N O C M U Z E Ó W

Ryszard GRADZIÑSKI (Kraków)

NA CZYM KRAKÓW ZBUDOWANO?

Na posadowienie miasta i kierunki jego przestrzennego

rozwoju powa¿ny wp³yw mia³a rzeŸba terenu, a ta w bardzo
du¿ym stopniu by³a i jest odzwierciedleniem budowy geo-
logicznej pod³o¿a. Omawiaj¹c pokrótce tê budowê pomija-
my na razie obecnoœæ osadów czwartorzêdowych, które
niemal wszêdzie przykrywaj¹ swe pod³o¿e.

Wœród starszych, przedczwartorzêdowych utworów

najwa¿niejsz¹, dominuj¹c¹ rolê odgrywaj¹ w rejonie Kra-
kowa wapienie jury górnej. Powsta³y one na dnie stosunko-
wo p³ytkiego morza, oko³o 160 mln. lat temu. Tworz¹ one

gruby kompleks skalny, którego mi¹¿szoœæ w rejonie miasta
siêga przewa¿nie do 200 m. Wapienie jurajskie wystêpuj¹
na powierzchni w rozleg³ym paœmie, które ci¹gnie siê od
Krakowa a¿ po okolice Czêstochowy i Wielunia i przewa-
¿nie nazywane jest Jur¹ Krakowsko-Czêstochowsk¹. Nasze
miasto usytuowane jest przy po³udniowym krañcu tego pa-
sma, bowiem ju¿ na peryferiach po³udniowych dzielnic
znajduje siê granica Karpat, regionu geologicznego o ca³ko-
wicie odmiennej budowie.

W najbardziej ogólnym, uproszczonym ujêciu, wapienie

jurajskie tworz¹ce po³udniow¹ czêœæ wspomnianego
pasma przyrównaæ mo¿na do grubej, rozleg³ej p³yty.
P³yta ta zosta³a pociêta uskokami na szereg mniej-
szych i wiêkszych bloków, wzajemnie poprzesuwa-
nych pionowo wzglêdem siebie. W rezultacie tych
dyslokacji tektonicznych, które mia³y miejsce g³ów-
nie oko³o 15 mil. lat temu, powsta³y wypiêtrzone
zrêby i s¹siaduj¹ce z nimi obni¿one zapadliska tek-
toniczne. Ponadto, ca³a pociêta uskokami p³yta ob-
ni¿a siê stopniowo ku po³udniowi i zanurza pod na-
suniête od po³udnia p³aszczowiny Karpat.

Trzon zrêbów tworz¹ wapienie górnej jury.

Wapienie te cechuje bia³a barwa, czêsto obecnoœæ
krzemieni, oraz - co wa¿ne, stosunkowo du¿a od-
pornoϾ na procesy wietrzenia i erozji. Znacznie
mniej odporne s¹ i³y mioceñskie, które wystêpuj¹
w wiêkszoœci zapadlisk tektonicznych. Dlatego te¿
wapienne bloki zrêbów bardzo wyraŸnie zazna-
czaj¹ siê w rzeŸbie terenu jako wzgórza, a zapadli-
ska jako obni¿enia.

146

Wszechœwiat, t. 108, nr 4-6/2007

Ryc. 1. Mapa geologiczna Krakowa, uproszczona, bez utworów czwartorzed-
owych, wg R. Gradziñski, 1993

Takimi wyró¿niaj¹cymi siê zrêbami s¹ przede wszyst-

kim wzgórza œw. Bronis³awy i Lasu Wolskiego, Wzgórza
Tynieckie, Krzemionki Dêbnickie (zwane te¿ Ska³ami
Twardowskiego) i Krzemionki Podgórskie. Wapiennym
zrêbem jest równie¿ Wzgórze Wawelskie. Na terenie œród-
mieœcia Krakowa znajduj¹ siê te¿ s³abiej wypiêtrzone zrêby,
gdzie wapienie przykryte s¹ stosunkowo cienkimi m³odszy-
mi osadami, w tym i³ami mioceñskimi i utworami czwarto-
rzêdowymi. Te zrêby s³abiej zaznaczaj¹ siê w morfologii.
Jeden z nich znajduje siê w rejonie Rynku G³ównego.

W g³êbszych zapadliskach, a przede wszystkim

w pobli¿u brzegu Karpat, mi¹¿szoœæ osadów mio-
ceñskich bywa znaczna i dochodzi do kilkuset me-
trów. Wspomnieæ te¿ wypada, ¿e na wapieniach
jury górnej miejscami zachowane s¹ osady kredy
(g³ównie bia³y margli); wiêksze ich p³aty wystê-
puj¹ w pó³nocno-wschodnich dzielnicach miasta.

W ci¹gu stuleci wapienie jurajskie by³y eksplo-

atowane w licznych kamienio³omach, których wy-
sokie œciany s¹ do dziœ miejscami zachowane (np.
na Ska³ach Twardowskiego), i dostarczy³y kamie-
nia budowlanego i surowca do wyrobu wapna, zaœ
i³y mioceñskie wydobywane by³y w kopankach
wielu cegielni.

Nale¿y dodaæ, ¿e m³ode, czwartorzêdowe osa-

dy (pominiête na do³¹czonej mapie) tworz¹ na tere-
nie miasta stosunkowo cienk¹ pokrywê, która ma-

skuje wystêpuj¹ce pod nimi utwory starsze. Osady
te reprezentowane s¹ w przez g³ównie przez piaski i
less. Znaczna czêœæ œródmieœcia zbudowana jest na
rozleg³ym, p³askim sto¿ku utworzonym przez
Pr¹dnik (Bia³uchê).

W modelowaniu rzeŸby w ci¹gu ostatnich kilku

milionów lat du¿¹ rolê odgrywa³a erozja rzeczna.
Rzeki, przede wszystkim Wis³a i Rudawa, ¿³obi¹c
swe doliny, wykorzystywa³y w du¿ym stopniu za-
padliska wype³nione miêkkimi osadami miocenu, a
omija³y odporne, wapienne zrêby.

Z tego co podano wy¿ej wynika, ¿e na

ukszta³towanie charakterystycznych rysów rzeŸby
terytorium Krakowa ogromny wp³yw wywar³ ro-
dzaj ska³ wystêpuj¹cych w pod³o¿u, a tak¿e rezul-
taty uskokowych ruchów tektonicznych.

Czytelnicy tego krótkiego artyku³u, bli¿ej zainteresowa-

ni omawianymi zagadnieniami, mog¹ szerzej zapoznaæ siê z
nimi zwiedzaj¹c sta³¹ wystawê „Budowa geologiczna ob-
szaru krakowskiego” w Muzeum Geologicznym Instytutu
Nauk Geologicznych PAN (Kraków, ul. Senacka 3; adres
internetowy:
http://www.ing.pan.pl/muzeum/4wystaw.htm).

Prof. R. Gradzinski (geolog, sedymentolog) od wielu lat zajmuje siê

rówie¿ geologi¹ obszaru krakowskiego

Jacek RAJCHEL (Kraków)

Z CZEGO KRAKÓW BUDOWANO

Ka¿de zabytkowe miasto posiada swój niepowtarzalny

koloryt. Jednym z czynników wp³ywaj¹cych na ten wie-
lop³aszczyznowy image jest jego kamienny wystrój. Tak te¿
jest, a raczej by³o w Krakowie. Na przestrzeni tysi¹ca lat
powsta³a w tym królewskim mieœcie wspania³a kamienna
mozaika z zastosowanych architektonicznie kamieni bu-

dowlanych i dekoracyjnych. Pochodzi³y one z najbli¿szych
i nieco dalszych okolic Krakowa. Te, które „przywêdro-
wa³y” z odleg³ych miejsc „ginê³y w t³umie”. Niestety, w
szybkim tempie Kraków pozbywa siê tego tysi¹cletniego,
historycznego dziedzictwa; zniknê³a historyczna na-
wierzchnia z wapiennego bruku na Rynku G³ównym — wi-

Wszechœwiat, t. 108, nr 4-6/2007

147

Ryc.2. Schematyczny przekrój geologiczny przez zachodni¹ czêœæ terenu Krako-
wa (utwory czwartorzedowe pominiête), wg R. Gradziñski i M. Gradziñski, 1994

Ryc. 3. Uproszczony przekrój geologiczny przez œrodkow¹ czêœæ Krakowa. J —
wapienie jury górnej, K — kreda, M — miocen, Q — czwartorzêd, wg A.
Kleczkowski, 2003, zmodyfikowany