16 PF-5

16 CZYNNIKOWY KWESTIONARIUSZ DO BADANIA OSOBOWOŚCI W

UJĘCIU R. B. CATTELLA

Według koncepcji Cattella osobowość należy traktować jako zbiór cech, z których

każda jest nazwą pewnej klasy współzmiennych zachowań. Osobowość jest wszystkim

tym, co pozwala przewidzieć, jak dana jednostka zachowa się w określonej sytuacji.

Cattell dążąc do zoobiektywizowania sposobu opisu osobowości, za najwłaściwszą

metodę ustalenia liczby i treści cech będących składowymi osobowości uznał analizę

czynnikową. Analiza czynnikowa jest metodą pozwalającą na wyodrębnianie w zjawiskach

psychologicznych ich podstawowych elementów składowych. W tym sensie pozwala ona na

uporządkowanie faktów (danych empirycznych). Z tego względu analizą czynnikową

posługujemy się jako metodą wstępnej klasyfikacji.

Przyjąwszy, że w zakres osobowości wchodzą wszystkie zachowania, założył, że każde

może być określone za pomocą odpowiedniego przymiotnika. Korzystając z listy Allporta,

zawierającej ponad 4000 cech, wyeliminował synonimy, uzyskując w efekcie 171

przymiotników pozwalających opisać wszystkie aspekty lub sfery osobowości.

Dostrzegając pewne specyficzne podobieństwa i różnice między niektórymi

przymiotnikami, Cattell wyróżnił trzy klasy czynników: Q (qestionnaire data) – zmienne

samoobserwacyjne, L (life data) – zmienne obserwacyjne, oraz T (test data) – obiektywne

zmienne testowe.

Analizę czynnikową Cattell przeprowadził oddzielnie dla danych Q, L i T. Dokonując w

ten sposób taksonomii zmiennych osobowościowych, wyodrębnił 16 cech wspólnych, które

pozwalały na wyczerpujący i dostatecznie dokładny opis wszystkich aspektów osobowości.

Kiedy wykonano analizę czynnikową na macierzy interkorelacji 16 cech podstawowych,

okazało się, że można wyodrębnić mniejszą liczbę czynników II stopnia, wśród których dwa

objaśniały największy procent zmienności wyników: introwersja – ekstrawersja oraz niepokój

– integracja.

Pierwsze wydanie 16 – czynnikowego Kwestionariusza Osobowości ukazało się w 1950

roku. Kwestionariusz składa się z dwóch równoważnych wersji – liczących po 184 pozycje

oraz po 3 pytania buforowe. W obydwu wersjach występuje od 20 do 26 pozycji odnoszących

się do każdego z 16 czynników. Wyniki końcowe są wyrażone w skali stenowej. Każdy

czynnik jest oznaczony symbolami literowymi i liczbowymi, a ponad to posiada nazwę

psychologiczną i potoczną.

Każdy z czynnikow ma charakter dwubiegunowy. Każdy z biegunów został

scharakteryzowany przez odpowiedni zestaw przymiotników. Spośród 16 czynników

mierzonych w tym kwestionariuszu – cztery (Q1, Q2, Q3, Q4) były reprezentowane przez

tylko w zmiennych samoobserwacyjnych.

Rzetelność skal 16 – CO oceniono na podstawie ich wewnętrznej zgodności

(współczynniki wahały się w granicach od 0,71 do 0, 93) oraz stabilności bezwzględnej (przy

dwutygodniowym odstępie czasu współczynniki wynosiły od 0,38 do 0, 73).

Wyniki w 16 – CO zestawione w postaci profilu można interpretować zwracając uwagę

bądź na ich aspekt ilościowy, bądź na aspekt jakościowy. W tym ostatnim przypadku

charakterystyki osoby badanej dokonujemy na podstawie analizy tak zwanych układów

czynników.

LITERATURA:

1. Sanocki, W. (1976). Kwestionariusze osobowości w psychologii. Warszawa:

PWN.

2. Siek, S. (1986). Struktura osobowości. Warszawa: ATK.

3. Oleś, P. (2005). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Scholar.

NAZWY I SENS PSYCHOLOGICZNY CZYNNIKÓW

WEDŁUG CATTELLA (16 PF-5)

Czynnik

Niski wynik (-)

Wysoki wynik (+)

A

Serdeczność

Powściągliwy, z rezerwą, oficjalny, z
dystansem, chłodny

Ciepły, wychodzący naprzeciw,
uprzejmy, współdziałający,
przyjacielski, troskliwy

B

Myślenie

Konkretny

Abstrakcyjny

C

Zrównoważenie
Emocjonalne

Nadwrażliwy, pobudliwy, zmienny
emocjonalnie

Stabilny emocjonalnie,
przystosowany, dojrzały

E

Dominacja

Pełen szacunku, uległy,
współdziałający, unikający konfliktów

Dominujący, władczy, stanowczy,
asertywny

F

Żywość

Poważny, przyhamowany, uważny

Aktywny, pełen życia, spontaniczny

G

Świadomość reguł

Nastawiony na cel, nonkonformista,
nieprzestrzegający zasad

Przestrzegający zasad, świadomy
ról, obowiązkowy

H

Śmiałość
Społeczna

Nieśmiały, mimozowaty, bojaźliwy

Śmiały, przedsiębiorczy, ryzykant,
gruboskórny

I

Wrażliwość

Nastawiony utylitarnie, obiektywny,
niewzruszony

Wrażliwy, artystyczny,
sentymentalny

L

Czujność

Ufny, łatwowierny, akceptujący

Czujny, podejrzliwy, sceptyczny,
przezorny, nieufny

M

Abstrakcyjność

Stąpający twardo po ziemi, praktyczny,
poszukujący rozwiązań, nastawiony na
zadania

Oderwany od rzeczywistości,
twórczy, z wyobraźnią,
ukierunkowany na idee

N

Skrytość

Szczery, autentyczny, naturalny

Skryty, dyskretny, nie ujawniający
się, dyplomatyczny

O

Bojaźliwość

Pewny siebie, spokojny, zadowolony z
siebie

Pełen obaw, bez wiary w siebie,
zatroskany

Q1

Otwartość na
zmiany

Tradycjonalny, przywiązany do tego,
co znane

Otwarty na zmiany,
eksperymentujący

Q2

Samowystarczal-
Ność

Nastawiony na aktywność grupową,
przyjazny, stowarzyszający się

Niezależny, samowystarczalny,
odosobniony, indywidualista

Q3 Perfekcjonizm

Pobłażliwy wobec nieprawidłowości,
tolerujący brak porządku,
niewymagający, elastyczny

Perfekcjonista, zorganizowany,
sumienny

Q4 Napięcie

Zrelaksowany, spokojny, cierpliwy

Spięty, napięty, nadaktywny,
niecierpliwy, pobudzony

INTERPRETACJA WYNIKÓW

Czynnik

Niski wynik (-)

Wysoki wynik (+)

A

Serdeczność

Tendencja do bycia ostrożnym w
zaangażowaniu się i przywiązaniu
do innych.
Osoby te mogą odczuwać
dyskomfort w sytuacjach, które
wymagają szerokich interakcji
społecznych bądź bliskości
emocjonalnej. Wolą pracować
samotnie, często preferują zajęcia
związane z zainteresowaniami
mechanicznymi, intelektualnymi i
artystycznymi

Osoby te są zainteresowane innymi
ludźmi i preferują zajęcia związane z
kontaktem z ludźmi. Czują się
swobodnie w sytuacjach, które
wymagają bliskich kontaktów z
innymi

B

Myślenie

Osoby te ujawniają niskie
umiejętności rozwiązywania
problemów przez rozumowanie i
są raczej skłonne do myślenia
konkretnego.

Osoby te ujawniają wysokie
umiejętności rozwiązywania
problemów poprzez myślenie
abstrakcyjne

C

Zrównoważenie

emocjonalne

Osoby te odczuwają pewien brak
kontroli nad swoim życiem.
Charakteryzuje je skłonność do
przeżywania silnych wahań
nastroju, mają poczucie, że ich
potrzeby nie są zaspokajane oraz,
że nie potrafią radzić sobie wtedy,
gdy sprawy nie układają się po ich
myśli.

Osoby te spokojnie podchodzą do
życia i radzą sobie ze zdarzeniami i
emocjami w sposób zrównoważony,
przystosowany.
Dobrze radzą sobie z problemami i
charakteryzuje je poczucie satysfakcji
z własnych dokonań.

E

Dominacja

Osoby te charakteryzuje tendencja
do dostosowywania się do życzeń
innych. Są skłonne do unikania
konfliktów oraz zamazywania
swojej tożsamości i pragnień,
ażeby odsunąć na bok swoje
uczucia i pragnienia.

Osoby te charakteryzuje tendencja do
wywierania wpływu na innych, do
podporządkowywania sobie innych.
Osoby te są skłonne do
przekonywania, wygłaszania w
sposób wyraźny swoich pragnień i
opinii, nawet wtedy, gdy nie są o to
proszone. Są natarczywe w
domaganiu się tego co chcą. Czują się
swobodnie w krytykowaniu innych i
próbują kontrolować zachowania
innych.

F

Żywość

Osoby charakteryzuje skłonność
do traktowania życia bardziej
poważnie, są bardziej spokojne,
ostrożne i mniej żartobliwe. Mają
tendencje do hamowania własnej
spontaniczności, czasami mogą
sprawiać wrażenie ograniczonych
lub ponurych.

Osoby te są entuzjastyczne,
spontaniczne i poszukujące uwagi,
pełne życia i chętne do stwarzania
sytuacji społecznych.
W związku z zabieganiem o uwagę i
żywiołowością mogą przyjmować
postawy nieadekwatne w odniesieniu
do pewnych sytuacji.

G

Świadomość

norm

Osoby te mają skłonność do
wystrzegania się norm i reguł.
Mogą czynić to albo z uwagi na
słabo rozwiniętą zdolność
odróżniania dobra od zła, albo
przestrzegają zasad, które nie są
oparte wyłącznie na
konwencjonalnych wartościach
społecznych.
Osoby te mogą mieć trudności z
przystosowaniu się do środowiska,
w którym obowiązuję surowe
standardy postępowania.

Osoby te mają tendencję do
postrzegania siebie jako ściśle
trzymających się norm,
pryncypialnych i z dobrymi
manierami. Podkreślają wagę
podporządkowywania się normom i
regułom, są jednocześnie do nich
przywiązani oraz świadomych i
wytrwałych w ich realizacji.
Mogą być spostrzegane jako
nieelastyczni i dogmatyczni.

H

Śmiałość

społeczna

Osoby te mają tendencję do bycia
społecznie bojaźliwymi, ostrożnymi
i nieśmiałymi. Uważają
występowanie przed grupą za
trudne doświadczenie

Osoby te spostrzegają siebie jako
śmiałych i odważnych w grupie
społecznej, przejawiają małe obawy
przed sytuacjami społecznymi. Mają
skłonność do inicjowania kontaktów
społecznych i są śmiali w obliczu
nowego otoczenia społecznego.

I

Wrażliwość

Osoby te są nastawione bardziej
użytecznie (praktycznie), w
związku z czym wykazują niską
sentymentalność. Są raczej
skoncentrowane na użyteczności i
obiektywności, mniejsza wagę
przywiązują do ludzkich uczuć.
Mogą mieć trudności z radzeniem
sobie z sytuacjami, które wymagają
wrażliwości, gdyż nie są skłonne do
pobłażania słabościom.

Osoby te są czułe i delikatne. Mają
skłonność do opierania swoich
przekonań na osobistym „smaku” i
wartościach estetycznych. Polegają
na empatii i wrażliwości w swoich
rozmyślaniach.

L

Czujność

Osoby te charakteryzuje skłonność
do oczekiwania uczciwego
traktowania, lojalności i dobrych
intencji. Ufność ta wyraża się w
łączeniu dobrego funkcjonowania z
zadowalającymi relacjami z innymi.

Osoby te spodziewają się być
niezrozumianymi lub
wykorzystanymi przez innych. Są
nieufne.

M

Abstrakcyjność

To osoby konkretne, które skupiają
się bardziej na obserwowalnych
danych niż na procesach
myślowych czy wyobrażeniach.
Charakteryzuje je myślenie
dosłowne i konkretne, które może
hamować zdolność do wymyślania
możliwych rozwiązań.

Osoby te są bardziej zorientowane na
wewnętrzne procesy myślowe oraz idee
niż na praktyczność. Są skoncentrowane
na myśleniu, wyobrażeniach i fantazjach
i często gubią się we własnych myślach.
Mają trudności w kontrolowaniu swojej
uwagi i sytuacji, dlatego też często
zdarzają im się różnego rodzaju
„wpadki” wynikające z nadmiernego
zaabsorbowania czymś.
Takie myślenie abstrakcyjne często
owocuje bogatym generowaniem
pomysłów.

N

Skrytość

Osoby te są skłonne do ujawniania
swoich zamiarów, są chętne do
mówienia o sobie, są szczere i
otwarte

Osoby te nie ujawniają swoich
zamiarów, nie chętnie mówią o sobie,
są skryte i zamknięte.

O

Bojaźliwość

Osoby te są pewne siebie, nie są
skłonne do obaw ani do bycia
zmieszanym. Przedstawiają się jako
zadowolone z siebie nawet w
sytuacjach dostarczających krytyki
pod adresem ich samooceny.

Osoby te mają tendencję do
zamartwiania się o wiele spraw oraz
odczuwania obaw. Cechy te sprzyjają
przewidywaniu niebezpieczeństw
oraz spostrzeganiu konsekwencji
własnych działań.

Q1

Otwartość
na zmiany

Osoby te preferują tradycyjne
sposoby rozpatrywania wielu spraw.
Najlepiej czują się wtedy, gdy ich
życie jest w pełni ustabilizowane i
przewidywalne, nawet wówczas,
gdy nie jest do końca dla niech
satysfakcjonujące.

Osoby te mają tendencję do
obmyślania sposobów ulepszania
rzeczy i lubią eksperymentować. Jeśli
uważają, że ich dotychczasowe życie
jest mało satysfakcjonujące są
skłonne do zmiany

Q2

Samodzielność

Osoby te są nastawione na
funkcjonowanie w grupie, preferują
przebywanie z ludźmi i lubią
wykonywać różne czynności wraz z
innymi.
W skrajnych przypadkach, kiedy
pomoc innych nie jest dostępna,
osoby te mogą być całkiem
bezradne.

Osoby te lubią spędzać czas samotnie
i wolą same decydować o sobie.
Mogą mieć trudności we współpracy
z innymi, z trudem przychodzi im
prosić kogoś o pomoc, nawet
wówczas gdy jest im ona potrzebna.
W skrajnych przypadkach osoby te są
skłonne lekceważyć aspekty
interpersonalne i konsekwencje
swoich działań

Q3

Perfekcjonizm

Osoby te w większości spraw zdają
się na przypadek i wydają się czuć
lepiej w zdezorganizowanym
otoczeniu. Są postrzegane jako
osoby bujające w obłokach,
niezorganizowane lub
nieprzygotowane. Mają trudności z
utrzymanie motywacji w realizacji
zaplanowanych działań, szczególnie
wtedy, gdy sprawy których one
dotyczą są dla nich mało ważne.

Osoby te pragną wykonywać rzeczy
poprawnie. Mają skłonność do bycia
zorganizowanymi, trzymania rzeczy
we właściwych miejscach i
planowania z wyprzedzeniem. Czują
się dobrze w przewidywalnych
sytuacjach i mogą uważać za trudne
radzenie sobie z rzeczami
nieprzewidywalnymi. Mogą być
postrzegani jako mało elastyczni.

Q4

Napięcie

Osoby te mają tendencję do
odczuwania stanów zrelaksowania i
spokoju. Są cierpliwe i trudno
podlegają frustracji. W skrajnych
przypadkach ich niski poziom
pobudzenia może stanowić czynnik
demotywujący.

Osoby te mają tendencje do bycia
niespokojnymi, kiedy muszą czekać.
Pewna ilość napięcia może być
efektywnie skupiana na i motywuje
do działania, jednak skrajnie wysokie
napięcie prowadzi z reguły do
zniecierpliwienia, drażliwości i
utrudnia samokontrolę.

NAZWY I SENS PSYCHOLOGICZNY CZYNNIKÓW OGÓLNYCH

EKSTRAWERSJA

Introwersja

Waga wyniku

Ekstrawersja

(A-) Z rezerwą
(F-) Poważny
(H-) Nieśmiały
(N+) Skryty
(Q2+) Samodzielny

0,3
0,3
0,2
0,3
0,3

Serdeczny (A+)

Żywy (F+)

Śmiały społecznie (H+)

Otwarty (N-)

Nastawiony na grupę (Q2-)

LĘK

Niski lęk

Waga wyniku

Wysoki lęk

(C+) Zrównoważony emocjonalnie
(L-) Ufny
(O-) Samodzielny
(Q4-) Rozluźniony

0,4
0,3
0,4
0,4

Nadwrażliwy (C-)

Czujny (L+)

Bojaźliwy (O+)

Napięty (Q4+)

CHŁODNY RACJONALIZM

Wrażliwy

Waga wyniku Chłodny racjonalizm

(A+) Serdeczny
(I+) Wrażliwy
(M+) Abstrakcyjny
(Q1+) Otwarty na zmiany

0,2
0,5
0,3
0,5

Z rezerwą (A-)

Praktyczny (I-)

Konkretny (M-)

Tradycjonalista (Q1-)

NIEZALEŻNOŚĆ

Podległość

Waga wyniku

Niezależny

(E-) Pełen szacunku
(H-) Nieśmiały
(L-) Ufny
(Q1-) Tradycjonalista

0,6
0,3
0,2
0,3

Dominujący (E+)

Śmiały (H+)

Czujny (L+)

Otwarty na zmiany (Q1+)

SAMOKONTROLA

Niezdolny do

samokontroli

Waga wyniku

Zdolny do

samokontroli

(F+) Żywy
(G-) Nastawiony na cel
(M+) Abstrakcyjny
(Q3-) Tolerujący chaos

0,2
0,4
0,3
0,4

Poważny (F-)

Świadomy reguł (G+)

Konkretny (M-)

Perfekcjonista (Q3+)

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE GRUP KLINICZNYCH

WEDŁUG BADAŃ 16 PF-5

Grupa

Charakte-

rystyczne

cechy

Interpretacja

Neurotycy

C-

O+
Q4+
E-
H-

Małe zrównoważenie i niska odporność
emocjonalna
Samoobwinianie, niska samoocena
Wysokie napięcie psychiczne, nieokreślony lęk
Uległość
Nieśmiałość i lękliwość

Osoby
z zaburzeniami
depresyjnymi

Q4+
O+
C-

F-

Wysokie napięcie psychiczne, nieokreślony lęk
Samoobwinianie, niska samoocena
Małe zrównoważenie i niska odporność
emocjonalna
Pesymizm, bierność, utrudniony kontakt

Alkoholicy

Q4+
O+
C-

Wysokie napięcie psychiczne, nieokreślony lęk
Samoobwinianie, niska samoocena
Małe zrównoważenie i niska odporność
emocjonalna

Narkomani

C-

B-

Małe zrównoważenie i niska odporność
emocjonalna
Niska inteligencja, słabe wykorzystanie
zdolności

Niedojrzała
osobowość

O+

Samoobwinianie, niska samoocena

Socjopaci

C-

Q4+

Małe zrównoważenie i niska odporność
emocjonalna
Wysokie napięcie psychiczne, nieokreślony lęk

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA RÓŻNYCH GRUP

ZAWODOWYCH WEDŁUG WYNIKÓW TESTU 16 PF-5

(badania amerykańskie)

Grupa

Charakte-

rystyczne

cechy

Interpretacja

Piloci

E+ (9,2)
H+ (9,0)
Q2+(7,9)
C+ (7,5)

Dominacja, agresywność, pewność siebie
Śmiałość, odwaga, gotowość do ryzyka
Niezależność myślenia, samodzielność
Odporność emocjonalna

Księża

N- (1,8)
Q1- (2,9)

C+ (7,7)
O- (3,4)
I+ (7,5)

Naturalność, sentymentalizm, prostota
Konserwatyzm, przywiązanie do tradycyjnych
wartości
Odporność emocjonalna
Wysoka samoocena, brak poczucia winy
Wrażliwość uczuciowa

Profesorowie
uniwersyteccy

B+ (8,0)
Q2+ (7,8)
Q1+ (7,5)
F- (2,6)
G- (3,1)
E- (3,5)

Wysoka inteligencja
Niezależność myślenia, samowystarczalność
Nonkonformizm i liberalizm w postawach
społecznych
Powaga, ograniczony kontakt i inicjatywa
Mała sumienność i wytrwałość
Tendencja do podporządkowania, ugodowość

Sprzedawca

M-
A+
F+
N+
B
C+
E+
G+
L-

Praktyczny
Kontaktowy
Energiczny
Przenikliwy i racjonalny
Inteligentny
Zrównoważony emocjonalnie
Dominujący
Sumienny
Ufny