10-12) Podział kultury na mniejsze jednostki (sfery, dziedziny i
wartości). Sfery (kategorie) kultury. Podział kultury na trzy sfery
(kategorie) i ich nazwy u różnych autorów. Dziedziny kultury:
definicja dziedziny kultury, status dziedziny kultury, propozycje
przyporządkowania dziedzin kultury do sfer (kategorii) kultury.
Wartość i działanie – ogólna definicja. Ważne podziały wartości:
wartości subiektywne a obiektywne, wartości realizacyjne a
instrumentalne. Hierarchia wartości (skala preferencji).
Hierarchia wartości (skala preferencji) a założenie o
racjonalności. Hierarchia wartości: światopogląd. Światopogląd a
mit.

Wstęp do Kulturoznawstwa

10-12

1) "Etnometodologia" można sobie darować, nie będę pytał
2) układ sfer i dziedzin to jest pytanie powiązane z jednej strony z wykładem dotyczącym podziału na sfery i dziedziny kultury (godziny 10-12), a z

drugiej z podziałem na typy kultury (magia, religia, nowoczesność)

Generalnie rzecz biorąc: w magii wyróżnia się tylko jedną sferę kultury i to się nazywa m.in. pierwotnym synkretyzmem magicznym, tzn. nie ma

podziału na sferę symboliczną i niesymboliczną oraz na sferę wartości nadrzędnych i podrzędnych, np. opowiadanie jakiegoś mitu (sfera

światopoglądu) równoznaczne jest z komunikowaniem tego mitu komuś - duchom, innym ludziom itp. (sfera komunikacyjno-symboliczna) oraz z

praktycznym działaniem - np. rozpalaniem ognia (sfera praktyczna, kultura techniczno-użytkowa)

W religii jest podział na dwie sfery: sacrum i profanum, tzn. na sferę wartości nadrzędnych (realizacyjnych) i podrzędnych (instrumentalnych). W

kulturze religijne możliwe jest opowiedzenie mitu bez realizacji czynności z tym związanej (a więc jest rozdzielona sfera światopoglądu od

komunikacyjno-symbolicznej i praktycznej), np. można opowiedzieć dziecku jak bogowie stworzyli świat (bez uczestniczenia w odpowiednim

rytuale), z drugiej jednak strony, działania symboliczno-komunikacyjne nie są rozdzielone z działaniami praktycznymi, np., żeby coś zrobić,

trzeba odmówić modlitwę (do Boga, bogów, duchów itp.), ale świat bogów (sacrum) jest wyraźnie oddzielony od świata działań ludzi (profanum)

W nowoczesności (nauce) te trzy sfery są rozdzielone, tzn. mamy do czynienia z trzema różnymi sferami: światopoglądem, symboliczno-

komunikacyjną sferą kultury i praktyczną (techniczno-użytkowa sfera kultury), np. możemy opowiedzieć jak powstał świat i z czego się składa

(stworzył go Bóg, powstał w Wielkim Wybuchu itp. itd.), ponadto odróżniamy mówienie o czymś od robienia czegoś i zakładamy, że możemy coś

dobrze zrobić nie mówiąc o tym ani prosząc sił nadprzyrodzonych o pomoc (modlitwa),

Innym słowy:
magia: jak sie rozpala ogien (czynność praktyczna) to jednocześnie nuci się mit o stworzeniu świata z ognia (światopogląd) który informuje innych

członków wspólnoty dlaczego się rozpala ogien i skąd on się wziął (komunikacja), nie można tych trzech rzeczy od siebie oddzielić;

religia: jak się rozpala ogien (czynność praktyczna) to trzeba odmowic modlitwe (element symboliczno-komunikacyjny) ale nie trzeba opowiadac

całego mitu (chyba że np. dziecko poprosi: "mamusiu, a dlaczego się tak rozpala ogien?") - a więc światopogląd jest oddzielony,

nauka: jak się rozpala ogien, to nie trzeba nic mówić, a więc czynności praktyczne są oddzielone od symbolicznych (sfera symboliczna jest

oddzielona od techniczno-użytkowej), a poza tym bylibysmy zdziwieni, gdyby ktoś nas zapytał jaki jest zwiazek rozpalania ognia z np.

stworzeniem świata (ludzie w kulturze magicznej i religijnej nie mieliby wątpliwości), a więc światopogląd jest jeszcze bardziej oddzielony, więc

w sumie są trzy ogólne sfery kultury,

Podsumowując:
1) magia - jedna sfera kultury (pierwotny synkretyzm magiczny)
2) religia - dwie sfery kultury (sacrum i profanum, światopogląd i komunikacyjno-praktyczna sfera kultury),
3) nauka (nowoczesność) - trzy sfery kultury (światopogląd, komunikacyjno-symboliczna i praktyczna)
Dziedziny kultury (magia, religia, sztuka, nauka, język, gospodarka, państwo) wynikają z podziału na sfery: jak nie ma podziału na sfery, to nie ma

podziału na dziedziny, np. w magii malowanie bizonów w jaskini (sztuka) jest jednocześnie gospodarką (bizony maluje się po to, żeby je

upolować)

W religii jest podział na dwie sfery, i można mowić że np. religia jest wydzielona, częściowo jest wydzielona również sztuka, język, prawo (państwo) i

obyczaj, ale są one silnie podporządkowane religii,

W nowoczesności (nauce) podział na sfery jest bardzo wyraźny, sztuka, nauka, religia, państwo (prawo), obyczaj, język są samodzielnymi dziedzinami

kultury, które znajdują się w obrębie poszczególnych sfer (proszę zobaczyć tabelkę w wykładzie 10-12)

3) jeśli chodzi o "kontekst społeczny" to może nie jest wprost powiedziane, ale wynika to pośrednio i ze slajdów, i z tego co było mówione na

ćwiczeniach,

Proszę zobaczyć w wykładach 25-28 i dalszych, "kontekst społeczny" to takie cechy jak "liczebność grupy", "gospodarki", "osadnictwo" itp., a więc to

co jest na slajdach "cechy idealne czterech typów kultury" (wyklady 25-28) oraz slajdach "kontekst społeczny kultury magicznej" "religijnej" itd.

w wykladach 29-39,

Potem trzeba pokombinować: np. jeśli społeczeństwa pierwotne są nieliczne, to nie ma tam podziału pracy, nie ma pisma, wiedza która jest

przekazywana z pokolenia na pokolenie nie może być duża (musi się mieścić w ludzkiej pamięci) a takim rodzajem wiedzy jest magia,

A nauka jest wysoce wyspecjalizowaną wiedzą (rodzajem kultury), który nie może istnieć bez pisma, wysokowykwalifikowanej kadry naukowej,

infrastruktury przemysłowej itp.

"społeczeństwa wczesnotradycyjne" to społeczeństwa pierwotne (magia), społeczeństwa późnotradycyjne" to społeczeństwa rolnicze (religia),

problem mógł się wziąść z tego, że nie jest podana ścisła definicja tych terminów (choć dość często posługiwałem się nimi w toku wykładu, ale

już zapominam, że to może być nie dość jasne dla studentów)

3 pytania (32 Układ sfer i dziedzin kultury w trzech historycznych typach kultur, 37kontekst społeczny społeczeństw wczesnotradycyjnych a ich typ

kultury, 39 kontekst społeczny społeczeństw późnotradycyjnych a ich typ kultury oraz pojęcie etnometodologia)

Sfery (kategorie) kultury

• Sfery (kategorie) kultury to największe, najbardziej ogólne jednostki podziału kultury

w ujęciu aksjonormatywnym (ideacyjnym).

• Najczęściej w literaturze przedmiotu spotyka się podział kultury na 3, rzadziej na 2

sfery.

• Podziały te, mniej czy bardziej implicite, stosują kryteria podziału kultury według:
1) podziału wartości (i implikowanych przez nie działań) na symboliczne (tzn. nastawione

na komunikowanie) i nie symboliczne (tzn. nie nastawione na komunikowanie) –
wówczas uzyskuje się 2 sfery kultury, tzn. na (1) kulturę symboliczną i (2) kulturę
nie symboliczną oraz,

2) podziału wartości (i implikowanych przez nie działań) na realizacyjne i instrumentalne

– wtedy dzieli się jedną ze sfer kultury (zazwyczaj symboliczną) na dwie następne
uzyskując tym sposobem trzy jednostki podziału: (1) kulturę symboliczną wartości
nadrzędnych, (2) kulturę symboliczną wartości podrzędnych, (3) kulturę nie
symboliczną (obejmującą z reguły również wartości podrzędne).

• Taki trychotomiczny podział znajduje najlepsze zastosowanie w nowożytnej

kulturze europejskiej; natomiast w kulturach starszych chronologicznie (tzw.
tradycyjnych), zawodzi, gdyż w kulturach tych nie stosuje się jednego albo obydwu
powyższych podziałów (w kulturze późno-tradycyjnej, gdzie dominuje religia, nie
można wyznaczyć ścisłego rozgraniczenia między kulturą symboliczną a nie
symboliczną, natomiast w kulturze wczesno-tradycyjnej, gdzie dominuje magia, nie
można wyznaczyć ścisłego rozgraniczenia zarówno między kulturą symboliczną i nie
symboliczną, jak i rozgraniczenia między wartości nadrzędnymi i podrzędnymi.

O co chodzi w poprzednim slajdzie? (1)

• Podział kultury na trzy, dwie, lub jedną sferę spróbujemy objaśnić na

przykładzie czynności rozpalania ognia.

• W kulturze współczesnej (nowożytno-europejskiej, po „drugim

odczaro-waniu świata wg M. Webera) rozpalanie ognia jest zwykłą
czynnością o charakterze technicznym, po prostu rozpalamy ogień
(np. zapałkami lub zapalniczką). Jeśli pojawiają się jakieś trudności,
wówczas szukamy przyczyn (mokre zapałki, brak paliwa w
zapalniczce itp.). Gdyby ktoś nas zapytał, jaki jest związek pomiędzy
rozpalaniem ognia a naszymi najważniejszymi wartościami (np.
jesteśmy osobami wierzącymi i jesteś-my przekonani że za dobre
uczynki w życiu zostaniemy zbawieni), mielibyśmy pewien problem
żeby to wyjaśnić, albo po prostu wzruszyli-byśmy ramionami, nie
widząc głębszego sensu w tym pytaniu. Jest tak, ponieważ w naszej
kulturze wartości podrzędne i nadrzędne z jednej strony, oraz
czynności o charakterze symbolicznym i niesymbolicznym są dość
wyraźnie rozdzielone.

O co chodzi w poprzednim slajdzie? (2)

• W kulturze późno-tradycyjnej (u ludów rolniczych) gdzie dominuje religia

(np. w kulturze ludowej, w średniowieczu itp.) rozpalanie ognia nie było
taką prostą sprawą (nie tylko dlatego że nie było jeszcze zapałek i
zapalniczek). Ogień mógł być rozpalony tylko z zachowaniem
określonych obrzędów i rytuałów, np. hubka i krzesiwo nie mogły nigdy
stykać się bezpośrednio z ziemią, albo ogień do domowego paleniska
musiał być przyniesiony ze świątyni albo poświęcony przez kapłana. W
wielu kulturach późno-tradycyjnych, np. u meksykańskich Azteków,
ceremonialnie wygaszano ogień raz do roku i następnie przynoszono
nowy ogień ze świątyni (świętego ogniska).

• W tym wypadku podział na kulturę symboliczną i nie symboliczną i nie

jest już tak wyraźny, ponieważ trudności wiążące się z rozpalaniem ognia
są tłumaczo-ne np. gniewem bogów, urażonych grzechami wspólnoty lub
kapłana, wygaśnię-cie ognia w domowym palenisku postrzegane jest jako
nieszczęście i zła wróżba itp.

• Wyraźny jest natomiast podział na wartości nadrzędne i podrzędne

(ogień pło-nący w świątyni jest „ważniejszy” niż ogień płonący w
domowym palenisku, więc ogień w domowym palenisku musi pochodzić
od ognia ze świątyni żeby był „ważny”).

O co chodzi w poprzednim slajdzie? (3)

• W kulturze wczesno-tradycyjnej (u ludów łowiecko-zbierackich),

gdzie dominuje magia, rozpalanie ognia jest jednocześnie realizacją
jakiegoś mitu, np. o oświetleniu świata przez rozpalenie ognia przez
praprzod-ków klanu. Ogień może być rozpalany w różnych
okolicznościach i przez różne osoby (nie ma zatem podziału na
wartości nadrzędne i pod-rzędne) ale za każdym razem
przestrzegane są pewne obrzędy i rytuały, jak śpiewanie półgłosem
pieśni o oświetleniu świata przez rozpalenie ognia przez pra-
przodków klanu.

• Rozpalanie ognia jest zatem w kulturze pierwotnej zarówno

działaniem technicznym (krzesanie ognia przy pomocy krzesiwa i
hubki albo szybko obracanego w dłoniach twardego patyka) jak i
symbolicznym (śpiewanie pieśni-mitu), a jednocześnie nie ma tutaj
podziału na sacrum i profanum, na to co ważne (święte) i mniej
ważne (nie święte), gdyż każde rozpa-lenie ognia (podobnie jak inne
codzienne czynności) są jednocześnie realizacją albo powtórzeniem
jakiegoś mitu.

Podział kultury na trzy sfery i ich nazwy u różnych autorów

autor

I sfera

nie symboliczna
wartości

podrzędne

II sfera

symboliczna,

wartości

podrzędne

III sfera

symboliczna,

wartości

nadrzędne

A. Weber
(1912)

Cywilizacja
zewnętrzna
(technika,
technologia,
wiedza stosowana)

Cywilizacja
wewnętrzna
(państwo, prawo,
moralność)

Kultura (sztuka,
idee, religia)

R. MacIver
(1937)

Porządek
technologiczny
(sfera środków)

Porządek społeczny
(sfera celów i
środków)

Porządek kulturalny
(sfera celów)

A. L. Kroeber (1952)

Kultura
rzeczywistości

Kultura społeczna

Kultura wartości

L. White (1952)

Technologia

Społeczeństwo

Ideologia

K. Dobrowolski
(1958)

Kultura materialna

Kultura społeczna

Kultura niematerialna

D. Bell (1973)

Gospodarka

Polityka

Kultura

A. Toffler (1980)

Technosfera

Socjosfera

Infosfera

A. Kłoskowska (1981)

Kultura bytu

Kultura społeczna

Kultura symboliczna

J. Kmita (1991)

Kultura
techniczno-użytkowa

Kultura symboliczna

Światopogląd

Kultura techniczno-użytkowa (1)

• Kultura techniczno-użytkowa to termin społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury,

wypraco-wanej w poznańskim ośrodku kulturoznawczym w latach 70 i 80 XX w.

• Oto jedna z definicji tego terminu:

Kulturę techniczno-użytkową danej społeczności tworzą te powszechnie w jej obrębie

respektowane przekonania normatywne i dyrektywalne, które kojarzą się w pary

normatywno-dyrektywalne tego rodzaju, że ich człony dyrektywalne zapewniają

skuteczność współwarunkowanych przez nie subiektywno-racjonalnie działań bez

względu na powszechne (w danej społeczności) respektowanie owych przekonań

dyrektywalnych. Odnośne przekonania dyrektywalne wskazywałyby tedy działania

skuteczne przy realizacji stosownych wartości (wskazywanych przez skojarzone z

owymi przekonaniami - przekonania normatywne) nawet wówczas, gdyby nie były

powszechnie respektowane w odpowiedniej społeczności, gdyby zatem nie należały

one do kultury tej społeczności.

(G. Banaszak, J. Kmita, Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury, Instytut Kultury,

Warszawa 1994, s. 48)

• Należy podkreślić, że kultura techniczno-użytkowa jako odrębna (wyraźnie oddzielona)

od innych sfera kultury pojawia się dopiero w nowożytnej kulturze europejskiej (tzn.

kulturze typu nowoczesnego, modernistycznego).

• Kultura techniczno-użytkowa to ta sfera kultury, która obejmuje wiedzę techniczną i

prakty-czną, tzn. wiedzę która implikuje czynności które są skuteczne dlatego że

wykorzystują one wiedzę o naturalnych związkach przyczynowo-skutkowych. Np. jeśli

wiemy, że kwiatki potrzebują wody do życia (wiedza o naturalnym związku

przyczynowo-skutkowym), to jeśli chcemy żeby nasz kwiatek na parapecie w pokoju

przeżył (zamierzony cel czynności), to podlewamy go regularnie wodą (czynność o

charakterze techniczno-użytkowym).

Kultura techniczno-użytkowa (2)

• Dla odrębności kultury techniczno-użytkowej jako sfery kultury istotna jest ogólna

świado-mość w danym społeczeństwie (kulturze), że są to czynności o
charakterze utylitarnym, które nie potrzebują czyjejś interpretacji (innego
człowieka albo jakiegoś ducha czy bóstwa) do tego, żeby być skutecznymi.

• Warunek ten nie jest spełniony w kulturach typu magicznego i religijnego,

ponieważ tam nie wyróżnia się (albo wyróżnia w słabym stopniu) czynności o
charakterze praktycznym. W kulturze magicznej i religijnej każdej albo prawie
każdej czynności towarzyszy jakieś zaklęcie albo modlitwa, tzn. czynności o
charakterze symbolicznym. Ponadto w tych kulturach nie ma świadomości
istnienia przyrody rozumianej jako naturalne (fizykalne) związki przyczynowo-
skutkowe. Cały świat jest albo w jakiś sposób ożywiony (magia) albo rządzony
przez siły nadprzyrodzone (religia).

• Czynnościom o charakterze techniczno-użytkowym towarzyszy ponadto w naszej

kulturze świadomość tego, że te czynności mogą być wykonane także w inny
sposób, w oparciu o np. bardziej efektywną wiedzę. Świadomości tej brak w
kulturach typu magicznego i religijnego, ponieważ tam wszelkie czynności muszą
być wykonywane tak jak nakazuje tradycja (inaczej można obrazić jakiegoś
ducha albo bóstwo).

• Wszystkie te okoliczności powodują, że tylko w kulturze nowożytno-europejskiej

(zarówno w kulturze nowoczesnej jak i ponowoczesnej) można mówić o kulturze
techniczno-użytkowej jako autonomicznej sferze kultury ale nie można tego
powiedzieć w odniesieniu do kultury magicznej i religijnej (zob. schematy).

Kultura techniczno-użytkowa (3) (cytat ilustrujący)

Osobnym przypadkiem obiektywizacji o decydującej wadze jest znaczenie, to znaczy

wytwarzanie przez ludzi znaków. Od innych obiektywizacji wyróżnia znak jego

widoczna explicite intencja służenia jako wskaźnik subiektywnych znaczeń. W gruncie

rzeczy wszyst-kie obiektywizacje mogą być wykorzystane jako znaki, nawet jeżeli nie

były one od początku wytworzone z taką intencją. Na przykład, broń mogła być

początkowo wytworzona po to, by polować na zwierzęta, ale następnie (powiedzmy, w

obrzędach) mogła stać się znakiem agresji i przemocy w ogóle. Istnieją jednak pewne

obiektywizacje, które były zamierzone od początku explicite jako znaki. Na przykład,

zamiast rzucić we mnie nożem (czynność, która prawdopodobnie była zamierzona,

aby mnie zabić, ale o której można również sądzić, że miała jedynie oznaczać taką

możliwość), mój przeciwnik mógł namalować na moich drzwiach czarne „X”, znak, że -

przyjmijmy - odtąd jesteśmy oficjalnie w stanie wrogości. Taki znak, który poza

oznaczeniem subiektywnych treści sygnalizowanych przez kogoś, kto go malował, nie

ma żadnego innego celu, jest obiektywnie dostępny we wspólnej rzeczywi-stości,

którą dzielimy obaj z innymi ludźmi. Jego znaczenie odczytuję podobnie jak inni lu-

dzie, a służy on także wytwórcy jako obiektywne „przypomnienie” początkowych

intencji, ja-kie miał malując go. Z tego, co powiedzieliśmy dotąd, wynika, że granica

między instrumen-talnym i znaczącym użyciem pewnych obiektywizacji jest bardzo

płynna. Zlewanie się tych dwu zastosowań występuje w przypadku magii, którą

jednak nie musimy się tutaj zajmować.

(P. L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, przeł. Józef Niżnik, PIW,

Warszawa 1983, s. 70-71)

• W przytoczonym wyżej tekście „obiektywizacje” to wykonane czynności,

„obiektywizacje znaczące” to kultura symboliczna, a „obiektywizacje instrumentalne”

– kultura techniczno-użytkowa. Autorzy podkreślają, że granica między tymi dwoma

rodzajami czynności jest płynna, w istocie każde działanie może mieć charakter

symboliczny (znaczący). Te dwa typy czynności nie są odróżnianie w kulturze

magicznej, dlatego mówi się również o pierwotnym synkretyzmie magicznym (co

oznacza m.in. brak rozdzielenia między kulturą techniczno-użytkową a symboliczną).

Dziedziny kultury

• Dziedziny kultury to jednostki podziału kultury mniejsze od sfer kultury (jedna sfera

kultury może obejmować kilka dziedzin kultury).

• Dziedzina kultury to względnie autonomiczny system wartości jaki można wyróżnić w

obrę-bie danej kultury

• „Względna autonomia” oznacza, że dziedzina kultury posiada jakieś własne, swoiste

wartości (ideały), które odróżniają ją (z perspektywy uczestników danej kultury) od

innych dziedzin kultury i decydują o jej specyfice.

• Np. specyficzną i nadrzędną dla dziedziny kultury jaką jest nauka wartością jest

prawda (ideał bezstronnego, obiektywnego poznania), dla gospodarki – efektywność

ekonomicz-na, dla sztuki – satysfakcja estetyczna (choć tutaj zdania mogą być

podzielone).

• Autonomia dziedziny kultury oznacza również, że posiada ona własne kryteria oceny i

kwalifikacji, różne od kryteriów stosowanych w innych dziedzinach kultury.

Podstawowe, najczęściej wyróżniane w literaturze przedmiotu dziedziny kultury to:

gospodarka, technika, nauka, sztuka, język, państwo, obyczaj, religia.

• Stopień autonomizacji dziedzin kultury może być różny w różnych kulturach: np. w

kulturze nowożytnej Europy sztuka i religia coraz wyraźniej separują się od siebie,

natomiast w kulturze średniowiecznej Europy sztuka i religia były ze sobą ściśle

związane, i to na tyle ściśle, że trudno mówić o sztuce jako autonomicznej dziedzinie

kultury.

• Specyficzną w tym kontekście dziedziną kultury jest tzw. magia pierwotna (w

społeczeń-stwach pierwotnych). Magia pierwotna jest jedyną dziedziną i sferą kultury

zarazem jaką – zdaniem wielu badaczy – można wyróżnić w kulturach pierwotnych. W

kulturach tych brak jest albowiem podziału na czynności o charakterze symbolicznym

i nie symbolicznym oraz na czynności nadrzędne i podrzędne aksjologicznie.

Dziedziny kultury a ich status

• Status dziedziny kultury – to sposób w jaki dana dziedzina kultury jest postrzegana

przez jednostki partycypujące w danej kulturze.

• Np. jeśli mówi się, że w kulturze nowoczesnej nauka posiada uprzywilejowany

poznawczo status, to oznacza to, że w świadomości ludzi uczestniczących
(wychowanych) w takiej kulturze nauka jest w stanie zapewnić bardziej wartościową
poznawczo (prawdziwszą) wiedzę niż inne dziedziny kultury.

• Określenia status używa się najczęściej w odniesieniu do nauki i sztuki (jako

dziedzin kul-tury) oraz światopoglądu (jako sfery kultury).

• W odniesieniu do kultury nowoczesnej twierdzi się, że nauka i sztuka posiadają w

niej up-rzywilejowany status (metaforycznie wyrażony np. przez zwroty naukowiec-
kapłan, arty-sta-kapłan), ponieważ postrzegane są jako bardzo ważne dziedziny
ludzkiej aktywności, wyrażające istotne treści (choć w odmienny sposób). Taki
sposób interpretacji nauki i sztuki w kulturze europejskiej datuje się od Renesansu
w XVI w. (sztuka) i narodzin zma-tematyzowanego przyrodoznawstwa w XVII w.
(nauka). Od tego czasu nauka i sztuka zaczęły być postrzegane jako coś ważnego i
jednocześnie odrębnego od innych sfer aktywności człowieka.

• W odniesieniu do kultury ponowoczesnej mówi się o utracie uprzywilejowanego

statusu przez naukę i sztukę: zaczyna się kwestionować dotychczasową pozycję
tych dziedzin, postrzegając w nich kulturowo uwarunkowane działania, ani lepsze,
ani gorsze od innych sfer życia. Jeśli chodzi o naukę, to przejawem takiej
interpretacji jest tzw. postpozytywisty-czna filozofia nauki, która narodziła się w
latach 60 i 70 XX w. (ważnym jej prekursorem był Thomas S. Kuhn), natomiast
uprzywilejowany status sztuki został podważony przez awangardowe ruchy
artystyczne (poczynając od Marcela Duchampa).

Propozycje przyporządkowania dziedzin kultury do sfer

kultury

•

Z powyższego zestawienia wynika, że takie dziedziny kultury jak państwo, obyczaj i język lokowane
są – najczęściej – w II sferze kultury, natomiast gospodarka (technika) umieszczana jest w I sferze a
religia w III sferze. Więcej rozbieżności pojawia się w przypadku sztuki, ale większość autorów lokuje
ją w III sferze kultury. Natomiast w przypadku nauki rozbieżności są największe, ponieważ
umieszczana jest ona we wszystkich trzech sferach kultury: w I sferze kultury widzą naukę autorzy
anglosascy, postrze-gając naukę jako związaną nierozerwalnie z techniką. W II sferze umieszczona
jest ona m.in. Przez społeczno-regulacyjną koncepcję kultury (poznański ośrodek kulturoznawczy).
Autorzy „widzący” miej-sce nauki w III sferze kultury wychodzą z założenia że jest to dziedzina
kultury w której najwyższą wartością jest ideał bezstronnego, obiektywnego poznania (tak np. A.
Kłoskowska w Socjologii kultury).

I sfera

(wartości podrzędne,
nie symboliczne)

II sfera

(wartości podrzędne,
symboliczne)

III sfera

(wartości nadrzędne,
symboliczne)

gospodarka (technika)
nauka

nauka

nauka

sztuka

sztuka
religia

państwo
obyczaj
język

Wartość i działanie – ogólna definicja

• Wartość: inne spotykane określenia to norma, motyw, sens, idea, sąd, przekonanie, cel.
• Termin wartość może być tutaj trochę mylący, gdyż w języku potocznym mianem

wartości określa się tylko najważniejsze cele i motywy jakimi kierują się ludzie w swoich

działaniach, natomiast w naukach społecznych mianem wartości określa się wszystkie

cele i motywy jakimi kierują się działający ludzie, nawet te najbardziej przyziemne.

• Wartość to najbardziej elementarna jednostka kultury (w rozumieniu

aksjonormatywnym) którą niezwykle trudno jest zdefiniować i empirycznie uchwycić

(mimo że jest to pojęcie czę-sto używane w literaturze przedmiotu).

• Wartość jest to przekonanie (element wiedzy że lub jak) podzielane przez jednostkę

(gru-pę), ukierunkowujące działanie jednostki (grupy) na osiągnięcie określonego celu

(efektu).

• Działanie jest to urzeczywistnienie (zrealizowanie) wartości przez podjęcie – przez

jednost-kę lub grupę jednostek - określonych czynności.

• Np. ktoś kto się modli, urzeczywistnia (realizuje) wartość, jaką jest modlitwa jako

rozmowa z Bogiem, ktoś kto rozpala ogień, urzeczywistnia (realizuje) wartość, którą

jest rozpalenie ognia (po to by się np. ogrzać), ktoś kto prowadzi samochód,

urzeczywistnia (realizuje) wartość jaką jest prowadzenie samochodu (po to, by np.

gdzieś dojechać).

• Można powiedzieć, że wartości są elementami pierwszej (jeśli daną wartość wyznaje

tylko jedna lub pojedyncze jednostki) lub drugiej płaszczyzny analizy zjawisk

kulturowych (jeśli daną wartość wyznaje grupa jednostek i wartość ta jest

przekazywana z pokolenia na pokolenie), natomiast działania są elementami czwartej

(behawioralnej) płaszczyzny analizy zjawisk kulturowych.

• Wartości i działania – w perspektywie nauk społecznych – są ze sobą nierozerwalnie

zwią-zane. Każda wartość pociąga za sobą jakieś działanie, za każdym

działaniem stoi jakaś wartość.

Ważne podziały wartości

• Najważniejsze dychotomiczne podziały wartości to:
• Wartości subiektywne i obiektywne;
1) Wartości subiektywne – są tworzone przez człowieka, są częścią kultury

zmieniającej się w czasie i przestrzeni, nie mają żadnej innej formy egzystencji

poza podzielaniem (wyznawaniem) ich przez jednostki i/lub grupy.

2) Wartości obiektywne – nie są tworzone przez człowieka, są niezależne od

społeczeństwa i kultury, istnieją w rzeczywistości pozaspołecznej

(pozakulturowej), można do nich dotrzeć drogą analizy i badań (np. medytacji).
Uwaga: nauki społeczne interesują się tylko wartościami subiektywnymi, jeśli

gdzieś dalej będzie mowa o wartościach, to będą to tylko i wyłącznie wartości

subiektywne.

• Wartości realizacyjne i instrumentalne;
1) Wartości realizacyjne (inne nazwy: autoteliczne, nadrzędne, konstytutywne)

wartości będące celami samymi w sobie, realizowane dla nich samych, nie

podporządkowane realizacji innych wartości.

2) Wartości instrumentalne (inne nazwy: heteroteliczne, podrzędne,

konsekutywne) wartości nie będące celami samymi w sobie, podporządkowane

realizacji innych wartości, realizowane po to, by zrealizować inne wartości.
Uwaga: z wartości realizacyjnych składa się III sfera kultury.
Uwaga: z wartości instrumentalnych składa się I i II sfera kultury.
Uwaga: w różnych kulturach i grupach społecznych różne wartości mogą być

wartościami realizacyjnymi lub instrumentalnymi, niekiedy dana wartość jest

realizacyjna dla jednej osoby i jednocześnie instrumentalna dla drugiej.

Hierarchia wartości (skala preferencji)

• Podział wartości na realizacyjne i instrumentalne oznacza, że wartości można

porządko-wać hierarchicznie, w zależności od ich ważności dla konkretnej jednostki
lub/i grupy.

• Hierarchie wartości – podobnie jak same wartości – mogą być bardzo zróżnicowane, w

zależności od kultury (społeczeństwa, grupy, jednostki).

• Weźmy taki przykład: dla jednostki x najwyższą wartością jest szczęście, które

jednostka x rozumie jako posiadanie dużej ilości środków materialnych oraz dobre
relacje emocjonalne ze znanymi sobie ludźmi. Jest to wartość realizacyjna (nadrzędna)
dla jednostki x.

• Jednostka x osiąga (próbuje osiągnąć) swoją wartość realizacyjną przez

urzeczywistnienie wartości instrumentalnych które – wedle wiedzy jednostki x –
pozwolą jej osiągnąć szczęście. Jednostka x jest zatem przekonania, że po to by
zdobyć majątek, musi zdobyć najpierw wykształcenie. Po to by zdobyć wykształcenie,
trzeba się dostać do jakiejś szkoły (szkół) a następnie ją (je) ukończyć. W tym
wypadku, zdobycie wykształcenie jest wartością instrumentalną względem wartości
szczęścia, natomiast ukończenie szkoły jest wartością instrumentalną względem
wartości zdobycia wykształcenia. Z kolei chodzenie na zajęcia (nawet bardzo nudne)
jest wartością instrumentalną względem wartości jaką jest ukończenie szkoły.

• Rozumując w ten sposób, można odtworzyć (hipotetyczną) hierarchię wartości danej

jed-nostki lub/i grupy.

• Pojęcie wartości realizacyjnej i instrumentalnej jest zatem względne: ta sama wartość

może być raz realizacyjna a raz instrumentalna w zależności od osoby lub grupy,
ponadto dana wartość może być realizacyjna względem innej wartości, a
instrumentalna względem jeszcze innej wartości.

Hierarchia wartości (skala preferencji) a założenie o racjonalności

• Hierarchia wartości określana jest również skalą preferencji. Ze skalą preferencji

związa-ne jest założenie o racjonalności. Założenie o racjonalności jest jednym z

głównych zało-żeń teoretycznych (najczęściej przyjmowanych implicite) w naukach

społecznych.

• Założenie o racjonalności to – najprościej mówiąc – przekonanie, że jednostka (grupa)

zawsze zmierza do celu (wartości) która jest dla niej najważniejsza w danej sytuacji, za

pomocą środków (innych, mniej ważnych wartości), które wydają się jej

najodpowiedniejsze do realizacji danego celu.

• Weźmy taką sytuację: musimy wyjaśnić, dlaczego osoba x nakłuwa szpilkami

szmacianą laleczkę?

• Możemy to wyjaśnić w ten sposób: osoba x jest przekonana (jest to dla niej pewna

wartość) że osoba y jest jej wrogiem (a wrogom należy szkodzić). X jest ponadto

przekonany, że może zaszkodzić swojemu wrogowi, jeśli zdobędzie jakąś rzecz do niego

należącą (np. włos lub nitkę z ubrania) a następnie umieści ją w szmacianej laleczce

przypominającej wyglą-dem (np. kolorem włosów) wroga i będzie „robił krzywdę” temu

wizerunkowi. Przekonanie to jest wartością instrumentalną względem wartości jaką jest

przekonanie o konieczności szko-dzenia swoim wrogom. Zatem x, chcąc zaszkodzić y,

dąży do zdobycia jakieś rzeczy nale-żącej do niego, po to by ją następnie umieścić w

szmacianej laleczce, którą będzie nakłuwał szpilkami wyobrażając sobie przy tym, że to

samo spotka jego wroga. X może również być przekonany, że zaszkodzi swojemu

wrogowi kopiąc wilczy dół na ścieżce którą ten zwykł przechodzić. Wykopanie wilczego

dołu jest jednak czynnością pracochłonną i nie gwarantuje pewności (do dołu może

wpaść przyjaciel x-a), zatem x decyduje się na wariant z laleczką.

• A zatem: x dążąc do realizacji wartości jaką jest zaszkodzenie swojemu wrogowi i mając

do wyboru przynajmniej dwie możliwości takiego zaszkodzenia, wybierze tą, która

wydaje mu się łatwiejsza lub/i skuteczniejsza.

• Uwaga: nie ma tutaj znaczenia, czy z punktu widzenia obserwatora wiedza osoby x jest

ra-cjonalna (prawdziwa) czy nie. Liczy się to, co myśli (uważa za prawdę) dana osoba

(jej ska-la preferencji).

Hierarchia wartości: światopogląd

• Światopogląd są to wartości najwyższe („ostateczne”) nie służące już realizacji

żadnych innych wartości. Z każdym światopoglądem związana jest wiedza na temat
istniejącej rze-czywistości (tj. również innych wartości), informująca, w jaki sposób
należy urzeczywi-stniać wartości wchodzące w skład systemu światopoglądowego (w
tym również czego należy unikać).

• Z powyższej definicji wynika, że każda jednostka lub/i grupa ma jakiś światopogląd,

gdyż w systemie wartości każdej jednostki lub/i grupy da się ustalić jakaś hierarchię
wartości, a skoro taka hierarchia istnieje, to jakieś wartości muszą się znajdować na
jej szczycie.

• Ogólnie wyróżnia się trzy rodzaje (albo statusy) światopoglądu w trzech

podstawowych typach kultury:

(1) Kultura pierwotna (typu magicznego): w najstarszych historycznie kulturach

hierarchia war-tości jest bardzo słabo wykształcona i właściwie każda wartość
(czynność) jest równoważ-na lub prawie równoważna albowiem w kulturach
pierwotnych wszystkie, albo prawie wszystkie czynności mają swoje uzasadnienie
mitologiczne. A zatem, w kulturach pierwot-nych wszystko jest światopoglądem.

(2) Kultura agrarna (typu religijnego): w kulturach tradycyjnych, rolniczych (także w

kulturze ludowej) światopogląd wyraźnie zaznacza swoją obecność we
wszystkich sferach życia, ale jest również dość wyraźnie od niego oddzielony (np.
wiadomo, które miejsca, osoby albo okresy czasu są święte, które mniej albo w ogóle
nie są święte).

(3) Kultura nowoczesna: w kulturach społeczeństw industrialnych światopogląd jest

wyraź-nie oddzielony od pozostałych sfer życia (kultury) i jest sprawą
prywatną (często trud-no powiedzieć, jaki konkretnie dana osoba ma światopogląd).

Hierarchia wartości: światopogląd a mit

• Z pojęciem światopoglądu dość blisko (a nawet bardzo blisko) związane jest pojęcie

mitu.

• Mit w naszej współczesnej kulturze jest rozumiany powszechnie jako coś fałszywego (fał-

szywy pogląd, opinia, wyobrażenie itp.).

• W naukach społecznych i teorii kultury często używa się jednak pojęcia mitu jako synoni-

micznego (lub bliskoznacznego) z pojęciem światopoglądu. Np. jeśli mówi się czasami że

„nauka to także mit”, to ma się na myśl okoliczność taką, że system wiedzy naukowej

pełni w dzisiejszym społeczeństwie i kulturze rolę systemu światopoglądowego.

• Mit rozumiany jest również jako system światopoglądowy szczególnego rodzaju. Mianowi-

cie jest to opowieść o charakterze narracyjnym, z przedstawieniem pewnej konkretnej

sy-tuacji i bohaterów (ludzi, zwierząt, duchów, herosów, bogów etc.). Opowieść taka jest

jed-nocześnie uzasadnieniem dla wykonywania jakieś czynności (wartości).

• Np. w niektórych polskich społecznościach wiejskich istniało (istnieje?) następujące uza-

sadnienie dla podbierania kurom jajek: „Jak mieli ukrzyżować Pana Jezusa, to przyszedł

Cygan, ukradł i zakopał gwoździe. Ale przyszła kura i wygrzebała te gwoździe z piasku.

I za ten grzech podkrada się kurom jajka.”

• Tego typu uzasadnienia (robimy coś tak a nie inaczej, bo ktoś kiedyś zrobił coś tak a tak)

pełnią w kulturach tradycyjnych (nie-nowoczesnych) rolę światopoglądu.

• Mit jest światopoglądem w kulturze typu magicznego i religijnego, choć pomiędzy mitami

w kulturze magicznej a religijnej zachodzą dość istotne różnice, polegające, mówiąc w

wiel-kim skrócie, na tym, że w mitach typu magicznego bohaterami są ludzie i brak jest

w niej problematyki moralnej, natomiast w mitach typu religijnego bohaterami są herosi i

bogowie i obecna w nich jest problematyka moralna (podział ten ma charakter typowo-

idealny).