Na czym polega metoda Vojty - czyli diagnozowanie i terapia metodą odruchowej lokomocji 

Vaclav Vojta (1917-2000), czeski neurolog dziecięcy, w niezwykły sposób przyczynił się do ratowania dzieci przed utrwalaniem się objawów mózgowego porażenia dziecięcego. Początkowo w klinikach Uniwersytetu Karola w Pradze a potem w Kinderzentrum w Monachium, w ciągu blisko pięćdziesięciu lat pracy zawodowej  opracował diagnostyczną i terapeutyczną metodę, nazwaną jego nazwiskiem. 

Badanie niemowląt metodą Vojty pozwala bardzo wcześnie zwrócić uwagę nawet na drobne objawy uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Mogą one wystąpić u dzieci z zagrożonej ciąży, urodzonych przedwcześnie lub po ciężkim porodzie, a także u niemowląt, które w okresie okołoporodowym przebyły infekcje, zaburzenia oddychania, drgawki. Badanie sposobem Vojty można zastosować już u noworodków a nawet u bardzo małych, niedojrzałych wcześniaków. Potem najkorzystniej jest badać najmłodsze niemowlęta na przełomie I i II kwartału życia. Wczesne podejrzenie zagrożenia dla prawidłowego rozwoju daje czas i szansę niedopuszczenia do utrwalenia się zaburzeń poprzez wczesną i skuteczną terapię. 

Ocenia się wzorce ruchowe niemowlęcia. Obserwuje się je zarówno podczas  spontanicznego zachowania dziecka  na stole do badań jak i podczas prób zmiany ułożenia ciała, kiedy niemowlę powinno wykazać mechanizmy obronne. Ocenia się odruchy pierwotne. 
Rodzice, którzy uczestniczą w badaniu otrzymują każdorazowo obszerną informację o rozwoju niemowlęcia. Znają odchylenia od stanu prawidłowego własnego dziecka. Obserwują postępy rozwoju poszczególnych funkcji. Najczęściej są bardzo zainteresowani w osiągnięciu przez ich dziecko najlepszego stanu sprawności. 

Terapia metodą Vojty toruje nową drogę nerwową w przypadkach uszkodzeń mózgu. Proces nazwany torowaniem powoduje, że efekt pobudzenia układu nerwowego, widoczny jako reakcja mięśniowa, jest podczas stymulacji dwóch miejsc na ciele pacjenta jednocześnie większy niż suma efektów drażnienia każdej z tych stref osobno. Torowanie wymaga ułożenia pacjenta w pozycji aktywującej, która ułatwia osiągnięcie stanu napięcia mięśni podczas stymulowania wybranych stref stymulacji. Ściśle określone strefy znajdują się na brzuścach mięśni, na ścięgnach lub na okostnej, najczęściej w miejscach spotkania się przyczepów kilku mięśni. Rozciągnięcie danego mięśnia powoduje jego reakcję skurczową. Skurcz jednego mięśnia pociąga mięsień sąsiedni i powstaje reakcja łańcuchowa tak, że całe ciało pacjenta ulega pewnemu napięciu, a nawet można obserwować reakcje ruchowe części ciała. 
Tak długo, jak długo trwa stymulacja danej strefy, tak długo możemy oczekiwać odpowiedzi z mięśni. Wyzwalane są w ten sposób globalne wzorce ruchu, zbliżone do lokomocji w postaci odruchowego pełzania i odruchowego obrotu. Dlatego terapeutyczna metoda Vojty nazwana została metodą odruchowej lokomocji. 

Stymulacja powoduje tworzenie się nowych wypustek komórek nerwowych. Wypustki te, które są liczne, trafiają na inne zdrowe komórki nerwowe i tworzą na nich nowe połączenia, czyli synapsy. Tak powstaje odbudowana droga nerwowa i zyskuje się bardziej zbliżony do prawidłowego sposób wykonania ruchu, a więc prawidłowy wzorzec ruchu. Im mniejsze uszkodzenie tym szybciej osiąga się dobry efekt. 

Stymulacja wyzwala aktywnie ale nieświadomie własną pracę mięśni. Możliwe są ruchy części ciała, których swobodnie pacjent nie potrafił dotąd wykonać. Doznaje on przy tym nowych doświadczeń czuciowych, jakich przedtem nie znał. Ponieważ bodziec zmusza do napięcia mięśni a to związane jest z wysiłkiem i pewnie niewygodą pozycji, pacjent próbuje unikać tego poprzez takie ustawienie ciała, które zmniejsza obciążenie, wysiłek i niewygodę. Terapeuta musi rozpoznać ten mechanizm unikania i stale poprawiać pozycję pacjenta lub zmienić sposób ćwiczenia. Pracuje się nad wyprostem kręgosłupa, nad prawidłowym ustawieniem w stawach kulistych kości ramiennych i udowych, ponieważ to organ osiowy (głowa i tułów) jest najważniejszą częścią człowieka a kończyny są tylko wypustkami tułowia. 
Terapia metodą Vojty jest tania. Nie wymaga drogiej aparatury. Poza stołem do ćwiczeń nie wymaga specjalnych warunków. Prowadzona w domu przez członków rodziny, głównie matkę, ogranicza wysiłek związany z każdorazową wyprawą do terapeuty, wystawanie na przystanku, potem w kolejce w poczekalni. Do poradni mogą dojechać pacjenci nawet z daleka. Matka otrzymuje dokładny instruktaż wykonania ćwiczeń z własnym dzieckiem a poprzez swoją miłość, cierpliwość, świadomość zagrożenia i samozaparcie staje się najlepszym terapeutą swojego dziecka. Wizyty u terapeuty powinny odbywać się o tyle często, o ile rodzice niepewni są swoich praktycznych umiejętności. Na początku może to być jeden czy dwa razy w tygodniu, potem co dwa tygodnie lub nawet rzadziej. Czas prowadzenia terapii jest zróżnicowany. W najlżejszych przypadkach i gdy rozpocznie się wcześnie usprawnianie mogą wystarczyć 2 lub 3 miesiące. W trudniejszych przypadkach ćwiczenia prowadzi się do uzyskania umiejętności prawidłowego raczkowania i wstawania przy sprzętach. Uważa się, że terapia metodą Vojty jest bardzo skuteczna. Lekkie i średnie uszkodzenia układu nerwowego, wcześnie rozpoznane i poddane systematycznie usprawnianiu dają się skutecznie leczyć. W ciężkich postaciach uzyskuje się znaczne zmniejszenie nasilenia nieprawidłowości. 

Profesor Vojta odkrył wrodzone wzorce ruchowe, które posiadają wszelkie cechy lokomocji.
Podstawowe to wzorzec odruchowego pełzania i wzorzec odruchowego obrotu, oba te wzorce zawierają analogie wzorców ruchowych, którymi dysponuje każdy osobnik, dlatego w metodzie vojty nie trenuje się konkretnych funkcji, czyli np: uczy chodzenia, ale daje się każdemu pacjentowi bazę wzorców i pacjent z nich korzysta adekwatnie do motywacji psychicznej.

Wzorzec odruchowego pełzania zawiera konkretna pozycje wyjściowa, ściśle określoną. Korzysta się tutaj z 10 stref stymulacji; strefa to miejsce, z którego wyzwala się odpowiednie wzorce ruchowe, odpowiednią pracę mięśni.
Terapeuta poprzez kombinacje stref czy też poprzez różnorodne wariacje pełzania osiąga zamierzona pracę mięsni, daje pacjentowi bazę prawidłowych wzorców ruchowych. Kończyny po stronie odwróconej twarzy określa się jako twarzowe, po stronie potylicy jako potyliczne, strefy są zawsze po odpowiednio przypisanej stronie.
Każda strefa zawiera kombinacje kierunków dzięki, której osiąga się zamierzony wzorzec częściowy, po stronie twarzowej znajduje się strefa: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej, strefa łopatkowa, strefa piersiowa, strefa kolec biodrowy przedni górny, strefa nadkłykieć przyśrodkowy kości udowej. Po stronie potylicznej: strefa wyrostek barkowy łopatki, strefa ścięgna mięśnia pośladkowego średniego, strefa na guzie piętowym, strefa tułowiowa.
Wzorzec zawiera ścisłe określone reakcje np: na ręce twarzowej oczekujemy w fazie podporu podparcia na łokciu, co odpowiada analogii w rozwoju podporu na 3m, a np. Uustawienie stopy w fazie podporu na nodze potylicznej odpowiada wzorcowi stopy na 3 lata, a wiec w całym wzorcu mamy zawartość całego rozwoju od noworodka do swobodnego chodu. Wzorzec odruchowego obrotu składa się z 4 faz. Tu także odnajdujemy analogie do prawidłowego rozwoju.
Metoda ta ma zastosowanie przy wszelkich zaburzeniach ruchowych, mózgowe porażenie dziecięce, zaburzenia koordynacji u noworodków, zaburzenia funkcji kręgosłupa, czyli skoliozy, bóle kręgosłupa

Terapia metodą Vojty może być stosowana od dnia narodzin aż do późnej starości - zmieniają się tylko cele.
U noworodka nie ma utrwalonych wzorców patologicznych, a więc poprawia się dostępność do wrodzonych wzorców ruchowych.
U młodzieży i dzieci np: ze skoliozą, metoda aktywuje mięśniówkę autochtoniczną kręgosłupa powodując lepszy dostęp do prawidłowej funkcji kręgosłupa
U dorosłych ponowne otwarcie dostępu do prawidłowych niegdyś wzorców zachowań ruchowych ma na celu unikniecie wtórnych objawów takich jak ból, ograniczenia funkcjonalne i osłabienie siły.

Terapia jest ściśle dopasowana do każdego pacjenta i zmieniana adekwatnie do postępów.
Terapia powinna być przeprowadzana idealnie 4 razy dziennie. Za każdym razem od 5 do 20 min, u dzieci starszych w zależności od możliwości. Dzięki temu pacjent uzyskuje trwałą poprawę w zakresie postawy, ruchu i percepcji.

Z metody vojty mogą skorzystać pacjenci z najrozmaitszymi schorzeniami. Wymienić można; porażenie mózgowe, skrzywienia kręgosłupa, dysplazje i zwichnięcia stawów biodrowych.
Metoda wywiera leczniczy wpływ na mechanizmy pionizacji i umiejętności ruchowe. Wywołuje także pozytywne zmiany możliwości komunikacji werbalnej nawet przy znacznych zaburzeniach ruchowych wynikających z uszkodzenia mózgu.

Terapeutyczna metoda vojty działa u pacjenta szczególnie w następujących obszarach:
mięśnie szkieletowe - kręgosłup uzyskuje możliwość prostowania i rotacji między kręgami oraz staje się bardziej ruchomy.
- Głowa może poruszać się swobodniej. 
- Dochodzi do centrowania w stawach. Widoczne jest to głównie w stawach kulistych biodrowym i ramiennym. W ten sposób stopniowej korekcie ulegają wady ortopedyczne. 
- Ręce i stopy. Potrafią lepiej chwytać i o wiele bardziej precyzyjnie manipulować. Obszar ustno-twarzowy - ruchy ssania, połykania i plucia stają się łatwiejsze. 
- Oczy mogą poruszać się w kierunku obiektu niezależnie od ruchów głowy. 
- Głos staje się mocniejszy i głośniejszy. 
- Mówienie jest łatwiejsze a artykulacja wyraźniejsza. 
- Oddech - klatka piersiowa powiększa się. - Oddech staje się głębszy i bardziej regularny.
- Wegetatywny układ nerwowy - skóra jest lepiej ukrwiona. - Poprawia się rytm spania i czuwania. 
- Aktywizują się regulujące funkcje działania jelit i pęcherza moczowego. 
- Percepcja - poprawiają się reakcje równoważne. - Poprawie ulega orientacja przestrzenna. 
- Odczucie zimna, ciepła, dotyku (odróżnienie bodźca klującego od tępego) są silniejsze, względnie dokładniejsze. - Czucie własnego ciała staje się bardziej jednoznaczne. 
- Udoskonala się rozpoznawanie form i struktur wyłącznie za pomocą dotyku (stereognozji). 
- Wydłuża się czas koncentracji uwagi, która staje się bardziej podzielna.
- Psychika - pacjent staje się bardziej zrównoważony, zadowolony i jest bardziej odporny emocjonalnie.

Terapii Vojty nie należy stosować: 
- w trakcie ostrych chorób zapalnych z towarzyszącą gorączką
- przy łamliwości kości
- w niektórych, chorobach serca i mięśni
- w ciąży

Warunki do stymulacji metodą Vojty:
- terapię metodą Vojty prowadzi się w warunkach domowych uprzednio ucząc rodziców sposobu wykonywania ćwiczeń
- poleca się stół przykryty cienkim materacem obciągniętym dermą
- dziecko musi być wyspane, nie może być głodne
- do ćwiczeń dziecko zostaje całkowicie rozebrane
- możemy wykorzystywać różne naturalne sytuacje – przewijanie, przebieranie, szykowanie do kąpieli
- zwykle niemowlę stymulowane jest cztery razy dziennie po kilka minut; u noworodka i wcześniaka zaczyna się od 15 sekund stymulacji każdej strony ciała, im dziecko jest starsze tym czas stosowania bodźca może być dłuższy.
- nie ćwiczymy w razie podwyższonej temperatury ciała, podawania antybiotyków, napadu padaczki
- codzienny bliski kontakt rodziców z dzieckiem powinien służyć nie tylko rehabilitacji ale także budować trwałą więź pomiędzy nimi.

Strefy wywołujące reakcje
Vojta definiuje 20 stref wywołujących reakcje, które dzieli na strefy główne i podrzędne. Strefy główne leżą przy kończynach (bodźce okostnej), strefy podrzędne przy tułowiu (bodźce mięśniowe). Z reguły podrażnienie jednej strefy wywołuje całościowy wzorzec odruchowy. Oprócz motorycznych dochodzi do silnych reakcji wegetatywnych danej strefy (np. zaczerwienienia skóry, poty.)

Cel:
1. Utorowanie psychologicznych przebiegów ruchu, zanim zostaną uniemożliwione przez patologiczny rozwój wraz z ich wzorcami zastępczymi, a przez to zmiana utorowienia i utrzymanie grożącego rozwoju spastycznego u niemowląt, niemowląt także istniejących patologicznych wzorców ruchu u pacjentów starszych.
2. „Wprowadzenie” mięśni, które dotychczas pracowały w patologicznym wzorcu zastępczym lub nie pracowały wcale, do psychologicznego łańcucha ruchowego.
3. Globalna zmiana postawy ciała przez wywołanie obu kompleksowych odruchowych serii ruchów „pełzanie odruchowe” i „obrót odruchowy”. Uzyskuje się przy tym szczególnie poprawę przemieszczenia punktu ciężkości, pozycji wyprostowanej, sterowania równowagi oraz koordynacji postawy ciała.
4. Wpływ na funkcje życiowe, szczególnie przy pielęgnacji wcześniaków.

Realizacja:
1. Pełzanie odruchowe
Pozycja wyjściowa: leżenie na brzuchu, głowa obrócona o 30, rękę leżącą po stronie, w którą skierowana jest twarz podnieść ponad głowę dziecka, dłonią chwycić kawałek drewna. Noga tej samej strony lekko zgięta i skręcona na zewnątrz (supinacja), druga ręka obrócona do wewnątrz (pronacja) leży obok ciała z otwartą dłonią, druga noga lekko zgięta, obrócona na zewnątrz.

Strefy wywołujące reakcje (rys. 1):
· strona twarzy: łokieć, łopatka, miednica, kolano
· strona tyłu głowy: wyrostek barkowy, strefa tułowia (klatka piersiowa), mięsień pośladkowy średni, pięta.

Kierunek:
· Głowa w przedłużeniu kręgosłupa
· „strona twarzy”: zgięcie łokcia z pronacją, rotacja wewnętrzna ramienia, łopatka przy kręgosłupie, zgięcie w stawie biodrowym z rotacją zewnętrzną, zgięcie kolana, grzbietowe i pronacja stopy. 
· „strona tyłu głowy”: zgięcie łokcia z odwróceniem na zewnątrz, rotacja zewnętrzna ramienia, zgięcie w stawie biodrowym z rotacją wewnętrzną, wyprostowanie kolana, zgięcie grzbietowe i pronacja stopy.
· Przy zmianie stref wywołujących od „strony twarzy” do „strony tyłu głowy” następują ruchy wzajemne (podobnie jak przy poruszaniu się do przodu).

2. Obrót odruchowy
W zależności od wskazań wykonuje się wyłącznie określone fazy całego programu ćwiczeń.

· Faza pierwsza:
Pozycja wyjściowa: leżenie na plecach, głowa obrócona o 30, ramiona leżą wyprostowane obok tułowia w ustawieniu zerowym, nogi lekko odwiedzione wyprostowane w ustawieniu zerowym. 
Strefy wywołujące: strefa piersiowa (łuk żebrowy szóstego żebra) dodatkowo opór przy głowie (kresy barkowe) oraz brodzie.

Kierunek: 
- głowa w pozycji naturalnej 
- rotacja obręczy barkowej ku ramieniu po stronie tyłu głowy
- wyprostowanie miednicy
- rotacja miednicy ku nodze po stronie tyłu głowy
- zgięcie w stawie biodrowym pod kątem 90
- zgięcie w kolanie pod kątem 90
- stopy zgięte grzbietowo, pronacja

· Faza druga:
Pozycja wyjściowa: leżenie na boku, twarz na podłożu, dolne ramię zgięte pod kątem 90 w stosunku do ciała, obie nogi zgięte w biodrach i kolanach pod kątem 40, górne ramię leży na ciele wyprostowane w lekkiej rotacji wewnętrznej (pronacji).


Strefy wywołujące reakcje (rys. 2.)
· strona dolna: łokieć, kolano, pięta
· strona górna: wyrostek barkowy, łopatka, nadgarstek, strefa piersiowa, m. pośladkowy średni, kolano.

Kierunek: 
- głowa w pozycji środkowej
- dolne ramię: łopatka przy kręgosłupie, ramię przywiedzione w rotacji zewnętrznej, zgięcie łokcia, dłoń otwarta
- dolna noga: udo wyprostowane i odwiedzione, kolano wyprostowane, stopa jak w fazie pierwszej
- górne ramię: zgięte, odwiedzione w rotacji zewnętrznej, łokieć wyprostowany odwrócony na zewnątrz, nadgarstek wyprostowany i zgięty grzbietowo
- górna noga: zgięcie w biodrze odwiedzeniem i rotacją zewnętrzną, kolano zgięte pod kątem do 80, stopa w pozycji zerowej, palce rozwarte

· Faza trzecia:
Pozycja wyjściowa: jak w fazie drugiej ale stawy biodrowe i kolanowe zgięte pod kątem 90.

Strefy wywołujące reakcje: 
· strona dolna: łopatka, zewnętrzna strona kolana
· strona górna: wyrostek barkowy, wewnętrzna strona kolana

Kierunek: jak w fazie drugiej ale reakcje obu nóg odpowiadają górnej nodze

· Faza czwarta: 
Ta faza stosowana jest dla lepszego różnicowania bioder przy porażeniach dwustronnych, sprzyja wyprostowaniu dolnej części kręgosłupa lędźwiowego np. przy skoliozie.

Pozycja wyjściowa: jak w fazie drugiej ale górna noga jest zgięta w biodrze i kolanie pod kątem 90.
! Przy zagrożonym stawie biodrowym strona upośledzona musi znajdować się na dole (tzn. ułożenie na chorym biodrze).

Strefy wywołujące reakcje: 
· górna noga: strona wewnętrzna kolana
· dolna noga: strona zewnętrzna kolana
·
Kierunek: oba stawy biodrowe są zgięte, odwiedzione i w rotacji zewnętrznej.