PODSTAWOWE ZAŁOśENIA SOCJOLOGII WG. EMILA DURKHEIMA I MAXA

WEBERA

Emil Durkheim jest uważany za najwybitniejszego socjologa francuskiego. Jego

koncepcje miały głęboki wpływ na nauki humanistyczne i kulturę Francji. Jego koncepcja
socjologii opierała się na pozytywistycznej teorii nauki, która wzorowała się na naukach
indukcyjnych (określanie faktów socjologicznych i jej elementów składowych , które były
podstawą do stawiania hipotez w oparciu o opracowane metody badawcze).

Emil Durkheim sformułował nową definicję s o c j o l o g i i - jako nauki o faktach

społecznych. A więc nie tyle nauki o społeczeństwie, jego strukturze, rozwoju, ile nauki o
faktach społecznych, zespole różnych teorii wyjaśniających poszczególne dziedziny faktów.
Durkheim poświęcił wiele miejsca w swoich pracach definicji „faktu społecznego”, ale
najczęściej wymienianą jest ta sformułowana w pierwszym rozdziale „Les Regles”

1

: „Faktem

społecznym jest wszelki sposób działania , ustalony lub nie, zdolny do wywierania na
jednostkę przymusu zewnętrznego; lub inaczej - który jest powszechny w danym
społeczeństwie, zachowując własną egzystencję niezależną od przejawów indywidualnych”.
Takimi faktami są np.: prawo, religia, język, moda, itp. Język istnieje niezależnie od
jednostki, jest czymś zewnętrznym, narzuca jej sposób posługiwania się słowami.
Rzeczywistość społeczna jest zawsze rzeczywistością zastaną - człowiek nie tworzy języka,
ale się go uczy od swojej grupy, nie wymyśla stosowanych przez siebie metod pracy, ale
przejmuje je od otoczenia, nie wynajduje własnej religii, ale wyznaje którąś z istniejących.
Swoje sposoby myślenia i działania musi dostosować do sposobów uznanych w
społeczeństwie. Inaczej spotka się z reakcją społeczną : sankcje prawne, przygana opinii
publicznej. Dlatego E.Durkheim zwraca uwagę na „zewnętrzny” i „przymusowy” charakter
faktów społecznych. Fakty społeczne są przejawem świadomości zbiorowej. Socjologia opiera
się na obserwacji przejawów świadomości społecznej a nie stanów psychicznych jednostki.
Ma to zapewnić empiryczność tej nauki. Dlatego E. Durkheim do swoich badań nie używał
listów ,życiorysów, pamiętników dotyczące osobistych przeżyć jednostki, ale preferował :
kodeksy prawne, dogmaty religijne, normy etyczne, które wyrażały świadomość zbiorową.
Do badania stanów świadomości zbiorowej wprowadza pojęcie „rzeczy”, czyli koncepcji
opierającej się na obserwacji zewnętrznej danego stanu. Wykorzystuje do tego :

•

postrzeganie - czyli obserwację wyglądu zewnętrznego rzeczy, tak jak fizyk badając ciepło
lub elektryczność nie dowierza swoim wrażeniom ciepła, ale wykorzystuje do tego
termometr, elektrometr, itd.;

•

rozumowanie - wyciąganie odpowiednich wniosków przez analogię, wynikających z
obserwacji z wykorzystaniem przyrządów pomiarowych.

Ś

wiadomość zbiorowa jest najwyższą formą życia społecznego , ponieważ jest świadomością

ś

wiadomości. „Społeczeństwo widzi dalej i lepiej niż jednostki”

2

. „Łącząc się w

społeczeństwo psychiki jednostkowe stapiają się w psychikę zbiorową, która wytwarza
wyobrażenia zbiorowe tworzące istotę faktów społecznych : religii, prawa, języka, sztuki,
obyczajów itp. Stąd fakty te posiadają charakter zewnętrzny, są obiektywne i narzucają się
jednostce „jako rzeczy” wyposażone siłą wywierania nacisku i przemocy.”

3

1

E.Durkheim „Les Regles de la methode sociologiqe” 1895r.

2

E.Durkheim „Les Formes elementaires de la vie religieuse”, Paryż 1925

3

J.Szczepański „Socjologia. Rozwój problematyki i metod” Warszawa PWN 1967

Społeczeństwo wpływając z zewnątrz na jednostkę czyni z niej istotę rozumną i moralną. W
grupie człowiek zachowuje się inaczej niż wtedy kiedy jest sam. Jednostka jest zdolna do
czynów, myśli, odczuć, do jakich nie byłaby zdolna w odosobnieniu.
.Jednostka zawdzięcza więc społeczeństwu wszystko, co nadaje jej fizjonomię i zapewnia
osobne miejsce wśród innych istot. Gdyby człowiek został pozbawiony języka, nauk, sztuk,
wierzeń, spadłby do poziomu zwierzęcia.

Inaczej na tę sprawę patrzył Max Weber, który zakładał, że zasadniczym elementem

społeczeństwa są działania jednostek. Tylko jednostka jest wykonawcą sensownych działań .
Każda zbiorowość społeczna i każdy historyczny wytwór pozwala się zrozumieć jako szeregi i
kompleksy prawidłowych i powiązanych ze sobą działań jednostek. Sens działania może być
nadawany subiektywnie przez konkretnego osobnika, może to być jakiś przeciętny lub
przybliżony sens, może być w pewnym pojęciowo skonstruowanym czystym typie. Ogólnie
możemy powiedzieć, że sens działania jest subiektywną intencją towarzyszącą działaniu.
Stanowi on podstawę tworzenia się motywu, czyli związku sensownego działania z
rzeczywistością , który samemu działającemu lub obserwatorowi przedstawia się jako
sensowny powód danego zachowania.

Max Weber w odróżnieniu do Emila Durkheima, (który był praktykiem i

wykorzystywał metody indukcyjne, doświadczalne, praktyczne) był teoretykiem. Stworzył
bogaty teoretycznie i wpływowy system socjologii humanistycznej. Określał siebie jako
wychowanka szkoły historycznej i podkreślał, że zależy mu na poznaniu zjawisk społecznych
w ich historycznej specyfice. Przeciwstawiał się jednak niektórym założeniom historyzmu
absolutnego, szczególnie dążeniom do intuicyjnego ogarnięcia historycznej całości, rezygnacji
z precyzji stosowanych narzędzi, przekonaniu o bezzałożeniowym poznawaniu
rzeczywistości. W tej kwestii zgadzał się z neokantystami, aby dokonywać selekcji danych
historycznych , ich organizowania w sensowną całość w sposób kreatywny, a nie tylko
odzwierciedlający rzeczywistość.
W swoich pracach Weber wykorzystywał hipotezy Marksa, choć w pewnych zagadnieniach
miał inne wyobrażenie ( np. własność, klasy, strategia badawcza). Niektóre jego koncepcje
odrzucił, np. koncepcję przyczynowości i praw historycznych.
Według Maxa Webera przedmiotem badania socjologii są działania społeczne ludzi, działania
sensowne, które wyjaśnić możemy wtedy, gdy uchwycimy subiektywny sens, jaki ludzie
działający nadają swoim działaniom. Aby to dokładniej wyjaśnić, zostaje skonstruowany typ
idealny przebiegu działań. Poprzez porównanie działań rzeczywistych z typem idealnym,
odkrywa się motywy i warunki powodujące odchylenia. Metoda typów idealnych pozwala
wyjaśnić działania społeczne poprzez zrozumienie ich sensu.
Max Weber kładzie silny nacisk na przyczynowe wyjaśnienie problemu badawczego.
Przyjmuje on następującą definicję socjologii : „ S o c j o l o g i ą w przyjętym tu znaczeniu tego
bardzo wieloznacznie używanego słowa będziemy nazywali naukę która stara się
interpretować i rozumieć działania społeczne, a przez to wyjaśnić przyczynowo ich przebieg i
skutki.”

4

Działania społeczne interpretuje jako zachowanie, które : zgodnie ze swoim sensem nadanym
mu przez działającego odnosi się do zachowania innych, przez to sensowne odniesienie jest w
swoim przebiegu współwyznaczone, przez ten subiektywny sens pozwala się zrozumieć i
wyjaśnić.

5

Przykładowo : nie każdy rodzaj zetknięcia z ludźmi nosi charakter społeczny, lecz

tylko zachowanie sensownie zorientowane według zachowania się innych ludzi. Weber

4

M.Weber „Wirtschaft und Gesellschaft”

5

M.Weber „Ges. Aufs. zur Wissenschaftslehre”

definiuje również pojęcie stosunków społecznych, które że są to zachowania się większej
ilości ludzi, które według swojej treści znaczeniowej są wzajemnie na siebie nastawione i
przez to kierowane.
Socjologia jest nauką tworzącą prawa i szukającą ogólnych związków między działaniami.
Podmiotem czynności społecznej może być tylko jednostka ludzka. „Gdy mówi się w
socjologii o państwie, narodzie, względnie towarzystwie akcyjnym, rodzinie czy armii, albo
podobnych tworach, to ma się na myśli [...] wyłącznie przebieg pewnego rzeczywistego, lub
możliwego, działania społecznego jednostek [...], ponieważ one jedynie są zrozumiałymi
podmiotami sensownie zorientowanego działania.”

6

Najważniejszą procedurą socjologii jest

rozumienie. Wyróżnia rozumienie aktualne (aktuelles Verstehen) i wyjaśniające (erklarendes
Verstehen). Aktualne rozumienie - obejmuje te wszystkie sytuacje, w których znaczenie
czynności ludzkich daje się uchwycić podczas obserwacji danych czynności, które
obserwatorowi wydają się oczywistością logiczną, psychologiczną. Rozumienie wyjaśniające,
zwane też motywacyjnym - jest nastawione na nie ujawnieniu znaczenia samego aktu, lecz na
poznanie motywów jakimi kierowała się dana osoba , nie to co robi dana osoba , ale dlaczego
to robi (np. widzimy kupca dodającego liczby - rozumiemy że jest on zajęty kalkulacjami).

Dwaj wybitni socjologowie zajmowali się również badaniami nad religią. Według

teorii E.Durkheima religia stanowi podstawowy składnik życia społecznego. Twierdził on że
religia jest „jednolitym systemem wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, tzn.
wierzeń i praktyk łączących w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem wszystkich, którzy
je wyznają”. Religia pełni istotną funkcję społeczną , a mianowicie tworzy, utrzymuje i
wzmacnia solidarność społeczną. Uroczystości religijne skupiają ludzi wywołując w nich
jedność doznań i przeżyć społecznych, wzmacniają łączące ich więzi. Przez religię człowiek
dochodzi do społeczeństwa. Ona je tworzy i utrzymuje jego byt.
Człowiek jest istotą rozdartą pomiędzy duszę i ciało, zmysły i rozum, instynkt i świadomość
(homo duplex). Istnieje pomiędzy nimi antagonizm. Człowiek chcąc postępować moralni
musi zadawać gwałt swojej zwierzęcej naturze. Wchodząc w życie religijne bierze na siebie
inną naturę , staje się innym człowiekiem. Jest coś świętego (sacrum), co powoduje w
jednostce uczucia szacunku i lęku, które to skutkują w powściąganiu naturalnych odruchów i
rezygnacją w zaspokajaniu przemożnych kiedy indziej potrzeb organizmu.
Emil Durkheim swoje obserwacje religii wykorzystywał m.in. w badaniach samobójstwa jako
zjawiska społecznego. W oparciu o statystyki wykazał że najwięcej samobójstw występuje
wśród wolnomyślicieli, następnie wśród grup religijnych protestanckich, mniej wśród
katolików, a jeszcze mniej wśród śydów. Nie wynikają one bynajmniej z dogmatów wiary, ile
z wewnętrznej integracji tych grup. Protestanci są bardziej indywidualistyczni i są bardziej
odizolowani od innych jednostek. Inne grupy religijne trzymają swoich członków w bardziej
zwartej grupie , co daje im oparcie i poczucie większej mocy poprzez bycie z innymi. Na
następnych miejscach w klasyfikacji samobójstw znajdują się : samobójstwa egoistyczne
(wywołane odosobnieniem od grupy : ludzie marginesowi, bez rodzin, nie należący do
ż

adnych grup religijnych), samobójstwa anomiczne (wywołane rozkładem grup : kryzys

ekon., przewroty polit.), samobójstwa altruistyczne (wchłonięcie jednostki przez grupę do
zatracenia poczucia indywidualności i poświęcenie dla grupy staje się oczywiste).
Do całkiem innych badań wykorzystywał obserwację grup religijnych Max Weber. Próbuje on
wykazać uwarunkowania powstania pewnego nastawienia gospodarczego przez określone
treści wierzeń. Badał czy religijne wpływy reformacji miały wpływ na kształtowanie się
kapitalizmu w świecie. Aby to sprawdzić, musiał zbadać, czy i w jakim punkcie pozwalają się

6

M.Weber „Wirtschaft und Gesellschaft”

odkryć określone pokrewieństwa między pewnymi formami wiedzy religijnej a etyką
zawodową. W ten sposób wydobyty zostawał rodzaj i kierunek w którym świadomość
religijna oddziaływała na rozwój kultury materialnej. Następnie można już było oszacować w
jakiej mierze nowoczesne treści kulturowe w swoim powstaniu przyporządkowuje się
motywom religijnym a w jakiej innym.
Innym problemem, którym zajmowali się obaj naukowcy było zachowanie się jednostki w
zależności od określonych czynników. Emil Durkheim wyróżnił m.in. społeczeństwo, którego
zachowanie jest uzależnione od nakazów tradycji i opinii publicznej, charakteryzujące się
ś

lepym podporządkowaniem woli zbiorowej - tzw. solidarność mechaniczna, występująca w

społeczeństwach pierwotnych. Jednostkom ludzkim brak jest indywidualności i
zróżnicowania.
Wyróżnia również inny typ zachowania - wysoce zindywidualizowane, rodzące się z
osobistych zdolności i osiągnięć. Występuje tu podział pracy i daleko idąca specjalizacja
zawodowa. Jest to tzw. solidarność organiczna, występująca w społeczeństwach
nowoczesnych. Do swych obserwacji E.Durkheim stosował statystyczną metodę badań faktów
społecznych.
Trochę zbliżoną do Durkheimowskiego zachowania uzależnionego od tradycji jest
Weberowska tradycjonalna czynność społeczna, gdzie jednostka zachowuje się zgodnie z
utrwalonymi nawykami, jednakże z zalążkową przynajmniej świadomością czyniącą ową
zgodność czymś zamierzonym i pożądanym. Weber wyróżnia jeszcze inne rodzaje czynności
społecznych : czynność emocjonalna - której podstawą jest uczucie nakazujące zachować się
w określony sposób, czynność celoworacjonalna - w której zostaje zachowane maksimum
ś

wiadomości celów i środków, oraz czynność zasadniczoracjonalna - odznaczająca się

ś

wiadomym doborem najskuteczniejszych środków przy pozostawieniu poza sferą namysłu

samego celu. Czynności społeczne są jednokierunkowe, jednakże zawsze zorientowane na
ludzi. Nie zawierają żadnej konieczności, lecz tylko prawdopodobieństwo wywołania
odpowiedzi z ich strony. Gdy taka odpowiedź następuje, powstaje stosunek społeczny. Patrząc
z punktu widzenia podziału społeczeństwa Weber , w odróżnieniu od Durkheima u którego
można stwierdzić podziały na społeczeństwo pierwotne i nowoczesne, dzieli społeczeństwo
na klasy (posiadania, zysków, dochodów), stany (położenie stanowe określa jako wszelkie
typowe składniki losów ludzkich uwarunkowane przez określoną pozytywną lub negatywną
ocenę godności społecznej), partie (zrzeszenia o charakterze celowym nastawionym na
zapewnienie swym członkom wpływów na istniejący aparat władzy).

Podejście socjologiczne Durkheima i Webera bardzo się od siebie różnią. Durkheim

był praktykiem , wykorzystywał metody empiryczne, oparte na faktach społecznych i dobrze
zdefiniowanym przedmiocie badań. Swoje obserwacje kierował na „przejawy świadomości
społecznej”, a nie na stany psychiczne jednostki. Inaczej jest z Maxem Weberem . On był
bardziej teoretykiem, historykiem. Stworzył typ idealny, do którego porównywał
rzeczywistość. Bardziej kierował swoje obserwacje na jednostki, jedynie które „mogły być
wykonawcą sensownych działań”. Łączyło ich jedno - zajmowali się badaniem społeczeństwa,
które się zachowuje w określony sposób i na jego postać ma wpływ wiele czynników np.
religia, otoczenie, tradycja. Obydwaj panowie zostali uznani za wybitnych socjologów i
zapisali się na kartach nauki.