19) Pozytywistyczna filozofia nauki i jej główne orientacje
(indukcjonizm i hipotetyzm). Stosunek pozytywistycznej filozofii
nauki do nauk społecznych (humanistyki).
20) Zwrot antypozytywistyczny (antynaturalistyczny) na
przełomie
XIX i XX w. i główne koncepcje odrębnego statusu
metodologicznego nauk społecznych (W. Dilthey, H. Rickert, M.
Weber).
21) Pozytywistyczna a postpozytywistyczna filozofia nauki. Teoria
rewolucji naukowych T. S. Kuhna jako etap przejściowy pomiędzy
pozytywistyczną a postpozytywistyczną filozofią nauki.
Postpozytywistyczna filozofia nauki i jej stosunek do nauk
społecznych.

Wstęp do Kulturoznawstwa

19-21

Indukcjonizm jako jedna z filozofii

nauki

• W filozofii (metodologii) nauki wyróżnia się kilka ogólnych

orientacji teoretycznych. Najstarszą i najczęściej spotykaną z nich

jest indu-kcjonizm.

• Indukcjonizm to ogólna orientacja dominująca w nauce od XVII do

XX w. Wedle indukcjonistów nauka opiera się na zbieraniu

możliwie największej ilości faktów (obserwacji) a następnie ich

uogólnianiu w teorie (od szczegółu do ogółu). Główną słabością

indukcjonizmu jest przekonanie o ateoretyczności (naoczności)

faktów.

• W okresie XVII-XVIII w. indukcjonizm był filozofią przyjmowaną w

nauce implicite i dopiero w XIX w. został skodyfikowany pod

posta-cią pozytywizmu. Za głównych filozofów pozytywistycznych

uznaje się natomiast Auguste Comte’a (Kurs filozofii pozytywnej)

oraz Johna Stuarta Milla (System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej).

Filozo-fowie ci wyartykułowali i ujęli w spójny system filozoficzny

przeko-nania które dotychczas towarzyszyły i motywowały

naukowców implicite. Za indukcjonistów można zatem uznać

wszystkich wielkich uczonych działających od XVII do XIX w. (jak F.

Bacon, Galileusz, I. Newton), jako że ich poglądy na metodę

naukową były zasadniczo zbieżne z poglądami pozytywistów w

XIX w.

• Sama nazwa indukcjonizm pojawiła się natomiast dopiero w XX w.

Jej twórcą był filozof Karl Rajmund Popper, który odróżnił w ten

sposób indukcjonizm od stworzonego przez siebie hipotetyzmu

(albo antyindukcjonizmu), następnej ogólnej orientacji

teoretycznej w filozofii nauki.

Auguste Comte
(1798-1855)

John Stuart Mill
(1806-1873)

Indukcjonizm

prawa i teorie naukowe

fakty uzyskane wyjaśnienia
dzięki obserwacji i przewidywania

• Praca naukowa wg indukcjonistów przebiega – mówiąc potocznie – „od szczegółu do

ogółu” tzn. najpierw obserwuje się przedmiot badań i/albo przeprowadza eksperymenty.

• Powtarzające się wyniki obserwacji i doświadczeń pozwalają na sformułowanie praw i

teorii opartych na schematach typu „wszystkie x są y” albo „jeśli x to y”.

• Prawa i teorie naukowe z kolei powinny służyć do praktycznych przewidywań i wyjaśnień

zjawisk zachodzących w obserwowalnej rzeczywistości na zasadzie „pojawiło się

zjawisko x ponieważ zawsze gdy zajdzie y, to po określonym czasie zachodzi x”.

• Proces zbierania szczegółowych danych nazywa się indukcją, natomiast proces

dochodze-nia do pewnych twierdzeń (wniosków) na podstawie innych twierdzeń

(przesłanek) nazywa się dedukcją. Wg indukcjonistów w postępowaniu badawczym

najpierw mamy do czynienia z indukcją (zbieranie i uogólnianie danych pochodzących z

obserwacji i doświadczeń) a następnie z dedukcją (wyprowadzanie przewidywań i

formułowanie wyjaśnień na podstawie twierdzeń uzyskanych z uogólnień indukcyjnych).

Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne niezupełne i

zupełne

• Wnioskowanie indukcyjne (indukcja) dzieli się na kilka odmian. Podstawową

formą indukcji jest wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne niezupełne.

• W każdym rodzaju wnioskowania indukcyjnego obowiązuje zasada: im więcej

przesłanek, tym lepiej.

• We wnioskowaniu indukcyjnym, na podstawie zdań obserwacyjnych (tj. zdań ze

stałymi indywiduowymi) dochodzi się do uznania pewnych zdań ogólnych (z

duży-mi lub małymi kwantyfikatorami i zmiennymi indywiduowymi) za

prawdziwe (lub prawdopodobne). Dlatego mówi się także, że wnioskowanie to

przebiega od „szczegółu do ogółu”.

• Zdania obserwacyjne będące przesłankami wymienia się (wylicza – dlatego

enumeracja) ale jeśli nie poda się wszystkich zdań obserwacyjnych opisujących

daną klasę faktów, wówczas jest to enumeracja (wyliczenie) niezupełne.

• Jeśli we wnioskowaniu poda się wszystkie zdania obserwacyjne opisujące daną

klasę faktów, wówczas mamy do czynienia z wnioskowaniem indukcyjnym

enumeracyjnym zupełnym i jest to wnioskowanie dedukcyjne.

• Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne niezupełne jest niededukcyjne

ponieważ nigdy nie ma pewności czy nie znajdzie się jakiś przypadek który

obali regułę stwierdzaną przez wniosek.

• Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne zupełne jest dedukcyjne, ponieważ

zostały wymienione (opisane) wszystkie wchodzące w grę fakty, i dlatego nic

już nie może obalić reguły stwierdzonej przez wniosek (oczywiście, przy

założeniu że dana enumeracja jest faktycznie zupełna i że wszystkie przesłanki

są zdaniami prawdziwymi).

Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne

niezupełne i zupełne

• Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne niezupełne i zupełne

przebiega według schematu:

P(a

1

)  Q(a

1

)

sum jest rybą i pływa w wodzie

P(a

2

)  Q(a

2

)

karp jest rybą i pływa w wodzie

P(a

3

)  Q(a

3

)

śledź jest rybą i pływa w wodzie

..................... ………………………………
P(a

n

)  Q(a

n

)

latimeria jest rybą i pływa w wodzie

/\

x

[P(

x

) → Q(

x

)]

każda ryba pływa w wodzie

 Każda przesłanka to koniunkcja, której pierwszym czynnikiem jest tzw. przesłanka

klasyfikacyjna, drugim – tzw. przesłanka kwalifikacyjna.

 a

1

,

a

2

,

a

3

– numeracja kolejnych stałych indywiduowaych wymienianych w

przesłankach

 ………. miejsce na inne przesłanki, upuszczone w danym przykładzie
 n – liczba całkowita równa liczbie przesłanek w danym wnioskowaniu.

Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne niezupełne -

ilustracja

• Przykład wnioskowania indukcyjne enumeracyjnego niezupełnego:

1)

dnia (dokładny opis) w miejscu (dokładny opis) spadło na ziemię jabłko o ciężarze

(dokładne dane) z szybkością (dokładne dane) z wysokości (dokładne dane).

2) dnia (dokładny opis) w miejscu (dokładny opis) spadła na ziemię gruszka o ciężarze

(dokładne dane) z szybkością (dokładne dane) z wysokości (dokładne dane).

3) dnia (dokładny opis) w miejscu (dokładny opis) spadła na ziemię stalowa kulka o ciężarze

(dokładne dane) z szybkością (dokładne dane) z wysokości (dokładne dane).

4) dnia (dokładny opis) w miejscu (dokładny opis) spadła na ziemię cynowa łyżka o ciężarze

(dokładne dane) z szybkością (dokładne dane) z wysokości (dokładne dane).

5) dnia (dokładny opis) w miejscu (dokładny opis) spadł na ziemię żelazny pogrzebacz o

ciężarze (dokładne dane) z szybkością (dokładne dane) z wysokości (dokładne dane).

6) dnia (dokładny opis) w miejscu (dokładny opis) spadł na ziemię drewniany kubeł o ciężarze

(dokładne dane) z szybkością (dokładne dane) z wysokości (dokładne dane).

Wniosek: każde dwa ciała (w tym także Ziemia) przyciągają się z siłą wprost proporcjonalną

do ich ciężaru (masy) i z siłą odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości pomiędzy
nimi

Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne zupełne -

ilustracja

•

Przykład wnioskowania indukcyjne enumeracyjnego zupełnego:

1) Franek jest moim dobrym kolegą (jednym z ośmiu) z roku i bardzo się postarzał

(studia skończyliśmy 30 lat temu)

2) Marek jest moim kolegą z roku (jednym z ośmiu) i bardzo się postarzał (studia

skończyliśmy 30 lat temu)

3) Zdzisiek jest moim dobrym kolegą (jednym z ośmiu) z roku i bardzo się postarzał

(studia skończyliśmy 30 lat temu)

4) Wacek jest moim dobrym kolegą (jednym z ośmiu) z roku i bardzo się postarzał

(studia skończyliśmy 30 lat temu)

5) Konrad jest moim dobrym kolegą (jednym z ośmiu) z roku i bardzo się postarzał

(studia skończyliśmy 30 lat temu)

6) Ludwik jest moim dobrym kolegą (jednym z ośmiu) z roku i bardzo się postarzał

(studia skończyliśmy 30 lat temu)

7) Zenek jest moim dobrym kolegą (jednym z ośmiu) z roku i bardzo się postarzał

(studia skończyliśmy 30 lat temu)

8) Edek jest moim dobrym kolegą (jednym z ośmiu) z roku i bardzo się postarzał

(studia skończyliśmy 30 lat temu)
.

Wniosek: Wszyscy moi dobrzy koledzy z jednego roku studiów bardzo się postarzeli.

Hipotetyzm jako jedna z filozofii

nauki

• Hipotetyzm (antyindukcjonizm) powstał w XX w. a jego twórcą

jest Karl R. Popper. Uważał on, że w nauce formułuje się najpierw
teorie (hipotezy) a następnie się je falsyfikuje na podstawie
obserwacji (do-świadczeń). Im bardziej precyzyjnie sformułowana
hipoteza (teoria) tym lepiej, ponieważ tym łatwiej ją sfalsyfikować
(obalić) lub skorro-borować (potwierdzić). Żadne prawo ani teoria
nie mogą być przyjęte ostatecznie jako prawdziwe, tylko jako
hipotezy które przyjęto ponie-waż nie zostały dotychczas
sfalsyfikowane (ale może to w każdej chwili nastąpić).

• Słabością hipotetyzmu także jest przekonanie o ateoretyczności

(na-oczności) faktów mających potwierdzać lub falsyfikować
wysuwane przez naukowców hipotezy. Jeśli bowiem przyjmiemy
że nie ma „czystych” faktów, to wówczas nie można być pewnym
żadnej falsy-fikacji (można podać przykład falsyfikacji teorii
Kopernika w XVI w.).

• Postępowanie badawcze w nauce wg hipotetyzmu można zatem

scharakteryzować słowami „od ogółu do szczegółu”, tzn. najpierw
formułujemy jakąś teorię albo twierdzenie, a potem szukamy jej
potwierdzenia (lub zaprzeczenia) w doświadczeniu.

• Ku hipotetyzmowi skłaniał się prawdopodobnie również jeden z

naj-wybitniejszych uczonych wszechczasów, Albert Einstein,
chociaż nigdy nie sformułował tych poglądów wprost.

Albert Einstein
(1879-1955)

Karl Rajmund
Popper (1902-1994)

Indukcjonizm i hipotetyzm a nauki społeczne

• Pomimo dzielących je różnic, indukcjonizm i hipotetyzm uważane są za orientacje

scjenty-styczne, tzn. poglądy w myśl których nauka jest najdoskonalszą (albo wręcz

doskonałą) formą ludzkiego poznania i wiedzy.

• Indukcjonizm i hipotetyzm podzielają również ten sam pogląd na status metodologiczny

(tzn. czym w ogóle są i czym powinny się zajmować) nauk społecznych. Nauki społeczne

podle-gają tym samym ogólnym regułom i prawom nauki przyrodnicze, tzn. powinny

dążyć do for-mułowania ścisłych teorii naukowych w oparciu o empirię. Tutaj jednak

pojawiał się problem, ponieważ od XVIII w. nauki społeczne zawsze okazywały się mniej

rozwinięte (w sensie precyzji i ilości formułowanych teorii) od nauk przyrodniczych.

Indukcjoniści (pozytywiści) i hipotetyści uważali, że wynika to z mało konsekwentnego

zastosowania sprawdzonych w przyrodoznawstwie metod badawczych. Dlatego w XIX i

XX w. formułowano liczne programy metodologiczne mające zniwelować ten dystans

(najbardziej znane przykłady to neopozytywiści Otto von Neurath i George Lundberg w

latach 30 XX w.).

• Takie poglądy określa się w filozofii (metodologii) nauki również naturalizmem który

dzieli się jeszcze na metodologiczny i ontologiczny (albo przedmiotowy).

 naturalizm metodologiczny jest to pogląd głoszący identyczność metod i procedur

badaw-czych w naukach przyrodniczych i społecznych;

 naturalizm ontologiczny jest to pogląd głoszący identyczność przedmiotu badań w

nau-kach przyrodniczych i społecznych (to znaczy np. że kultura wynika w całości z

natury).

• Naturalizm metodologiczny implikuje z reguły naturalizm ontologiczny i na odwrót, tzn.

jeśli ktoś podziela poglądy naturalizmu metodologicznego, to z reguły podziela również

poglądy naturalizmu ontologicznego i na odwrót ale nie zawsze tak jest. Np. K.R. Popper,

twórca falsyfikacjonizmu, skłaniał się ku naturalizmowi metodologicznemu, ale już nie ku

naturaliz-mowi przedmiotowemu.

Koncepcja paradygmatów T. S. Kuhna

• Do rewolucji w nauce dochodzi gdy nagromadzi się duża ilość anomalii – faktów których

nie można wyjaśnić w świetle obowiązującej teorii naukowej. Gdy anomalii jest już dużo,

zaczy-na się poszukiwanie nowej teorii (tzn. nowego paradygmatu). Nowa teoria musi

wyjaśniać to co wyjaśniała poprzednia teoria i ponadto wyjaśnić przynajmniej część

anomalii. Po ustano-wieniu nowego paradygmatu historia się powtarza: pojawiają się

nowe anomalie i po pew-nym czasie dochodzi do następnej rewolucji i ustanowienia

nowego paradygmatu.

• Klasyczną rewolucją naukową jest pojawienie się heliocentrycznej teorii astronomicznej

Kopernika z XVI w.: obaliła poprzednią, geocentryczną teorię Ptolemeusza i była w stanie

wyjaśnić większość jej anomalii (w tym wypadku zakłóceń w ruchach planet i słońca).

• Kolejne paradygmaty są ze sobą niewspółmierne logicznie, tzn. teorie te i ich pojęcia nie

wynikają z siebie nawzajem, nawet jeśli są to te same pojęcia w sensie fonetycznym (np.

czas i przestrzeń w teorii Newtona są absolutne, natomiast w teorii Einsteina są

względne, zależne od materii).

• Zmiana paradygmatu oznacza zatem radykalną zmianę sposobu widzenia świata.

• Koncepcja paradygmatów T.S. Kuhna powstała w latach 50 i

60 XX w. Najsłynniejsze dzieło T. S. Kuhna to Struktura rewo-

lucji naukowych z 1962 r. Koncepcja ta odrzuca

ateoretyczność wszelkich obserwacji (doświadczeń)

naukowych. Wszelkie badania naukowe przeprowadzane są

w ramach paradygma-tów, które zmieniane są w trakcie

rewolucji naukowych.

• W historii nauki można wyróżnić następujące sekwencje:
faza przedparadygmatyczna – rewolucja naukowa –

paradygmat – rewolucja naukowa – paradygmat - itd.

• Faza przedparadygmatyczna jest początek nauki, gdy teorie

naukowe są tylko usystematyzowanymi poglądami z zakresu

wiedzy potocznej.

Thomas Samuel Kuhn
(1922-1996)

Status metodologiczny nauk o kulturze

w koncepcji rewolucji naukowych T. S. Kuhna

• Filozofia nauki T. S. Kuhna wywołała w latach 60 i 70 XX w. ogromną dyskusję nad

nauką. Wśród wielu interpretacji tej teorii pojawiła się m.in. myśl że nauki
społeczne ciągle jeszcze znajdują się na przedparadygmatycznym stopniu rozwoju,
tzn. są tylko usystematyzowaną formą wiedzy potocznej. Dlatego w naukach
społecznych ciągle nie można sformułować jednej, obowiązującej (przynajmniej w
ramach jednej dyscypliny) teorii.

• Taka interpretacja sugerowałaby, że w ramach koncepcji paradygmatów nie widzi

się jakiś poważniejszych różnic metodologicznych pomiędzy naukami
przyrodniczymi i społecznymi, a więc że w zasadzie nauki społeczne podlegają tym
samym regułom funkcjonowania i roz-woju co nauki przyrodnicze. Pogląd taki
należałoby zaklasyfikować jako naturalizm meto-dologiczny.

• Trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, czy w przypadku koncepcji nauki T. S.

Kuhna na-turalizm metodologiczny implikuje również naturalizm ontologiczny.
Koncepcja ta nie mieści się albowiem w dotychczasowych ramach pozytywistycznej
filozofii nauki, lecz zapoczątko-wuje nowy rodzaj filozofii – postpozytywistyczną
filozofię nauki. Natomiast w ramach postpozytywistycznej filozofii nauki pytanie o
ontologię staje się pytaniem wewnętrznym, tzn. wszelkie ontologie są relatywne
względem jakiegoś kulturowego (społeczno-historycznego) układu odniesienia.

Zwrot antypozytywistyczny (antynaturalistyczny) na przełomie XIX

i XX w.

• Pod koniec XIX w. w filozofii i humanistyce niemieckiej pojawiło się szereg koncepcji

głoszących zasadniczą odmienność metodologiczną nauk o kulturze od nauk o
przyrodzie.

• Pojawienie się tych koncepcji określa się mianem zwrotu antypozytywistycznego

albo antynaturalistycznego, niekiedy z dodaniem szerszego objaśnienia „w
humanistyce (filozofii) niemieckiej przełomu XIX i XX w.”

• Za głównych przedstawicieli tego zwrotu uważa się Wilhelma Diltheya, Wilhelma

Windel-banda, Heinricha Rickerta i Maxa Webera.

• Antynaturaliści niemieccy twierdzili, że przedmiot i (w związku z tym) metody nauk o

kultu-rze są zasadniczo odmienne od nauk przyrodniczych.

• Odmienność metodologiczna nie świadczyła jednak – wedle niemieckich

antynaturalistów - o jakimś gorszym statusie nauk o kulturze. Nauki te są zdolne do
osiągania takich samych rezultatów poznawczych (obiektywna prawda o kulturze) co
nauki przyrodnicze, tylko że metody tego poznania są odmienne.

• Każdy z czołowych antynaturalistów niemieckich stworzył własną koncepcję

metodologicz-nej odrębności nauk o kulturze od nauk przyrodniczych. Antynaturaliści
niemieccy podkre-ślali również zasadniczą odrębność nauk przyrodniczych i
społecznych. Z tych czasów pochodzi słynne rozróżnienie na Naturwissenschaften
oraz Geisteswissenschaften (później Kulturwissenschaften) tzn. nauki
przyrodnicze i nauki o duchu (nauki o kulturze). Wg antynaturalistów, nauki
przyrodnicze miały być naukami nomologicznymi (tzn. formu-łującymi prawa, od
greckiego nomos – prawo) natomiast nauki społeczne idiograficznymi (tzn.
formułującymi niepowtarzalne opisy, od greckich idios – pojedynczy, niepowtarzalny, i
graphos – pisemny).

Koncepcje metodologiczne

czołowych antynaturalistów

niemieckich:

Wilhelm Dilthey (1833-1911)

• W. Dilthey uważał, że w naukach o kulturze

główną procedurą poznawczą jest rozumienie
(Verstehen) a w przyrodniczych wyjaśnianie
(Erklären).

• Rozumienie mogło być wyższe lub niższe

(elementarne). Rozumienie wyższe dotyczyło
przede wszystkim poznania ducha
subiektywnego (pojedyncza osoba) a
rozumienie niższe ducha obiektywnego
(kultura, świadomość zbiorowa).

• Rozumienie wyższe osiągane jest dzięki wielu

aktom rozumienia niższego i procedurze
wczucia czy empatii (Nacherleben) mającego
odtworzyć przeżycia i motywy danej osoby (np.
artysty który stworzył dane dzieło sztuki).

• Rozumienie niższe jest dane dzięki partycypacji

we wspólnej kulturze i ma ono charakter
intuicyjny.

• Koncepcja Diltheya nazywana jest

antynaturalistycznym intuicjonizmem
irracjonalnym.

• Wilhelm Dilthey (1833-1911)
• Fotografia z Atelier Dührkopp

Berlin, ok. 1910

Koncepcje metodologiczne

czołowych antynaturalistów niemieckich:

Heinrich Rickert (1863-1936)

•

Wilhelm Windelband wprowadził w 1894 r. rozróżnienie pomiędzy

nauka-mi nomologicznymi (przyrodniczymi) a idiograficznymi

(humanistyczny-mi).

•

Idee Windelbanda rozwijał jego uczeń, Heinrich Rickert.

•

H. Rickert wprowadził dwa kryteria rozróżniania nauk: 1)

formalne, z uwagi na stosowane metody, i 2) materialne, z uwagi

na przedmiot badań.

1) Kryterium formalne pozwala wyróżnić dwie grupy nauk: 1)

tworzące pojęcia ogólne (gatunkowe) i ten sposób dominuje w

naukach przyrod-niczych, oraz 2) tworzące pojęcia o „szczególnej

i indywidualnej treści”; ten sposób dominuje w „naukach

historycznych”. W drugim przy-padku pojęcia są „odniesione do

wartości”, które są zmienne i zindywi-dualizowane w odniesieniu do

osób, społeczeństw i epok historycznych.

2) Kryterium materialne dokonuje natomiast rozróżnienia pomiędzy

naukami o przyrodzie (Naturwissenschaften) i naukami o

kulturze (Kulturwissenschaften).

•

Wedle Rickerta istnieją dwa rodzaje wartości: 1) obowiązujące w

danym społeczeństwie (i te są obiektem badań nauk społecznych) tj.

subiektyw-ne, oraz 2) transcendentalne, obiektywne.

•

Dzięki odniesieniu wartości obowiązujących w danym społeczeństwie

do wartości transcendentalnych, uzyskują one uniwersalne

znaczenie – tak właśnie miało być z wartością poznania w naukach o

kulturze i dzięki te-mu odniesieniu wyniki badawcze w naukach

społecznych, mimo odmien-nych metod od nauk przyrodniczych,

także miały osiągnąć prawdę o swoim przedmiocie badań.

Heinrich Rickert
(1863-1936)

Wilhelm
Windelband (1848-
1915)

Koncepcje metodologiczne czołowych antynaturalistów

niemieckich:

Max Weber (1864-1920)

• Wedle Maxa Webera różnica pomiędzy naukami

przyrodni-czymi a humanistycznymi polega na
stosowaniu innego rodzaju pojęć.

• W naukach przyrodniczych stosuje się pojęcia

gatunkowe, pozwalające uchwycić fenomeny
przyrodnicze i opisać je w kategoriach uniwersalnych,
powszechnie obowiązujących praw (pod tym względem
koncepcja Webera jest podobna do poglądów Heinricha
Rickerta).

• W naukach o kulturze stosuje się pojęcia typowo-

idealne. Rzeczywistość empiryczna nauk o kulturze jest
rozmyta i badacz musi ją uporządkować wprowadzając
do jej opisu tzw. typy idealne, które nie są wiernym
odbiciem rzeczywistości empirycznej, tylko wzorcami
przez które można tę rzeczywistość opisać.

• Pojęcia typowo-idealne w zamierzeniu Webera nie miały

charakteru wartościującego, tylko opisowy.

• Poglądy Webera z tego powodu zostały określone

antynatu-ralistycznym instrumentalizmem
metodologicznym, ponieważ wg niego różnice między
naukami przyrodniczymi i społecznymi polegają na
odmiennych metodach.

Max Weber
(1864-1920)