6-7. Kultura jako mechanizm adaptacyjny homo sapiens.
Hominizacja jako proces współwarunkowany i warunkujący
powstanie i rozwój kultury (koewolucja genetyczno-kulturowa).
Wyposażenie i zróżnicowanie genetyczne populacji homo sapiens
a kultura („genetyczna smycz” i powszechniki kulturowe). Kultura
jako „nieodzowne” wyposażenie homo sapiens (tzw. „wilcze” lub
dzikie dzieci”).
Wstęp do Kulturoznawstwa
6-7
Kultura a natura: koewolucja genetyczno-kulturowa
• W tej części wykładu zajmiemy się problemem który został
zasygnalizowany wcześniej, a mianowicie związkami pomiędzy kulturą a
naturą w rozumieniu wpływu biologicznej natury człowieka na rozwój i
funkcjonowanie kultury. Ważnymi pojęciami są tutaj koewolucja
genetyczno-kulturowa oraz hominizacja.
• Koewolucja genetyczno-kulturowa to rodzaj dodatniego sprzężenia
zwrotnego pomiędzy kulturą (zachowaniami wyuczonymi przez
człowieka w społeczeństwie) a naturą (biologicznym, genetycznie
zdeterminowanym wyposażeniem człowieka jako przedstawiciela
gatunku homo sapiens).
• Pojawienie się jakieś cechy ułatwiającej przyswojenie sobie kultury
sprzyjało przeżyciu danej jednostki dzięki większej skuteczności
zachowań narzędziowych i symbolicznych, jednocześnie rozwój kultury
(pojawianie się nowych technologii i symboli) zwiększał presję
selekcyjną na tego typu cechy.
Koewolucja genetyczno-kulturowa: hipotetyczna geneza
kultury
• Najstarsze elementy kultury w dolnym paleolicie (narzędzia otoczakowe) pojawiły się
prawdopodo-bnie w ciągu długiej ewolucji biologicznej form człowiekowatych. W trakcie
tej ewolucji pojawiły się niezbędne pre-adaptacje umożliwiające pojawienie się kultury.
Podstawowe adaptacje to:
wyprostowana (spionizowana) postawa uwalniająca kończyny przednie (co umożliwia
manipula-cję narzędziami);
duża pojemność mózgu umożliwiająca uczenie się i dokonywanie złożonych operacji
myślowych;
przejście na drapieżny tryb życia, co dostarczyło dużej ilości energii niezbędnej do
rozwoju mózgu;
• Pojawienie się kultury (narzędzi) dodatkowo zwiększyło zdolność przystosowawczą, gdyż
umożli-wiło dostęp do nowych źródeł pokarmu, co z kolei przyspieszało ewolucję
sprzyjających rozwojowi kultury cech (duża pojemność mózgu i chwytność przednich
kończyn).
• Mechanizm ten nazywany jest również koewolucją genetyczno-kulturową.
• Dawniej przypuszczano, że podstawowym mechanizmem przyspieszającym rozwój
inteligencji (i tym samym kultury) był rozwój narzędzi i łowiectwa.
• Ostatnio pojawiły się hipotezy, że istotnym czynnikiem mogła być również wewnątrz-
grupowa ry-walizacja o różnego rodzaju zasoby (pożywienie, schronienie, partnerzy
seksualni, przywództwo), w trakcie której następowała selekcja osobników radzących
sobie najlepiej i przekazujących te cechy swojemu potomstwu.
• Należy jednak odróżnić ewolucję biologiczną w kierunku cech umożliwiających
przyswajanie sobie kultury, od samego rozwoju i historii kultury. Obydwa te procesy,
jakkolwiek wzajemnie się stymu-lujące i przebiegające równolegle, są procesami
autonomicznymi, które można (ale niekoniecznie trzeba) rozpatrywać w oderwaniu od
innych czynników.
Hominizacja
• Najważniejsze formy hominidów
(człowiekowatych) to:
orrorin tugenensis 7-6 mln
ardipithecus ramidus 5,8-4,4 mln
australopitecus anamensis 4,2-3,8 mln
australopitecus afarensis 4,0-3,0 mln
australopitecus africanus 3,0-2,0 mln
australopitecus (paranthropus) boisei 2,7-
0,9 mln (wymarły bezpotomnie)
australopitecus (paranthropus) robustus
2,7-0,9 mln (wymarły bezpotomnie)
homo habilis 2,5-1,6 mln
homo erectus 1,8 mln – ok. 20 tys. (wymarły
bezpotomnie)
homo neanderthalensis 0,7 mln – ok. 25 tys.
(wymarły bezpotomnie)
homo ergaster 1,8-0,3 mln
homo rhodesiensis 0,3-0,2 mln
homo belmei 0,2-0,1 mln
homo sapiens sapiens od ok. 0,15-0,1 mln
do dzisiaj
• Hominizacja (czyli
uczłowieczanie) to proces ewolucji
biologicznej wiodącej od
zwierzęcych przodków człowieka
(hominidów) do wykształ-cenia się
współczesnej formy homo sapiens.
Istotną rolę w hominizacji
odegrało pojawienie się kultury, co
przyspieszyło selekcję szeregu
cech (rozwój mózgu, chwytność
kończyn, gracylizacja szczęk itp.).
Główne etapy hominizacji w
zarysie
1) Wspólny przodek człowieka
(homo sapiens) i małp na-
czelnych, ok. 8-10 mln lat i
więcej, nie poruszał się w
pozycji spionizowanej;
2) Orrorin tugenensis, ok. 7-6
mln lat, postawa wyprosto-
wana, brak dowodów na
użycie narzędzi, prawdopo-
dobnie okazyjnie korzystał z
kości, kamieni i gałęzi
(podobnie jak szympansy);
3) Australopitecus, ok. 5-2 mln
lat, postawa wyprostowana,
brak dowodów na użycie
narzędzi, prawdopodobnie
okazyjnie korzystał z kości,
kamieni i gałęzi (podobnie
jak szympansy);
4) Homo habilis, ok. 2,5-1,6 mln lat, pierwsza forma hominidów używająca
celowo wykona-nych narzędzi (zachowały się narzędzia otoczakowe i
pięściaki, początek dolnego paleo-litu);
5) Homo erectus, ok. 1,8 mln – 20 tys. lat, forma dominująca w późniejszych
fazach dolnego paleolitu, jej formy spotykane w Europie i Azji do
górnego paleolitu, opanował ogień, używał udoskonalonych pięściaków;
6) Homo ergaster, ok. 1,8-0,3 mln lat, forma homo erectus występująca w
Afryce, włócznie z kamiennymi ostrzem, szeroki asortyment pięściaków,
zapoczątkowuje środkowy paleolit;
7) Homo neanderthalensis 0,7 mln – ok. 25 tys. lat, forma homo erectus
występująca w Euro-pie i Zachodniej Azji, szeroki asortyment pięściaków
i zgrzebeł, powszechny w środko-wym paleolicie Europy i Azji;
8) Homo sapiens, późny środkowy paleolit w Afryce (MSA), górny paleolit w
Europie i Azji; powszechnie stosowane techniki wiórowe (odłupkowe);
Kultura a natura: powszechniki kulturowe
• Psychologowie ewolucyjni używają terminu powszechnik kulturowy dla
określenia cech wspólnych spotykanych we wszystkich ludzkich kulturach.
• Powszechnikiem kulturowym jest np. wyróżnianie siedmiu podstawowych
kolorów (barw) w różnych kulturach w następującym porządku:
- języki zawierające tylko dwa podstawowe terminy oznaczające barwy
wyróżniają kolory czarny i biały (ciemny i jasny);
- języki zawierające trzy takie terminy wyróżniają kolory czarny, biały i
czerwony;
- języki zawierające cztery terminy na oznaczenie barw wyróżniają kolory
czarny, biały, czerwony i zielony albo żółty;
- języki zawierające pięć terminów na oznaczenie barw wyróżniają kolory
czarny, biały, czerwony, zielony i żółty;
- języki zawierające sześć terminów na oznaczenie barw wyróżniają kolory
czarny, biały, czerwony, zielony, żółty i niebieski;
- języki zawierające siedem terminów na oznaczenie barw wyróżniają kolory
czarny, biały, czerwony, zielony, żółty, niebieski i brązowy;
- nie stwierdzono istotnych korelacji w odniesieniu do pozostałych czterech
podsta-wowych barw (fioletowej, różowej, pomarańczowej i szarej);
Kultura a natura: powszechniki kulturowe
• Wiele powszechników kulturowych dotyczy podziału ról pomiędzy
płciami oraz społecznych pozycji kobiety i mężczyzny.
- kobiety zawsze ponoszą większość kosztów (czas i energia) związanych
z wy-chowaniem dzieci;
- większość najwyższych pozycji w hierarchii społecznej zajmują
mężczyźni, to samo jednak dotyczy także pozycji najniższych (kobiety
sytuują się pośrodku);
- mężczyźni są bardziej niż kobiety czuli na punkcie swojego prestiżu;
- seksualność kobiet jest w większym stopniu kontrolowana (społecznie i
kulturo-wo) niż seksualność mężczyzn;
• Powszechniki kulturowe mają świadczyć o istnieniu tzw. „genetycznej
smyczy” na której jest „trzymana” kultura. Genetyczne wyposażenie
gatunku homo sapiens ogranicza kształt i postać istniejących kultur do
tego, co możliwe jest w powiąza-niu z istniejącą naturą ludzką (tj.
genetycznie zdeterminowanymi cechami ludzi jako przedstawicieli
gatunku biologicznego).
„Dzikie” albo „wilcze
dzieci”
• „Dzikie” albo „wilcze dzieci” to zwyczajowa nazwa nadawana dzieciom które
zostały wycho-wane poza społeczeństwem ludzkim (najczęściej takie dzieci zostały
wychowane przez wilki lub psy. Dużo rzadziej znane są przypadki innych gatunków
zwierząt, m.in. pojawiały się pogłoski (chyba wszystkie nieudokumentowane) o
małpach (szympansach).
• „Dzikie dzieci” pochodzą również z różnego rodzaju rodzin patologicznych (dzieci
izolowane z różnych powodów od społeczeństwa).
• Przypadki „wilczych (dzikich) dzieci” świadczą że:
kultura (wyuczenie się różnego rodzaju zachowań podczas życia osobnika) jest
niezbędna do prawidłowego rozwoju osobników gatunku homo sapiens (żeby w
ogóle żyć, człowiek musi się nauczyć pewnych zachowań);
przedstawiciele gatunku homo sapiens którzy nauczyli się już określonej kultury
(zacho-wań), nie nauczą się już innej, radykalnie odmiennie kultury (zachowań) –
tutaj wchodzą w grę tzw. krytyczne okresy socjalizacji;
• Najsłynniejszym znanym przypadkiem „wilczych
dzieci” są postacie założycieli Rzymu, Romulus i
Remus, porzuceni po urodzeniu (ich matka jako
kapłanka Westy nie mogła mieć dzieci) i wykar-
mieni przez wilczycę na wzgórzu Kapitol. Inne
słynne przypadki to literackie postacie Tarzana
(wychowanego przez małpy w Afryce) i
Mowgliego (wychowanego przez wilki w Indiach).
„Wilcze dzieci”:
Amala i Kamala
•
Jeden z najbardziej znanych, udokumentowanych przypadków odkrycia „wilczych dzieci” miała miejsce
w 1920 r., w pobliżu wioski Midnapore we wschodnich Indiach.
•
Od pewnego czasu wieśniacy z Midnapore lękali się dwu dziwnych "zjaw" o ludzkich kształtach, które
wynurzały się z różnych jam w pobliskim lesie. Miejscowy pastor anglikański, Joseph Singh, postanowił
rozwiązać zagadkę zjaw. Wieczorem zaczaił się na drzewie i obserwował otwory nor. Nie spodziewał się
zobaczyć niczego ciekawego. Po chwili zauważył dwa dorosłe wilki, które wyszły z nor. Za nimi szła
gromada szczeniąt i, ku wielkiemu zaskoczeniu pastora, dwie zjawy podobne do dzieci. Kiedy się
zbliżyły, Singh zdziwił się jeszcze bardziej. Były to bowiem dwie małe dziewczynki! Żyły z wilkami,
wychowywane razem z ich potomstwem. Jedna z dziewczynek miała zaledwie półtora roku, druga
około siedmiu lat.
•
W dniu 17 października 1920 r. dziewczynki schwytano i zabrano do sierocińca. Jego personel postawił
sobie za punkt honoru "nawrócenie" ich na człowieczeństwo, dziewczynki jednak tylko wyły, lub
biegały na czworakach jak wilki. Młodsza otrzymała imię Amala, starsza - Kamala. Amala zmarła po
roku. Nie nauczyła się ani chodzić jak człowiek, ani mówić. Kamala dożyła 16 lat. Udało się nauczyć ja
kilku „ludzkich” czynności: opanowała około 30 słów, nauczyła się chodzić i stać w pozycji
wyprostowanej i jeść gotowane potrawy. W chwili odnalezienia dziewczynki były dobrze odżywione i w
dobrej kondycji psychi-cznej (mimo licznych blizn po ukąszeniach), po umieszczeniu ich w sierocińcu
przeżyły rodzaj załamania nerwowego („szoku kulturowego”) ze skutkiem śmiertelnym dla Amali.