Katarzyna Liżyńska

Katarzyna Liżyńska

Uniwersytet Wrocławski

Justyna Żylińska

Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa

im. Heleny Chodkowskiej

w Warszawie

Wpływ dowodu z opinii biegłego

na orzeczenie sądu w postępowaniu karnym

Wstęp

Proces karny w swej warstwie dowodowej opiera się m.in. na dowodzie z opinii biegłego. Biegły  osoba

posiadająca wiadomości specjalne, czyli z zakresu szczegółowych dyscyplin naukowych, czy też

praktyczne, nabyte w trakcie wykonywania pracy zawodowej umiejętności, dla których za punkt

odniesienia przyjąć należy standardowy w danych warunkach społecznych poziom wiedzy ogólnej i

zwykłych umiejętności praktycznych  zostaje powołany do udziału w sprawie wówczas, gdy

stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga owych

wiadomości. Zjawisko postępującej specjalizacji wszystkich dziedzin życia sprawia, iż organy w coraz

szerszym zakresie korzystają z pomocy biegłych, co w konsekwencji powoduje ciągły wzrost roli środka

dowodowego w postaci ich opinii.

Stale rosnące znaczenie dowodu z opinii biegłego wymaga tego, by jego dopuszczenie i przeprowadzenie

odbywały się w sposób prawidłowy[1]. Niewątpliwie jest to dla organu procesowego zadanie o dużym

stopniu trudności ze względu na pozostawanie tego dowodu w sferze wiadomości specjalnych.

Trudność stwarzać może zwłaszcza przeprowadzenie wnikliwej, rzetelnej kontroli i oceny opinii  w taki

sposób, by nie było to tylko bezkrytycznym zaaprobowaniem poglądów biegłego. Pamiętać należy

bowiem o tym, iż organ procesowy, mimo że korzysta z pomocy biegłego, ma obowiązek sam wydać

wyrok, dokonać własnych ustaleń na podstawie całokształtu zgromadzonego w sprawie materiału

dowodowego, którego cząstką jest opinia biegłego.

Zasady oceny dowodu z opinii biegłego

Zagadnienia ogólne

Organ procesowy, oceniając dowód z opinii biegłego, staje  z punktu widzenia procesowego  przed

czynnością o ogromnym ciężarze gatunkowym i wywołującą skutki prawne, z punktu widzenia zaś

postępowania metodologicznego  przed czynnością trudną i skomplikowaną, wymagającą bowiem

wiedzy empirycznej, pozaprawniczej i zarazem bardzo szczegółowej, jako ostatecznego kryterium

rozstrzygnięcia, co jest prawdą, a co fałszem[2].

Specyfika dowodu z opinii biegłego przejawiająca się w tym, iż ten rodzaj dowodu pozostaje w sferze

wiadomości specjalnych, nie oznacza istnienia swoistych reguł jego oceny. Powinna ona odbywać się

według kryteriów związanych z zasadą swobodnej oceny dowodów. Zasada ta stanowi, że organy

postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów

ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i

doświadczenia życiowego (art. 7 k.p.k.[3]).

W rezultacie dowód z opinii biegłego podlega kontroli i ocenie zarówno od strony formalnej oraz logicznej

poprawności wnioskowania biegłego, jak i pod kątem merytorycznej trafności zawartych w niej ustaleń.

Nie można bowiem odmówić organowi procesowemu prawa do oceny opinii z punktu widzenia wiedzy

specjalistycznej. Tylko w ten sposób dokonana ocena nie będzie pobieżnym, bezkrytycznym

zaaprobowaniem poglądów biegłego; wyeliminuje wypadki przyjmowania opinii błędnych, opartych na

niedostatecznych badaniach czy niekompletnym materiale badawczym, a w rezultacie zapewni

prawidłowe wykorzystanie opinii w procesie karnym.

Jednocześnie nie można nie dostrzegać faktu występowania wysoko specjalistycznych opinii, których

skontrolowanie jest nie tyle iluzoryczne, co w każdym razie bardzo ograniczone[4]. W wielu więc

sprawach, w związku z wysokim stopniem złożoności i fachowości opinii, taka merytoryczna kontrola jest

Przegląd Policyjny

http://www.wspol.edu.pl/przegladpolicyjny

Kreator PDF

Utworzono 8 April, 2009, 06:37

możliwa tylko do pewnego stopnia, a ponadto powinna być dokonywana z uwzględnieniem całokształtu

pozostałych należycie zebranych i ocenionych środków dowodowych[5].

Ocena dokonywana przez organy procesowe może być poddana kontroli w trybie odwoławczym. Dlatego

też organ procesowy musi w uzasadnieniu orzeczenia wskazać podstawy przyjętych przez siebie ocen.

Obowiązkiem sądu jest zatem także, jeśli chodzi o ocenę dowodu z opinii biegłych, wskazać, jak ten

dowód ocenił, jakie wyciągnął z niego wnioski i dlaczego.

W praktyce orzeczenie sądu jest najczęściej zgodne z opinią wydaną przez biegłego. Zastanowić należy

się zatem, czy jest to wynikiem wnikliwej analizy i zgodności przedłożonej opinii z pozostałym materiałem

dowodowym zebranym w sprawie, czy też stanowi to przejaw wygody organu orzekającego, gdyż zdanie

biegłego trudno podważyć.

Ocena jednostkowa dowodu z opinii biegłego

Ocenie jednostkowej opinia biegłego poddawana jest w postaci dowodu odseparowanego. Realizowane w

jej ramach czynności inicjuje kontrola, której celem jest ustalenie, czy przedłożona przez biegłego opinia

spełnia wymóg jasności, zupełności, braku sprzeczności wewnętrznej oraz z innymi przedłożonymi w tej

samej sprawie opiniami. Nie bez znaczenia pozostaje także ocena wiarygodności podmiotu, który

przedkłada specjalistyczną opinię, czyli biegłego. Na tej podstawie organ procesowy podejmuje decyzję o

uznaniu opinii za miarodajne wyjaśnienie danej kwestii albo o jej odrzuceniu i uzyskaniu w to miejsce

nowej[6].

Źródłem tej decyzji powinna być wnikliwa kontrola czynności badawczych biegłego oraz sformułowanego

na ich podstawie stanowiska[7]. Aby jednak organ procesowy mógł dokonać kontroli i oceny opinii, a

następnie na jej podstawie wyrobić sobie pogląd w danej kwestii, powinien być przez biegłego dobrze

poinformowany. Opinia, nawet wkraczająca w najbardziej skomplikowaną materię, musi być zrozumiała

zarówno dla niego, jak i dla stron. Z tego też względu wnioski zawarte w opinii winny być sformułowane

jasno i wypływać z części opisowej, tak by pozwoliły na sprawdzenie logicznego toku jego rozumowania.

Tak przedstawione stanowisko biegłego powinno umożliwić dokonanie analizy:

 przydatności wykorzystanego w badaniach materiału dowodowego;

 wystarczalności badawczego materiału porównawczego, jeśli był wykorzystywany;

 poprawności i sposobu zrealizowania czynności badawczych w ramach ekspertyzy (dokładność,

samodzielność i zakres wykorzystania pracy pomocników);

 przyjętych przez biegłego metod badawczych i adekwatności wniosków opinii do zastosowanej techniki

badań;

 odpowiedzi na postawione pytania z punktu widzenia ich pełności i jednoznaczności;

 przedstawionych wniosków pod względem naukowym, jak również wewnętrznej spójności,

prawidłowości i wyrażonego stopnia prawdopodobieństwa;

 przejrzystości i logiczności uzasadnienia opinii[8].

Oczywiście, kontrola i ocena opinii to nie tylko ocena uzasadnienia i wniosków opinii, badanie jej treści

pod kątem innych zebranych środków dowodowych czy wystarczalności materiału badawczego, lecz także

weryfikacja kompetencji i bezstronności biegłego[9].

Przedstawione powyżej elementy, które należy poddać analizie, składają się na płaszczyznę analityczną

kontroli opinii. Jednocześnie prócz niej wyróżnić trzeba płaszczyznę syntetyczną kontroli, polegającą na

poddaniu opinii całościowej ocenie związanej z próbą wykrycia braków poszczególnych jej części,

badaniem zgodności i logicznego powiązania odpowiednich partii sprawozdania z ekspertyzy z

poprzedzającymi je i następującymi dalej wywodami (w tym także zgodności logicznej sprawozdania z

badań z końcowymi wnioskami opinii), wreszcie związanej z wartościowaniem opinii i czynności biegłego

na tle całości sprawy[10].

Należy pamiętać również, iż kontrola i ocena opinii to nie tylko prawo organu procesowego, lecz także

stron postępowania. Dla stron pierwszym momentem służącym kontroli czynności biegłego jest złożenie

opinii. Praktycznie bowiem strony będą realizować swoje prawa dopiero z chwilą zakończenia badań i

złożenia opinii, wskazując na wady zarówno czynności badawczych, jak i samej opinii, zgłaszając zarzuty

i ewentualnie związane z nimi wnioski dowodowe.

Szczególnie istotne z punktu widzenia realizowania przez strony swoich uprawnień są prawo składania

wniosków o przesłuchanie biegłego oraz możliwość aktywnego uczestniczenia w tym przesłuchaniu przez

zadawanie pytań dotyczących np. zastosowanych w trakcie badań metod i technik badawczych, wartości

wykorzystanego materiału bądź mających na celu wyjaśnienie tych części opinii, które są dla nich

niezrozumiałe. Pytania mogą także zmierzać do wyjaśnienia wątpliwości nasuwających się w związku z

rozbieżnościami stanowisk znawców przedmiotu odnośnie do sposobu rozstrzygnięcia kwestii

stanowiących przedmiot ekspertyzy.

Dokonana w powyżej przedstawionym zakresie ocena stron ma jedynie pośredni wpływ na ocenę

dokonywaną przez organ procesowy. Jednakże, jak trafnie zauważa Tadeusz Tomaszewski, dopiero ich

współudział w sferze kontroli i oceny opinii może pozwolić na uzyskanie wyczerpującego obrazu wyników

pracy biegłego oraz ich właściwe wykorzystanie w procesie[11].

Wady opinii w myśl art. 201 k.p.k.

Przegląd Policyjny

http://www.wspol.edu.pl/przegladpolicyjny

Kreator PDF

Utworzono 8 April, 2009, 06:37

Ustawa karnoprocesowa, stanowiąc w przepisie art. 201 k.p.k. o wadach opinii, wymienia cztery ich

rodzaje:

 niepełność,

 niejasność,

 sprzeczność w samej opinii,

 sprzeczność między różnymi opiniami w tej samej sprawie.

W myśl definicji formułowanej przez słownik języka polskiego przez niepełny znaczy tyle co:

niezupełny (nieobejmujący całości, posiadający braki), niekompletny (nietworzący całości); niejasny

zaś  to zagmatwany, zawiły, niesprecyzowany[12]. Zakres znaczeniowy tych dwóch sformułowań,

podany przez cytowany słownik, pokrywa się ze znaczeniem analizowanych pojęć, wskazanym w

orzeczeniu z 1 września 1975 r. przez Sąd Najwyższy, który stwierdził, iż opinia jest niepełna, jeżeli

biegły:

 nie udzielił odpowiedzi na wszystkie postawione mu pytania,

 nie uwzględnił wszystkich okoliczności dla wyrażonych w niej ocen i poglądów;

niejasna zaś jest opinia, jeżeli:

 jej sformułowania nie pozwalają na zrozumienie wyrażonych w niej ocen i poglądów, a także sposobu

dochodzenia do nich;

 zawiera wewnętrzne sprzeczności, posługuje się nielogicznymi argumentami[13].

Zatem, gdy w złożonej przez biegłego opinii organ procesowy dostrzeże którąś z przedstawionych

powyżej okoliczności i dojdzie do przekonania, że ma do czynienia z opinią niepełną bądź niejasną, może

zażądać ustnego jej wyjaśnienia, bądź też, w razie potrzeby, dodatkowej opinii od tego samego lub

innego biegłego.

Uprawnienia co do wyboru środka, dzięki któremu zlikwidowany zostanie stan dezorientacji procesowej i

materialnej, przysługują organowi procesowemu. Chociaż art. 201 k.p.k. traktuje oba rozwiązania w

dążeniu do ustalenia prawdy materialnej w sposób alternatywny, nie dając prymatu żadnemu z nich, to

jednak pewne rozwiązania winny mieć pierwszeństwo przed innymi. Względy ekonomii procesowej

podpowiadają, by w razie niejasności lub niepełności opinii sąd zwrócił się najpierw do biegłego, który

wydał opinię, celem ustosunkowania się do pojawiających się w trakcie kontroli opinii problemów, żądanie

zaś wydania opinii przez innych biegłych winno być traktowane jako konieczność, gdy wcześniej podjęte

kroki zawiodą.

Weryfikacja i wyjaśnienie powstałych wątpliwości winny nastąpić przez wezwanie biegłego na rozprawę.

Osobisty jego udział w niej zapewnia bowiem pełną gwarancję realizacji zasady bezpośredniości i

kontradyktoryjności postępowania sądowego[14]. Zwraca na to uwagę także T. Tomaszewski,

podkreślając istnienie ścisłego związku pomiędzy wezwaniem biegłego na rozprawę a realizacją

powyższych zasad[15].

Jeżeli zatem zdarzy się, że opinia przedłożona w sprawie będzie niepełna lub niejasna, to sposobem

konwalidowania tych wad powinno być wezwanie biegłego na rozprawę i przesłuchanie go. Przesłuchanie

bowiem jako proces konwersacyjny, zaplanowana próba uzyskania celowej informacji, stwarza możliwość

wyjaśnienia czy uściślenia niejasnych, niezrozumiałych dla sądu i (lub) stron części zeznania (opinii

pisemnej) oraz zadawania uzupełniających czy kontrolnych pytań[16].

W szczególności pytania powinny dotyczyć m.in. tak zasadniczych kwestii, jak:

 uzasadnienie opinii i wniosków z badań,

 wystarczalność oraz jakość materiału kwestionowanego i porównawczego,

 metody badawcze wykorzystane w ekspertyzie,

 stopień pewności wyników ekspertyzy,

 kompetencje i doświadczenie biegłego w danej dziedzinie[17].

Tymczasem praktyka wskazuje, iż najczęściej podczas przesłuchania sąd kieruje do biegłego jedynie

pytanie o to, czy podtrzymuje opinię złożoną uprzednio na piśmie.

Więcej w numerze...

[1]Z. Doda, A. Gaberle, Dowody w procesie karnym, Warszawa 1995, s. 79.

[2]A. Feluś, Ocena sędziowska dowodu z ekspertyzy pisma ręcznego [w:] Problematyka dowodu z

ekspertyzy dokumentów, red. Z. Kegel, Wrocław 2002, t. 2, s. 1026.

Przegląd Policyjny

http://www.wspol.edu.pl/przegladpolicyjny

Kreator PDF

Utworzono 8 April, 2009, 06:37

[3]Ustawa z 6 czerwca 1997 r.  Kodeks postępowania karnego, DzU nr 89, poz. 555 z późn. zm.

[4]L.K. Paprzycki, Zasada swobodnej oceny dowodów a związanie organu procesowego opinią biegłego

[w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci profesora Stanisława

Waltosia, red. J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000, s. 591592; zob. także:

Z. Kegel, Granice kontroli ekspertyzy dokumentów de lege lata i de lege ferenda [w:] Problematyka

dowodu&, s. 860.

[5]T. Tomaszewski, Przesłuchanie biegłego w postępowaniu karnym, Warszawa 1988, s. 37.

[6]Zob. szerzej: T. Widła, Ocena dowodu z opinii biegłego  jednostkowa i finalna [w:] Problemy

współczesnej kryminalistyki, red. E. Gruza, T. Tomaszewski, Warszawa 2000, t. 3, s. 327332.

[7]J. Żylińska, Współpraca organu procesowego z biegłym a trafność opinii, Warszawa 2008, s. 179.

[8]T. Tomaszewski, Dowód z opinii biegłego w procesie karnym, Kraków 2000, s. 77.

[9]Tamże, s. 76.

[10]Tamże, s. 77.

[11]T. Tomaszewski, Dowód z opinii..., s. 76.

[12]Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 2, Warszawa 1979, s. 335 i 347.

[13]Postanowienie SN z 1 września 1975 r., Z 24/75, OSNKiW 1975, nr 12, poz. 172, s. 48.

Przegląd Policyjny

http://www.wspol.edu.pl/przegladpolicyjny

Kreator PDF

Utworzono 8 April, 2009, 06:37

[14]A. Głazek, W. Krzywicki, A. Kotarba, G. Tobolewska, Znaczenie dowodowe ekspertyzy pisma

ręcznego w procesie karnym [w:] Problematyka dowodu&, s. 982.

[15]T. Tomaszewski, Dowód z opinii&, s. 88.

[16]T. Tomaszewski, Ogólne czynniki wpływające na taktykę przesłuchania biegłego, Państwo i Prawo

1981, nr 7, s. 115.

[17]T. Tomaszewski, Dowód z opinii&, s. 91.

Przegląd Policyjny

http://www.wspol.edu.pl/przegladpolicyjny

Kreator PDF

Utworzono 8 April, 2009, 06:37