1 

Planowanie (projektowanie) działalności opiekuńczo-wychowawczej 
 

 

Wśród  opiekunów-wychowawców  dominuje  pogląd,  Ŝe  warunkiem  efektów  pracy  wychowawczej 

jest  znajomość  duŜej  liczby  metod  pracy.  Z.  Dąbrowski  natomiast  wskazuje  –  co  jak  twierdzi 

potwierdza  praktyka  –  „opanowanie  dobrych  metod”  nie  jest  zbawienne  w  pracy  opiekuńczo-

wychowawczej.  Z  drugiej  jednak  strony  podkreślenia  wymaga  fakt,  Ŝe  mała  znajomość 

róŜnorodnych  sposobów  działania  moŜe  być  niepoŜądana  (szczególnie  w  kontekście  zmieniającej 

się rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej). Powstaje wobec tego pytanie jak wychowawca ma 

korzystać  z  form  i  metod?  WaŜne  jest,  aby  potrafił  elastycznie  dostosowywać  je  do  zaistniałych 

sytuacji  i  układów  egzystencjalnych,  w  których  podejmuje  działania,  a  takŜe  był  otwarty  na  inne 

pomysły.  Dyskusyjne  jest  natomiast  to  na  ile  powinien  on  zmieniać  własne  wypracowane  metody 

pracy  do  tej  pory,  skuteczne  w  jego  wycinku  rzeczywistości  opiekuńczo-wychowawczej.  NaleŜy 

wyraźnie  podkreślić,  Ŝe  „twierdzenia  i  dyrektywy  metodyczne  nie  mają  charakteru  „recepty  na 

wszystko”,  nie  ogarniają  wszystkich  moŜliwych  warunków,  sytuacji  oraz  odpowiadających  im 

wariantów i schematów postępowania. NaleŜy pamiętać, Ŝe kaŜdy opiekun-wychowawca adaptując 

metody  opieki  i  wychowania  do  własnych  realiów  tworzy  własne  wersje,  które  mogą  stać  się 

nowymi  propozycjami.  KaŜdy  wychowawca  powinien  samodzielnie  pracować  nad  własnym 

zawodowym rozwojem doskonaląc własny, szeroko rozumiany warsztat pracy, czyli wszystko to co 

jest  niezbędne  do  wykonywania  optymalnie  obowiązków,  wynikających  ze  sprawowanej  opieki  i 

wychowania  głównie  dzieci  i  młodzieŜy,  stawiające  za  cel  jego  dobro  i  uzyskanie  względnej 

samodzielności  Ŝyciowej,  dojrzałej  osobowości.  Jego  podstawowymi  elementami  są  właściwości: 

po  pierwsze  –  opiekuna-wychowawcy  (dotyczące  jego  jako  osoby,  jako  osoby  dla  innych 

(podopiecznych)  oraz  jako  urzędnika)  w  zakresie  wiedzy,  dyspozycji  osobowościowych  i  sytuacji 

społecznej, umiejętności interpersonalnych; po drugie – miejsca jego pracy. 

Umiejętności interpersonalne wychowawcy są nieodłącznym i często decydującym o pozytywnych 

efektach  elementem  warsztatu  pracy.  W  pracy  opiekuńczo-wychowawczej  stosujemy  dwa  rodzaje 

sposobu  kontaktowania  się:  werbalny  i  niewerbalny.  Zwrócić  uwagę  naleŜy  szczególnie  na  ten 

drugi  dokonujący  się  poprzez  zmysły  (dotyk,  wzrok,  węch)  oraz  gest,  wyrazy  mimiczne,  ruchy 

ciała, usytuowanie przestrzenne, głos. Komunikowania zwłaszcza w opiece i wychowaniu nie da się 

uniknąć. W kontaktach interpersonalnych istniej konieczność posiadania umiejętności nadawania i 

odbierania komunikatów. Posiada ono wiele walorów, daje dobre efekty, warto więc by pedagodzy 

w  większym  stopniu  zainteresowali  się  nim,  nauczyli  się  go  wykorzystywać.  Do  umiejętności 

opiekuna-wychowawcy  z pewnością zaliczyć naleŜy: umiejętności komunikacji, tj.: nawiązywania 

 

2 

kontaktu,  utrzymywania  kontakt,  wzmacniania  kontaktu  i  dystansowanie  się  emocjonalne,  a  takŜe 

Ŝ

yczliwość,  empatię,  akceptację,  asertywność,  kształtowanie  prawidłowej  komunikacji  wśród 

podopiecznych.  Warunkiem  szczególnym  powstania  związku  pomocnego  i  opiekuńczo-

wychowawczego  jest  zaufanie  interpersonalne,  które  wychowawca  powinien  wzbudzać  u  swoich 

podopiecznych.  Wychowawca  empatyczny  daje  wzór  dzieciom  do  takiego  zachowania.  Dzieci 

powinny  uczyć  się  empatii,  bowiem  jak  wskazano  „…  istnieje  u  dzieci  ujemna  korelacja  między 

empatią a  agresywnością: im większą empatią odznacza się dane dziecko, tym rzadziej dopuszcza 

się agresywnych działań”. 

Poznawanie wychowanków stanowi warunek skutecznego działania. Im jest dokładniejsze, często 

szybsze, tym bardziej moŜliwe jest zoptymalizowanie i zindywidualizowanie. 

Planowanie  działań  wychowawczych  stanowi  istotny  element  wyznaczający  ich  efektywność, 

realizację załoŜonych celów. 

 

Drugim obok właściwości osobowościowych opiekuna-wychowawcy i fizycznych, istotnym 

elementem  warsztatu  pracy  pedagoga  jest  organizacja  miejsca  pracy.    Wymienić  w  nim  naleŜy: 

właściwości  zespołu  pracowniczego,  dokumentacja  pracy,  pomoce,  biblioteczka  pedagogiczna. 

Obserwacje praktyki opiekuńczo-wychowawczej  wskazują nadal przywiązywanie zbyt małej  wagi 

do organizacji miejsca pracy pedagogicznej (świetlicy szkolnej pomieszczenia pedagoga szkolnego 

itp.).  Ogólnie  rozpatrując  powinno  ono  być:  usytuowane  tak,  aby  nie  zakłócane  w  im  były 

rozmowy;  urządzone  tak,  aby  sprzyjało  rozmowie,  otwarciu  się  podopiecznych,  pracy  umysłowej, 

dostosowane do specyfiki działań w nim podejmowanych i potrzeb dzieci. 

Prowadzenie dokumentacji przez opiekuna-wychowawcę jest jego stałym obowiązkiem. 

Składają  się  na  nią  wszystkie  dokumenty  wymagane  przez  statut  placówki.  Są  to  dzienniki  zajęć 

grup,  plan  pracy,  zeszyt  obserwacji  wychowanków,  teczka  korespondencji  z  rodzicami  – 

opiekunami  wychowanków,  program  indywidualnej  pracy  z  dzieckiem,  zeszyt  kontaktów 

wychowawcy  ze  szkołą  podopiecznych,  podstawowe  rozporządzenia  i  akty  prawne,  wzory 

skierowań  do  róŜnych  form  opieki  specjalistycznej  (u  np.  pedagoga  szkolnego).  Są  to  dokumenty 

formalne.  Oprócz  nich  niekiedy  równie  waŜne  są  dokumenty  nieformalne  takie,  jak:  wytwory 

dziecięce  (np.  rysunki  dziecka),  albumy  i  kroniki  grupy,  zdjęcia,  dyplomy.  Warto  takŜe  wymienić 

zapisane  doświadczenia  opiekuna-wychowawcy,  np.  wcześniej  przygotowane  konspekty  zajęć, 

które okazały się w realizacji bardzo udane i efektywne. 

Pomoce  do  pracy  opiekuna-wychowawcy  moŜna  podzielić  na  te,  które  zostały  zakupione 

gotowe  (sprzęt  audio-video,  rzutniki,  komputer,  plansze)  oraz  na  wykonane  przez  wychowawcę 

(zachowana  dokumentacja  prowadzona  przez  wychowawcę  z  dopisanymi  uwagami  dotyczącymi 

realizacji,  ciekawe  gazetki,  plansze,  konspekty  róŜnych  działań  opiekuńczo-wychowawczych, 

 

3 

teczki  tematyczne  itp.).  Wymienić  naleŜy  takŜe  pomoce  wykonane  przez  podopiecznych  i 

wychowawcę,  których  wykorzystanie  wzmacnia  efektywność  oddziaływań  opiekuńczo-

wychowawczych. 

Biblioteczka  pedagogiczna  stanowi  bardzo  istotny  element  warsztatu  pedagoga,  powinny 

się  w  niej  znaleźć  róŜnorodne,  takŜe  aktualne  prace  z  zakresu  nauk  społecznych,  poradniki 

metodyczne, czasopisma.  

Praca indywidualna z grupą i zbiorowością. W placówkach opiekuńczo-wychowawczych 

podstawą pracy pedagogicznej są mechanizmy grupowe i praca z grupą. Jest to zresztą, zwłaszcza 

w opiece zstępczej jej znaczące ograniczenie. Grupy są liczne, powyŜej  7 osób, które jako układy 

terapeutyczne są optymalnymi dla działania indywidualnego. Grupy w domach dziecka liczą do 20 

osób,  w  świetlicach  szkolnych  do  50  osób  na  jednego  wychowawcę.  Pomimo  jednak  tego  faktu, 

dobry  wychowawca  potrafi  (a  właściwie  powinien  potrafić)  zastosować  takie  metody  pracy 

grupowej, które jednocześnie bardzo indywidualizują oddziaływania opieki i wychowania. 

Praca  zespołu  wychowawców  w  placówce  decyduje    o  środowisku  wychowawczym  całej 

placówki.  Im  jest  on  bardziej  zintegrowany,  zaangaŜowany  i  przygotowany  do  pracy  zawodowej, 

tym lepsze efekty uzyskane zostaną w skali całej placówki.

  

 

Planowanie  działań  wychowawczych  stanowi  istotny  element  wyznaczający  ich 

efektywność, czyli realizację załoŜonych celów. 

Planowanie  powinno  składać  się  z  następujących  operacji:  stanowienia  celów, 

przewidywania,  diagnozowania  rozwiniętego,  wyprowadzania  wniosków  do  działania,  obmyślania 

przewidywanych  działań,  ukształtowania  skończonego  projektu  planu  i  postanowienia 

realizacyjnego.

 

KaŜda  z  nich  decyduje  w  jakimś  zakresie  o  poziomie  przygotowania  jednostki 

metodycznej,  jaką  zamierzamy  zorganizować.  Nie  moŜna  bagatelizować  tego  etapu  pracy 

opiekuńczo-wychowawczej. 

Jak 

wskazuje 

doświadczenie 

dobre 

przygotowanie 

zajęć 

warsztatowych  lub  prowadzonych  przez  wiele  osób  duŜych  przedsięwzięć  jest  znacznie  bardziej 

czasochłonne i wymagające kompetencji zawodowych niŜ ich zrealizowanie.

  

Podstawowymi kategoriami treściowymi są: cele, zadania, środki realizacji (w tym metody, 

techniki i formy), podmiot (podmioty) realizacji, czasu realizacji. 

Dobry plan powinien być przede wszystkim: 

- realny – wtedy wiadomo, Ŝe jest moŜliwy do zrealizowania, 

- dostatecznie szczegółowy – załoŜone w nim cele są moŜliwe do osiągnięcia, 

- spójny – jego elementy powiązane ze sobą stanowią całość, 

 

4 

-  komunikatywny  –  kaŜdy  go  zrozumie  w  najmniejszym  detalu,  łatwo  moŜe  go  odczytać 

wiele osób, 

-  metodycznie  poprawny  –  zawiera  wszystkie  części  (wprowadzającą,  właściwą  i 

zamykającą),  wszystkie  instrumenty  metodyczne  (czas,  metody,  techniki,  pomoce)  są  właściwie 

dobrane do realizowania celu. 

Do źródeł planu zalicza się: rozpoznaną rzeczywistość opiekuńczo-wychowawczą, wiedzę o 

działalności  opiekuńczo-wychowawczej,  podmiot  opieki  i  wychowania,  wyraŜone  przez 

podopiecznych  potrzeb  i  moŜliwości,  dyrektywy  instancji  nadrzędnych,  dostępne  wzory  planów, 

np. w ksiąŜkach, Internecie, itp. KaŜdy plan powinien zawierać następujące części: diagnostyczno-

wnioskową, opiekuńczą, wychowawczą i doskonalenie pracy. 

Omawiane planowanie posiada róŜny zakres. Dotyczący jednego podopiecznego, lub grupy 

wychowawczej, całej placówki, regionu. Dotyczący jednego zagadnienia rozłoŜonego w czasie lub 

w roŜnych grupach wychowawczych, środowiskach. 

Funkcje planu: 

- kooperacyjna (umoŜliwia współpracę więcej niŜ jednej osoby z inną) 

- modyfikująca (stanowi źródło ulepszeń) 

- edukacyjna 

- oceniająca. 

Podkreślenia  wymaga  jednak  aspekt  twórczy  procesu  planowania,  które  nastawione  jest 

przede wszystkim na osiąganie efektów lepszych od poprzednich. Najmniejszą częścią planu pracy 

opiekuńczo-wychowawczej  jest  konspekt,  którego  konstruowanie  i  refleksyjne  wykorzystanie 

stanowi  waŜną  dla  pedagoga  umiejętność.  Powinien  on  zawierać  cały  pełny  proces  planowania, 

czyli  wszystkie  operacje  myślowe,  tj.  postawienie  celów,  przewidywanie,  diagnozowanie 

rozwinięte  (rzeczywistości,  w  której  cele  będą  realizowane),  wyprowadzanie  wniosków  do 

działania,  obmyślanie  przewidywanych  działań,  ukształtowanie  skończonego  projektu  planu  oraz 

postanowienia  realizacyjne,  a  takŜe  podstawowe  kategorie  treściowe  tj.  cele,  przewidywane 

zadania,  środki  realizacji  (formy,  metody,  techniki  pracy,  niezbędne  przedmioty  i  warunki  pracy), 

podmiot realizacji zadań i celów, czas realizacji zadań oraz uwagi dotyczące realizacji zadań.  

W procesie opiekuńczo-wychowawczym uzasadnione i cenne jest projektowanie cykli zajęć, 

systematycznie  podejmujących  i  wprowadzających  określone  sytuacje,  zadania,  trudności.  Wtedy 

moŜliwe jest utrwalanie i korygowanie pojawiających się zachowań. 

Specyfiką  działania  opiekuńczo-wychowawczego  jest  indywidualny  kontakt  dziecka  z 

opiekunem-wychowawcą, ale takŜe społeczny z  grupą wychowawczą, w której Ŝyje. Wyznacza to 

 

5 

konieczność  realizowania    w  pracy  wychowawczej  z  grupą  zarówno  celów  grupowych,  jak  i 

indywidualnych. Niestety najczęściej być tak, Ŝe realizowane są tylko cele grupowe. 

WaŜnym  elementem  skutecznej  pracy  wychowawczo-opiekuńczej  z  grupą  jest  kontrakt  – 

umowa  z  jednostką,  grupą  ustalając  „reguły  wspólnej  gry”.  KaŜda  działalność  integracyjna,  przed 

ustaleniem  kontraktu,  jest  tylko  pozornym  integrowaniem  grupy.  Nie  ma  bowiem  wspólnej  bazy 

norm, które zostały zaakceptowane przez pracującą  grupę. Nie moŜna wtedy odwołać się do tego, 

co  powinno  Stanowic  punkt  odniesienia  w  działalności  grupy.  KaŜde  zastosowanie  techniki 

integracyjnej  bez  tego  waŜnego  elementu,  jakim  jest  kontrakt  są  naiwnym  rozumieniem  procesu 

integracji  grupy  i  nie  pozwalają  na  poczucie  związku  z  grupą.  Kontrakt  moŜe  mieć  formę  ustnej 

umowy, ale lepiej jest nadać mu formę zapisu trafnie wizualnie przedstawionego i umieszczonego 

na widocznym dla wszystkich uczestników miejscu. 

Niezbędne  jest  takŜe  odpowiednie  dobranie  i  stosowanie  róŜnych  metod,  technik  i  form 

działania  wychowawczego.  DuŜe  znaczenie  przywiązuje  się  dzisiaj  do  aktywizujących  metod, 

technik i form pracy takich, jak: warsztatowe, zabawowe, twórcze, wizualizacyjne.  

Czas jest jednym z instrumentów metodycznych, który umiejętnie wykorzystany pozwala na 

„sterowanie” intensywnością pracy grupy. Nieumiejętne operowanie czasem moŜe doprowadzić do 

spadku  aktywności  grupy,  efektywności  pracy.  I  odwrotnie,  dobra  „gra  czasem”  moŜe  podnieść 

poziom motywacji do pracy czy wyciszyć grupę. 

KaŜda  jednostka  metodyczna  składa  się  z  trzech  niezmiennych  elementów:  pierwszego  – 

wprowadzenia,  drugiego  –  rozwinięcia  i  trzeciego  –  zakończenia.  Warto  zwrócić  uwagę  na  część 

pierwszą,  która  ma  słuŜyć  do  przedstawienia  problemów,  zainteresowania  tematem,  wzbudzenia 

zaufania,  zbliŜenia  uczestników  spotkania,  a  takŜe  na  część  trzecią,  która  jest  podsumowaniem, 

wyciszeniem i zamknięciem emocji, zadaniem do przygotowania na następne spotkanie. 

Propozycje  tematyczne  mogą  być  powiązane  w  cykl  zajęć.  Daje  to  moŜliwość  realizacji 

jednego bloku tematycznego, gdzie poszczególne jednostki metodyczne wiąŜą się w pewna całość.  

Konspekty  opublikowane  w  wielu  propozycjach  metodycznych  mają  inspirować  do 

własnych poszukiwań rozwiązać metodycznych 

 

 

Bibliografia 

Gajewska G., Pedagogika opiekuńcza. Elementy metodyki. Zielona Góra 2006