizacyjnego, wobec kryzysu wartości.

Same hymny dzieli głęboka cezura: stosunek między człowiekiem i Bogiem, który

jest również przejawem kryzysu wartości (podmiot liryczny uświadamia sobie i
przeżywa obojętność Boga wobec człowieka), zmienia się następnie.

Salve Regina – przełomowy hymn, zmieniający postawę religijną Kasprowicza. Kończy się
okres buntu wobec metafizycznego porządku spraw etycznych, następuje okres ufności w
boski porządek metafizyczny świata, skażonego przez ludzki grzech.
Odtąd poezja Kasprowicza staje się coraz bardziej zgodna ze światopoglądem katolickim
(uwydatnione w Księdze ubogich)

Katastrofizm
– w nim przejawiało się przekonanie o kryzysie cywilizacyjnym i kryzysie
wartości

Pierwsza fala katastrofizmu: lata 90.: Dies irae Lucjana Rydla, cykl Dies irae Jerzego

ś

uławski.

Określona tematyka, stylizacja, postawa: wizje totalnej zagłady, ujęte w obrazy

nawiązujące do Apokalipsy, Dies irae i Sądu Ostatecznego, znanego z malarstwa
gotyckiego i renesansowego.

U podstaw tego nurtu: poczucie nietrwałości porządku społecznego i moralnego

Później:
- po I wojnie światowej twórczość poetów ekspresjonistycznego, poznańskiego „Zdroju” i
„Skamandra”
- przed II wojną światową – twórczość poetów „śagarów” i „Reflektora”, u niektórych
poetów związanych ze „Skamandrem”, a szczególniej z „Kwadrygą”; w prozie Witkacego
- w czasie II wojny światowej: twórczość poetów – akowców – Baczyński, Gajcy
- ostatnia fala: obsesje atomowe, itd. – połowa lat 50.

Katastrofizm w literaturze XX wieku wiąże się przede wszystkim z

ekspresjonizmem; występuje w nim brak afirmacji wobec świata, który wyraził się
gwałtowną, namiętną krytyką o charakterze moralnym (etyzm).

Etyzm:

Dobro wiążą ekspresjoniści ze sferą duchową, zło – ze sferą matrii.

Etyzm ekspresjonistów ma charakter kolektywistyczny: bunt przeciw złu jest buntem

zbiorowym lub prometejskim buntem w imię zbiorowości

Wyraz buntu jest skrajnie subiektywistyczny; obraz świata w ekspresjonizmie ma

charakter

subiektywnej

wizji;

Poznanie

jest

drugorzędną

funkcją

wizji;

pierwszorzędną jest wyraz, ekspresja.

3

Poezja ekspresjonistów:

o

Ekstatyczna

o

Eksklamacyjna

o

Patetyczna

o

hiperboliczna

- takie właśnie są Hymny
Kasprowicz stworzył prekursorską wobec przyszłej praktyki ekspresjonizmu poetykę.

Obrazowanie w Hymnach – ma charakter wizyjny; obraz nie ma tu za zadanie być
reprezentacją rzeczywistości istniejącej realnie, przedmiotowo.np.

 Dies irae – użycie na początku hymny czasu przyszłego (charakter profetyczny,

jasnowidzący).

 Święty Boże – obraz wiedzionego przez Śmierć pochodu – wizja symboliczna, m.in.

dzięki personifikacjom – Dola, Śmierć, wyobrażenie Boga nawiązujące do tradycji
ikonografii chrześcijańskiej.

 Moja pieśń wieczorna – katastroficzna wizja pożaru świata ukazana jako projekcja

pokutnego przeżycia religijnego

- Wizje te mają rozmiar kosmiczny. Wiąże się to z hiperbolizującą tendencją ekspresjonizmu;
skłonność do gigantyzmu.
- Krzyk, gwałtowny gest, sytuacje dynamiczne, pełne kolizji, eksplozywne – ulubione środki
wyrazu ekspresjonizmu.
- Leksyka – skłonność do słów o wyraźnych, mocnych walorach emocjonalnych.
- Kolor – inna rola niż w Krzaku dzikiej róży; tu: dążność do bezpośredniego
sfunkcjonalizowania emocjonalnego każdego elementu plastycznego, np. czerwień – groza.
- Posługiwanie się obrazowaniem nawiązującym do praktyki znanej także naturalistom –
gromadzą szczegóły fizjologiczne, anatomiczne, obrazy chorób, kalectwa, rozkładu, brudu
itp. Funkcja takiego postępowania jest inna – dla ekspresjonistów świat jest dwudzielny,
dualistyczny: obok świata ducha jest świat materii, obok dobra – zło. Obrazowanie
„naturalistyczne” pełni więc funkcję wyodrębnienia i ukazania świata zła oraz wyrażenia
mocnych, negatywnych doznań podmiotu wobec tego świata.

Symbol

Odgrywa znaczną rolę w Hymnach, ale jest znaczna różnica między symbolem

symbolistycznym a symbolem ekspresjonistycznym.

W ekspresjonizmie – symbol uwikłany w metafory, które podsuwają sposób jego

odczytania; jest czytelniejszy niż w symbolizm

Wersyfikacja

Kasprowicz posłużył się wierszem wolnym, który jest kompozycją swobodnie

przeplatających się kilku rodzajów wersów.

Ciekawe elementy eksperymentalne: oryginalna technika rymów o zmiennej

odległości (górna granica aż do 14 wersów)

Konstrukcja, która miała być analogiczna do struktury allegra symfonicznego (metoda

przeplatania i przetwarzania dwóch podstawowych motywów)

Tradycją wiersza wolnego Hymnów jest nie francuski vers libre – lecz niemieckie

freie Rhytmen.

Ania Michna