John Austin
Przedstawiciel oksfordzkiej szkoły anality cznej, 1962 r.
How to Do Things with Words.
Pierwsza wersja teorii aktów mowy, znana była jako
te o r ia p e r f o r m a ty w ó w – podział wy powiedzi na
P e r f o r m a t y w n e ( takie, który ch nie podlegaj ą
kategorią prawdziwości. Z logicznego punktu nie da się
ich sklasy fikować jako prawdziwe lub fałszy we.
Odry wają ważną rolę w działaniach słownych ponieważ
zmieniają rzeczy wistość. Obejmują akty prawno –
insty tucjonalne, obietnice, prośby, podziękowania.
Dzielą się na: ekspicy tne - gdzie jest czasownik
zazwy czaj w 1. os. l. poj . Lub im picytne, gdzie nie ma
performaty wów) oraz K o n sta ta c j e ( można orzekać
o ich prawdziwości).
ASPEKTY AKTU MOWY:
W każdy m akcie mowy można wyróżnić 3. Aspekty :
1. lokucyjny – nadawca tworzy swoją wypowiedz i
arty kułuje ją, (domena semantyki)
2. illokucyjny – nadawca po przez wy powiedz realizuj e
swoją intencję komunikacy jną,(domena pragamatyki) –
prośby , ostrzeżenia, kondolencje, gratulacje. Wartość
illokucji mierzy się w kategoriach
skuteczności/fortunności.
3. perlokucyjny – nadawca wy wołuje przez wypowiedz
jakiś skutek u odbiorcy . (domena pragmaty ki). Efektami
perlokucy jny mi mogą być np. obraza, zlekceważenie,
rozbawienie oraz wszelkie inne zm iany m entalne i
em ocj onalne u odbiorcy przez wypowiedź.

Funkcje języka i wypowiedzi
1. K. Buhler: opis funkcji odnosi się do aktu
komunikacji. Wy różnia 4. Elementy aktu: N., O.,
rzeczy wistość i znak języ kowy . Ów znak pozostaje w
określonej relacji wobec N., O., oraz przedmiotu w
rzeczy wistości. Relacja znaku do nadawcy = f.
ekspresy wna, relacja znaku do odbiorcy = impresy wna,
relacja do opisy wanej rzeczy wistości = f. symboliczna
(przedstawieniowa)
2. R. Jacobson Poetyka w świetle językoznawstwa
F. ekspresywna (em oty wna) – nadawca skupia uwagę
na wy rażeniu swoj ego stosunku do treści kom unikatu,
środki fonety czne (przedłużanie samogłosek),
leksy kalne (nacechowanie ekspresywne),
F. impresywna (konaty wna, perswazy jna, nakłaniająca)
– języ kowe wpły wanie nadawcy na odbiorcę,
F. reprezentatywna (sy m boliczna, denotatywna,
referencyjna, poznawcza) – w wypowiedzi ważna j est
sama treść komunikatu, odsy ła nas do pozajęzy kowego
kontekstu, fragm. rzeczy wistości zew.
F. poetycka – opiera się na grze słów, ty powa dla
tekstów literackich, reklamowy ch, żartów słownych,
F. metajęzykowa – skoncentrowanie się na samym
języ ku jako na kodzie ( zdania, gdzie py tamy o
znaczenie wy razu, objaśnienia, definicje)
F. fatyczna – dom inuj e chęć podtrzymania kontaktu
3. Grzegorczy kowa – podział na f. sy stem u i
wy powiedzi.
F. Sy stem u – generaty wna (znaki j ęzykowe służą do
tworzenia zrozumiały ch tekstów), poznawcza (
umożliwia dalsze poznawanie świata, są w niej zaklęte
efekty miniony ch doświadczeń człowieka), Tak
rozumiana funkcja odróżnia referencję(odniesienie do
wy różnionego określonego bądź nieokreślonego
przedmiotu w świecie) i denotację (odniesienie do klas
zjawisk) jako właściwość wy rażenia nieuży tego
(jednostki słownikowej)
F. Wy powiedzi – zam ierzone (inform acyjne,
pozainformacy jne), niezamierzone (charaktery zująca).
Inform acyj ne – informacyjne opisowe, informacyj na
oceniająco – postulaty wna
Pozainform acyj ne – sprawcza (na mocy wiary, na mocy
konwencji społecznej), nakłaniająca ( w celu wywołania
działań, wpły wania na stan mentalny odbiorcy),
kreaty wna, m isteryj na, faty czna

Sanskryt

Pod koniec XVIII wieku odkry to sanskry t, dawny
święty języ k Indii. By ł on spokrewniony
z łaciną , greką i inny mi języ kami europejskimi.
Odkry cie to dokonane zostało w sposób niezależny
przez różny ch uczony ch. Największy wpły w wywarł tu
orientalista angielski, William Jones, który w 1786 roku
wy głosił sły nne zdania: Sanskryt, zarówno jeśli chodzi
o rdzenie czasowników, jak i o formy gramatyczne,
wykazuje tak silną zbieżność z łaciną
i greką, iż nie może ona być dziełem przypadku. Jest to
zbieżność tak wielka, że żaden badacz nie może wątpić
w to, iż pochodzą one ze wspólnego źródła, które być
może już nie istnieje.
To odkry cie wzbudziło wielkie podniecenie i zdziwienie
wśród uczony ch zachodnich, wychowanych w duchu
klasy czny m . Od dawna byli oni świadomi podobieństw
między greką i łaciną, jednak wiedzieli także o silny ch
więzach kulturalny ch i polity czny ch, które łączy ły
Grecję i Rzy m, tłumacząc tym także podobieństwa
między ich języ kami. Pod koniec XVIII wieku
posiadano już wiele informacji dotyczących języków o
różny ch strukturach, że uczeni zdali sobie sprawę, że
podobieństwa między klasy czny mi języ kami
europej skim i
a sanskry tem są uderzające, a więc wymagają
wy tłumaczenia. Odkry cie sanskry tu przez uczonych
Zachodu by ło jednym z główny ch czynników rozwoju
języ koznawstwa porównawczego w XIX wieku. Nie
chodzi tu ty lko o sam kontakt z sanskry tem, ale także
o zapoznanie się z hinduską trady cją gramatyczną. W
dziewiętnastowieczny m językoznawstwie wy stępuje
wiele zjawisk, które można w sposób oczy wisty
wy prowadzić czy to z prakty ki, czy też z teorii
gramaty ków hinduskich.
Odm iany : wedyj ski, klasy czny , poklasy czny mieszany

Pragamtyka językoznawcza (pragmalingwistyka) –
bada relacje pomiędzy nadawcą
i odbiorcą tekstu a sy stemem znakowy m, w który m
tworzony jest dany tekst. Formułuje zasady
opty m alnego, naj bardziej skutecznego wy korzy stania
środków języ kowy ch do porozumiewania się w czasie
tzw. aktu kom unikacj i. W szerokim znaczeniu
pragmaty ka obejmuje też takie aspekty języka, jak
kom unikowanie, wy rażanie, rozum ienie, m otywacje
psy chologiczne uczestników aktu komunikacji, różne
uwarunkowanie społeczne, sy tuacyjne, kulturowe,
zakres tzw. wspólnej wiedzy nadawcy i odbiorcy
konieczny do porozumienia się.

Do języ koznawstwa wprowadził termin pragmatyka w
roku 1938 Ch. Morris, określając nim dział semioty ki
(nauki o znakach), który opisuje stosunki między
znakami a uży tkownikami języ ka, w przeciwieństwie do
semantyki, opisuj ącej odniesienie znaków do
rzeczy wistości pozajęzy kowej, i syntaktyki, której
przedmiotem jest wewnętrzna budowa znaku złożonego
(konstrukcji znaków).
Współcześnie istnieje tendencja (zwłaszcza w
języ koznawstwie kognity wny m) do nieoddzielania
semanty ki od pragmatyki, jednak właściwsze wydaje się
stanowisko, przy który m to wszy stko, co w akcie
kom unikacj i przekazy wane j est przez kod, zostaj e
przy pisane semantyce, zaś informacje uzy skiwane
sy tuacy jnie, wiedza i rozumowanie uczestników aktu
kom unikacj i – pragm aty ce.

2. Psycholingwistyka

Mądra książka:
Przedmiotem badań psycholingwisty ki są procesy
nerwowe i psy chiczne składające się na tworzenie i
interpretację (rozumienie) tekstów w języku naturalnym.
Psy cholingwiści badają przede wszy stkim przebieg tych
procesów u normalnych dorosłych uży tkowników
języ ka,
a ponadto również opanowy wanie języ ka ojczy stego
przez dzieci (co stanowi przedm iot psy cholingwisty ki
rozwojowej), przy swajanie sobie języ ków obcych,
wreszcie zaburzenia
w formułowaniu i rozumieniu tekstów, spowodowane
głównie urazami mózgu, a zwane afazjami.

Mądra ency klopedia języ koznawstwa:
Psy cholingwisty ka powstała oficjalnie w 1952 roku, ale
badania psy cholingwisty czne prowadzono już pod
koniec XIX wieku. Jej przedmiotem są
psy chofizjologiczne procesy uczenia się i używania
języ ka, tzn. kodowania i odkodowy wania przekazów
oraz relacje między osobami uczestniczącymi w
kom unikowaniu a przekazam i. Psy cholingwisty ka j est
dy scy pliną empiryczną: jej podstawowe narzędzie
badawcze to ekspery ment. Do najczęściej stosowanych
psy cholingwisty czny ch technik badawczy ch należą:
różne teksty – asocjacji, odwracanie mowy (wyrazów i
zdań), testy opuszczony ch słów oraz różnego ty pu
skalowanie.

Langue i parole

Rozróżnienie między langue i parole wprowadził de
Sausurre. Rozróżnienie to ma usunąć dwuznaczność
wy rażenia mówić danym językiem. Kiedy powiadamy o
kimś, że mówi po angielsku, rozumiemy przez to fakt,
że umie mówić po angielsku, albo że mówi po angielsku
w dany m momencie. Idąc za de Saussure’em, powiemy,
że wszy scy , którzy mówią po angielsku (czy li umieją
mówić po angielsku), władają angielską langue,
natomiast zespół wy powiedzi, które ci ludzie tworzą,
mówiąc po angielsku, stanowi przy kłady angielskiej
parole. Wszy scy , którzy m ówią danym językiem ,
tworzą w nim wy powiedzi, które mimo ich
indy widualnego zróżnicowania można opisać przy
pomocy jednego systemu reguł i relacji. W pewnym
sensie wy powiedzi te mają wspólne cechy strukturalne.
Stanowią one przy kłady parole, na który ch opiera się
języ koznawca dla odtworzenia leżącej u jej podstaw
wspólnej struktury , czy li langue. Tak więc ty m, co
języ koznawca opisuje, jest sy stem językowy , czy li
langue. A tak na chłopski rozum : na poj ęcie m owy
składają się dwa aspekty – język (langue) oraz
mówienie (parole).

Naturaliści a konwencjonaliści w starożytnej Grecji

Filozofowie Greccy zastanawiali się nad tym, czy j ęzy k
podlega prawom natury, czy też jest konwencją. To
przeciwstawienie natury i konwencji by ło komunałem w
filozoficznej spekulacji greckiej. Stwierdzenie, że dana
insty tucj a j est naturalna, im plikowało, że wy wodzi się
ona z odwieczny ch i niezmienny ch zasad znajdujących
się poza człowiekiem i że jest nie do obalenia;
stwierdzenie, że jest konwencjonalna implikowało, że
j est ty lko rezultatem zwy czaj u i tradycji (to znaczy
milczącej zgody czy umowy społecznej między
członkami społeczności, kontraktu, który może by ć
zerwany , ponieważ został zawarty przez ludzi).
W rozważaniach nad językiem rozróżnienie natury i
konwencji doty czy ło głównie sprawy istnienia albo
braku koniecznego związku między znaczeniem wyrazu
i j ego form ą. Krańcowi zwolennicy szkoły
naturalisty cznej, np. Kratylos, utrzy mywali, że
wszy stkie wy razy są
z natury najwłaściwsze dla rzeczy , które oznaczają.
Naturaliści twierdzili, że ustalenie pochodzenia danego
wy razu, a co za ty m idzie, j ego prawdziwego znaczenia,
to ty le, co wy kry cie jednej z prawd natury (badanie
ety mologii). Polemika między naturalistami
a konwencjonalistami miała się ciągnąć przez całe wieki
i ciąży ć na wszy stkich spekulacjach, dotyczących
pochodzenia języ ka oraz związku między wy razami i
ich znaczeniami. Jej doniosłość dla rozwoju teorii
gramaty cznej polega na tym, że spowodowała ona
badania ety mologiczne, które zwróciły uwagę uczonych
na różne ty py relacji między wyrazami. Jednocześnie
polemika ta sprawiła, że badaniom gramaty czny m
wy znaczono m iej sce
w ramach ogólny ch badań filozoficzny ch – z dobry mi i
zły mi konsekwencjami.

3. Lingwistyka = językoznawstwo
Mądra książka:
To nauka o języ kach ludzkich i to o języ kach w
najbardziej potoczny m znaczeniu tego słowa: żywych
(j ak np. polski), m artwy ch (j ak np. łacina w jej
dzisiej szy m stanie) i pom ocniczych (jak np. esperanto).
Zajmuje się budową języka i jego rozwojem. To nauka
humanisty czna, której przedmiotem rozważań jest także
człowiek. Problem: poznanie języka samego w sobie
oraz człowieka, aby zobaczy ć jego stosunek do
rzeczy wistości.
Mądra ency klopedia języ koznawstwa:
Lingwisty ka to nauka o języ ku – języ k jest główny m
przedmiotem badań. Zainteresowania uczonych
języ kiem sięgają czasów starożytnych. Nauka o języku
stała wy soko
w staroży tny ch Indiach już w połowie I tysiąclecia p. n.
e. W dobie nowoży tnej języ koznawstwo zaczęło się
szy bko rozwijać od przełomu XVIII i XIX wieku. W
języ koznawstwie w różny ch okresach dominowały
rozmaite kierunki i zainteresowania. Do końca XIX
wieku przedmiotem badań lingwisty czny ch były
głównie zagadnienia rozwoju języ ków, od początku XX
wieku zainteresowania kierują się coraz bardziej na
sprawy sy nchroniczne, tj . zagadnienia budowy systemu
języ kowego i jego funkcjonowania w danym okresie.
Badania nad problem ami doty czącymi istoty i budowy
języ ka w ogóle, tj., nad cechami charaktery stycznymi
dla wszy stkich języ ków, obejmowane są nazwą
języ koznawstwa ogólnego lub teorety cznego.
Problemami zastosowania osiągnięć językoznawstwa do
różny ch dziedzin zajmuje się językoznawstwo
stosowane.

8. Etnografia a lingwistyka
Nauka ta zajmuje się przede wszy stkim badaniem w
dzisiejszy m świecie społeczeństw pierwotnych, w
obrębie zaś cy wilizowany ch zwraca się zwy kle do
warstwy starszej
o trady cy jnej ludowej kulturze. Kontakty etnografii i
lingwisty ki mają już ustaloną tradycję. Trzeba dobrze
znać ży cie i warunki by towania ty ch społeczności,
zwłaszcza ich kulturę materialną, by opis języka ty ch
społeczności nie by ł zawieszony w próżni. Z kolei
lingwisty ka pom aga etnografii grom adząc i
uprzy stępniając jej dane o ży ciu ludzi zawarte przede
wszy stkim w słownictwie. Związki etnografii i
lingwisty ki można podzielić na 2 grupy : pierwsza z nich
będzie miała oparcie w semanty ce, czy li ujmowaniu
stosunków między znakami języ kowy mi a rzeczami,
które są ich treścią, natomiast grupa druga będzie mieć
orientację socjologiczno – history czną, przy której
kładzie się nacisk na poszukiwanie zależności pomiędzy
grupami etniczny mi a językowy mi.

G ramatyka starożytna
Gram aty ka tradycyjna, podobnie jak wiele innych
naszy ch trady cji humanisty czny ch, sięga Grecji V w. p.
n. e. W oczach Greków gramatyka by ła od samego
początku częścią składową filozofii, czy li ogólnego
badania otaczającego ich świata i ich własnych
insty tucj i społeczny ch. Zasługi:
- Pitagoras – j eden z najwcześniej szych i najbardziej
wpły wowy ch sofistów greckich
w V wieku; przy pisuje się mu rozróżnienie trzech
rodzajów w grece,
- Platon – rozróżnił rzeczowniki i czasowniki; zgodnie z
definicją Platona rzeczownikami są wyrazy, które mogą
funkcjonować w zdaniach jako podmioty , a czasowniki
mogą wy rażać orzekaną czynność albo jakość;
- Ary stoteles – utrzy m ał platoński podział na
rzeczowniki i czasowniki, dodając dalszą klasę, czy li
spójniki; przez ten termin Ary stoteles rozumiał
wszy stkie wy razy , które nie należą do klas główny ch:
rzeczowników i czasowników; zauważy ł też, że nazwy
wielu rzeczy są
z gram aty cznego punktu widzenia albo rodzaj u
męskiego, albo żeńskiego i wprowadził termin – rodzaj
pośredni – na oznaczenie tego właśnie zjawiska;
Ary stoteles rozpoznał kategorię czasu w czasowniku –
stwierdził, że niektóre sy stematy czne zmiany form
czasownika można powiązać z takimi pojęciami
czasowy mi, jak teraźniejszość lub przeszłość;
- stoicy – oni naj więcej uwagi poświęcali j ęzy kowi;
odróżnili formę od treści, oznacznik od znaczenia;
odróżniali 4 części mowy : rzeczownik, czasownik,
spójnik i rodzajnik; dokonali też bardzo daleko
posuniętej klasy fikacji tego, co nazy wamy dzisiaj
fleksją; oni też nadali wy razowi przypadek znaczenie
stosowane w gramatyce tradycyjnej do dziś; rozróżniali
też dokonaność i niedokonaność czy nności, stronę
czy nną od biernej oraz czasowniki przechodnie i
nieprzechodnie;
- uczeni aleksandry j scy – konty nuowali prace stoików;
w Aleksandrii zostało skody fikowane m niej lub bardziej
definity wnie to, co nazy wamy obecnie tradycyjną
gramaty ką grecką; ustalili kanony , czy li schematy
fleksy j ne; Diony sios Trak – j ego gramatyka by ła
pierwszy m kom pletny m i systematyczny m opisem
gramaty cznym ogłoszonym w świecie zachodnim,
wy odrębnił on przy słówek, imiesłów, zaimek i
przy imek; wszy stkie wy razy greckie zostały
sklasy fikowane według kategorii przy padka, rodzaju,
liczby , czasu, strony , try bu, itd.
Dwie teorie:
1. Physei – teoria fizycznego pochodzenia wyrazu
głosząca, że nazwy należą do świata i od przedmiotu
2. Thesei – nazwy nie należą do przedmiotu, ale są
konwencjonalne, należą do ludzi

Polemika między naturalistami i konwencjonalistami
przekształciła się później (począwszy od II w. p. n.
e.) w polemikę na temat stopnia regularności języka.
Wy razy greckie na oznaczenie regularności i
nieregularności brzmią analogia i anomalia. Ci,
którzy utrzy my wali, że język jest w głównej mierze
sy stem aty czny i regularny, otrzym ali m iano
analogistów,
a zwolenników przeciwnego widzenia nazy wano
anomalistami.
Analogiści poświęcili swe siły wy kry waniu modeli,
według który ch można klasy fikować regularne
wy razy języ ka (tradycyjny termin paradygmat jest po
prostu greckim wy razem na oznaczenie modelu albo
przy kładu). Anomaliści nie negowali istnienia
regularności
w tworzeniu wy razów, wskazy wali jednak na wiele
przy kładów nieregularności wy razów, który ch
utworzenia nie tłumaczy ło rozumowanie przez
analogię, a także na wielorakość analogii, które
wpły wają na różne wyrazy tej samej klasy .
Anomaliści zwrócili również uwagę na to, że relacje
między formą danego wyrazu a jego znaczeniem jest
często nieregularne, np. nazwy miast Teby i Ateny są
w grece w liczbie mnogiej, mimo że oznaczają
poj edy ncze m iasta. Anomaliści sygnalizowali także
istnienie sy nonimii i homonimii. Anomaliści
utrzy my wali też, że język jako twór natury, jedynie w
części da się opisać według analogiczny ch
schematów słowotwórczy ch i że trzeba uwzględnić
jego uży cie choćby najbardziej irracjonalne.
Polemika między analogistami i anomalistami nie
doprowadziła Greków do rozwiązania problemu.
Niektórzy uważali, że ta polemika by łą mało
znacząca i wy nikała z upartego odrzucenia przez oba
obozy oczy wistego faktu, że w języ ku istnieją
zarówno analogie, jak
i anomalie. Należy jednak pamiętać, że ta dysputa
doty czy ła tego, co w języ ku stanowi
o regularności i ile zjawisk pozornie nieregularny ch
da się przy bliższej analizie opisać jako wy padki
wy mieniania się kilku różny ch reguł.
Historia polem iki m iędzy analogistam i i
anomalistami jest daleka od wyjaśnienia. Bez
względu na swe teorety czne wypowiedzi zarówno
analogiści, jak i anomaliści przy jmowali, że istnieją
pewne regularności w języ ku, i zarówno jedni, jak i
drudzy przy czy nili się do sy stematyzacji gramatyki.
Co więcej, właśnie stoicy , zazwyczaj uchodzący za
anomalistów, położy li fundamenty gramaty ki
trady cy jnej w związku ze swy mi pracami
ety m ologiczny m i,
a analogiści aleksandry jscy oparli się na ich dorobku.
Stoicy interesowali się głównie filozoficzny m
problemem pochodzenia języka, logiką i retory ką,
aleksandry jczy cy natomiast kry ty ką literacką.
Gramaty cy epok późniejszy ch, który m
zawdzięczamy kody fikację tego, co dziś nazy wamy
gramaty ką tradycyjną, przy jęli jako podstawy
teorety czne zarówno analogię, jak i anomalię.
Języ koznawstwo nowoczesne niewątpliwie poczy niło
pewien postęp w tej dziedzinie, ale i ono nie
rozwiązało problemu definity wnie. Polemika między

DZIAŁY JĘZYKOZNAWSTWA:
1. Fonety ka – analizuj e dźwięki j ęzy ka
a). Arty kulacy jna – opisuj e sposoby artykulacji
głosek. Audy ty wna – bada sposoby odbierania
dźwięków przez człowiek. Akusty czna – opisuje
fizy czną stronę dźwięków tworzony ch przez
człowieka.
2. Fonologia – ustala funkcj e dźwięków m owy w
procesie porozumiewania się w danym języ ku,
opracowuje inwentarz fonemów w językach
naturalny ch, wy odrębnia cechy dysty nkty wne głosek,
3. Morfologia-opisuj e budowę leksem ów, które
składają się z najmniejszych cząstek znaczący ch tj.
morfemów.
4. Fleksj a-zaj m uj e się regułami odm iany wyrazów,
5. Słowotwórstwo-opisuje wy razy pochodne
słowotwórczo. Co to jest słownictwo, słownictwo
rodzime, zapoży czone, frazeologizmy .
6. Składnia – bada procesy tworzenia związków
zdaniowy ch. Zajmuje się funkcjami składniowy mi
leksemów, opisem szy ku wy razów w zdaniu.
7. Sem anty ka- bada relacje znaków j ęzy kowy ch
prosty ch i złożony ch do rzeczy wistości, posługuje się
znaczeniem , (S. leksy kalna, S. zdaniowa)

Socjolingwistyka – bada relacj ę między j ęzy kiem a
społeczeństwem. Bada socjolekty – wytwarzanie
społeczny ch odmian języ kowy ch np. języ k miasta
Krakowa; Profesj olekty – języ ki grup zawodowych,

Biolekty – j ęzy ki związane z płcią; j ęzy ki fam iliarne,
grup wiekowy ch. Zajmuje się związkami między
faktami języ kowy mi a społeczny mi, bierze pod
uwagę kontekst, w jakim zachodzi akt
kom unikacy j ny .

2. Psy cholingwisty ka – bada zj awiska
psy chologiczne i fizjologiczne zachodzące w
człowieku w czasie komunikacji języ kowej.
Naturalne procesy opanowywania języka ojczystego,
rozwój języ ka, naukę języ ków obcych.
3. Etnolingwisty ka – lingwisty ka
antropologiczna/kulturowa, bada stosunek języ ka do
kultury , Odsłania języ kowy obraz świata, Bada
zależności między ty pem kultury a określonymi
ty pami języ ka, który mi mówią nosiciele tejże
kultury . Rozwinęła się w USA, dzięki badaniom
Whorfa i Sapira.

RODZAJE JĘZYKOZNAWSTWA:
1. J. wewnętrzne – polega na badaniu samego języ ka
bez uwzględnienia związany ch z nim zjawisk z
zakresem inny ch nauk,
2. J. zewnętrzne – bada związki z inny mi
dy scy plinam i naukowym i,
3. J. stosowane – bada m ożliwości i sposoby
wy korzy stania języ koznawstwa w inny ch
dy scy plinach np. logopedii, socjolingwisty ce,
zajmuje się badaniami nad teorią przekładu,
tłumaczeniami maszy nowymi, badaniami nad
udoskonaleniem przekazy wania inform acj i w

sy stem ach telekom unikacyj nych.

4. J. ogólne – bada wszy stkie j ęzy ki aby stworzy ć
jedną, spójną teorię języ ka. Ma charakter teoretyczny
5. J. opisowe – m a charakter empiryczny, odwołuje
się do ustaleń teorety czny ch, bada poziomy budowy
języ ka,
6. J. porównawcze- porównuje języ ki, ujmuje różnice
i podobieństwa na tle rozwoju, ustala przebieg,
przy czy ny , obserwuj e procesy
7. J. kontrasty wne – bada j ęzy k w danym mom encie

history czny m
8. J. diachroniczne – m a charakter dy namiczny ,
zajmuje się języ kiem w jego rozwoju,
9. J. sy nchroniczne – m a charakter staty czny, bada
języ k w pewny m określonym okresie, bada to co jest
10. J. taksonom iczne – celem j est wyodrębnienie i
klasy fikacja różny ch jednostek językowy ch. Ten typ
stworzy ł N. Chomsky

G LOSSOSEMANTYKA
Gr. Glossa – język, mathe – nauka
teoria języ koznawcza stworzona przez duńskiego
lingwistę Louis`a Hjelmslev`a, rozwijana dalej przez
jego kolegów z Kopenhaskiego Koła
Języ koznawczego, jest odłamem strukturalizmu,
zwana „neosaussury zm em ‖.
Języ koznawstwo, według Hjelmsleva, musi badać
strukturę języ ka jako taką, bez uciekania się do stref
pozajęzy kowy ch. Teoria języ ka jest poprawna
j edy nie wtedy, kiedy opiera się na „zasadzie
empirii‖, tj. jeżeli opis spełnia następujące trzy
warunki:
-j est wolny od sprzeczności
-j est wy czerpujący
-j est m ożliwie naj prostszy
Pierwszy warunek jak nadrzędny do drugiego, a
drugi do trzeciego. Teoria językoznawcza powinna
przewidy wać wszy stko to, co może wystąpić w
dany m języku. Teorii nie należy mieszać z
prakty czny m j ej zastosowaniem . Teoria
lingwisty czna nie może by ć weryfikowana w oparciu
o konkretne teksty czy języ ki, a jedynie w oparciu o
to, czy j ej rachunek (w znaczeniu logiczny m) jest
wy czerpujący i niesprzeczny. Jeżeli istnieje kilka
teorii dający ch opis wyczerpujący i niesprzeczny
właściwa będzie ta, której opis jest najprostszy .
Hjelmslev rozróżnia dwie funkcje elementów
języ kowy ch:
-koniunkcja (logiczne "i") — j est dom eną tekstu
(składanie tekstu np. d+o+m=dom)
-dysjunkcja (logiczne "albo albo" — j est dom eną
sy stemu (zachodzi między elementami, które mogą
pełnić te same funkcje); elementy istniejące w
dy sjunkcji stanowią paradygmat, a proces
podstawiania elementów w paradygmacie to proces
kom utacy j ny
Funkcj a oznacza zależność j ednego term inu od
drugiego. Oba terminy funkcji nazywają się
funktywami.
Interdepedencja — funkcj a m iędzy dwom a
elementami stałymi.
Determinacja — funkcj a m iędzy elementem stałym
i zm ienny m .
Konstelacja — funkcj a m iędzy dwoma elementam i
zm ienny m i.

G lossematyka cz. 2
Języ k dla Hjelmsleva jest to sy stem znaków.
Wy różnia on w języ ku dwie współistniejące
płaszczy zny , bez który ch proces komunikacji nie
by łby możliwy :
-płaszczy znę treści
-płaszczy znę wy rażenia
Badając język w obu płaszczy znach poszukujemy
najmniejszy ch klas (inwariantów). Najmniejsze
elementy języ kowe, dalej niepodzielne, nazy wa
Hjelmslev glossemami. Pomiędzy formą wyrażenia i
treści istnieje współzależność poprzez funkcję znaku,
ale nie ma między płaszczy znami bezwzględnej
sy metry czności. Ty m się różni języ k od sy stemów
niesem ioty czny ch, np. gier. Ilość znaków w j ęzy ku
jest nieograniczona, ponieważ można budować ciągle
coraz to inne znaki złożone. Ograniczona jest jednak
ilość figur, które są częściami składowy mi znaków.
Języ k łączy w sobie płaszczy znę wy rażenia i
płaszczy znę treści. Jeśli wy dajemy dźwięki mowy,
które nie formułują przy tym treści, myśli —
otrzy mujemy jedynie serię dźwięków bez znaczenia,
jakiś abstrakcy jny twór.
Zadaniem językoznawstwa według glossematyków
jest badanie formy wyrażenia i formy treści oraz
stosunków między nimi zachodzący ch.

\

G LOTTODYDAKTYKA
to nauka zajmująca się badaniem procesu nauczania i
uczenia się języ ków obcy ch, także prakty czne
nauczanie języ ków obcy ch. Niektórzy usiłują
włączy ć tutaj również naukę o procesie przyswajania
i nauczania języ ka ojczy stego, ale trady cy jnie
procesem przy swajania języ ka ojczy stego przez
dziecko zajmuje się psy chologia rozwojowa oraz
psy cholingwisty ka,

natom iast

problem aty ka

nauczania języ ka ojczy stego to przedmiot tzw.
m etody ki nauczania. Problematy ką tą zaj ęli się tacy
uczeni am ery kańscy , j ak L. Bloom field, czy Ch. C.
Fries. O tej pory prac na ten temat zaczęło przybywać
także w Europie. Do pierwszy ch prób opracowania
podstaw teorety czny ch problem aty ki nauczania
języ ków obcy ch należy praca H. Sweeta The
practical study of language (1899).

LOG OPEDIA
(gr. logos - słowo, m owa, paideia - wy chowanie)
Logopedia to nauka zajmująca się kształtowaniem
poprawnej mowy oraz usuwaniem jej wad i zaburzeń.
Wiele uwagi poświęca się tu zwłaszcza kształtowaniu
m owy u dzieci i m etodom nauczania m owy w
wy padku j ej braku lub utraty . Ma charakter
interdy scy plinarny i korzy sta z osiągnięć takich
dy scy plin, j ak przede wszy stkim pedagogika,
języ koznawstwo, psy chologia, fizjologia, psy chiatria,
neurologia. Wy rosła z psy chiatrii, w której obrębie
j uż w 2 poł. XIX w. badano problem y związane z
patologią mowy .
Aktualnie istnieją trzy koncepcje określające zakres i
przedmiot badań logopedii:
koncepcja medyczna (S. Grabias) – organizuj ąca
zakres przedmiotu badań logopedii do zaburzeń,
profilakty ki i korekcj i m owy
koncepcja pedagogiczna – doty cząca problem u
kształtowania mowy u dzieci z upośledzony m
słuchem i porozumiewania się głuchoniewidomy ch.
koncepcja holistyczna – traktuj e logopedię j ako
samodzielną naukę zajmującą się wszy stkimi
aspektam i m owy : embriologiczny m, patologicznym ,
społeczny m i arty sty czny m (zwolennicy - L.
Kaczm arek, I. Sty czek).
Specjalności logopedii i ich zadania:
Logopedia teoretyczna
integrowanie

i

wskazy wanie

możliwości

wy korzy stania w prakty ce wy ników badań,
wprowadzanie

m etod

i

narzędzi służący ch

diagnozowaniu wszelkich zaburzeń mowy
opracowy wanie

programów

oddziały wań

profilakty czny ch i terapeuty czny ch
Logopedia stosowana (praktyczna)
rozwijanie kompetencji języ kowej i komunikacy jnej
oraz zapobieganie nieprawidłowościom przebiegu
tego procesu
Logopedia ogólna - wy chowawcza i arty sty czna
kształtowanie prawidłowej mowy
doskonalenie wy mowy już ukształtowanej
Logopedia specjalna - korekcy j na i surdologopedia
usuwanie wad wy m owy
nauczanie mowy (mówienia i rozumienia), a w
przy padku j ej braku lub utraty , usuwanie zaburzeń
głosu, usuwanie trudności w nauce czy tania i pisania

PISMO SPÓŁGŁOSKOWE i GŁOSKOWE
Pismo spółgłoskowe (inaczej pismo alfabetyczne)
pismo, którego znaki graficzne zwane literami,
odnoszą się do pojedy nczy ch głosek (fonemów);
litery mogą oznaczać same spółgłoski (natomiast
samogłosek czy tający domyśla się z formy lub
kontekstu) np. pism o arabskie, fenickie, hebraj skie.

Pism o arabskie – rozwinięte z nabatej skiej odmiany
pisma aramejskiego. Składa się z 28 znaków
spółgłoskowy ch. Samogłoski oraz ich brak oznacza
się znakami diakry ty czny mi umieszczany mi nad lub
pod literami oznaczającymi spółgłoski. Ciąg pisma
j est poziom y lewostronny .
Pismo głoskowe



litery mogą oznaczać także zarówno
spółgłoski, jak i samogłoski



np. pismo greckie, łacińskie, grażdanka.

Pism o greckie – oparte na piśm ie fenickim . Grecy
alfabet fenicki znacznie zm ody fikowali, przede
wszy stkim dodając do niego znaki samogłoskowe,
który ch alfabet fenicki nie miał. Wykorzy stali w tym
celu znaki fenickie uży wane tam na oznaczenie
charaktery sty czny ch dla jęz. sem., a nie
wy stępujący ch w grec. spółgłosek lary ngalny ch.

ALFABET:
-ułożony w ustalony m porządku zbiór wszy stkich
liter uży wany ch do zapisy wania tekstów danego
języ ka (czasem rozpatry wany bez względu na ten
porządek). Nazwa „a‖ pochodzi od nazw dwóch
pierwszy ch liter w alfabecie greckim : alfa, beta.
Najważniejsze alfabety uży wane dziś w Europie,
ukształtowały się na podstawie alfabetu greckiego i
łacińskiego, pochodzący ch od alfabetu fenickiego.
- wtórnie poza j ęzy koznawstwem – uporządkowany
lub nieuporządkowany zbiór znaków podstawowy ch
(traktowany ch

jako

nierozkładalne

i

nie

analizowany ch dalej), uży wanych do budowy ciągów
mający ch wartość semanty czno-komunikaty wną
- naj popularniej szy sy stem zapisy wania m owy .
ZNACZENIA TERMINU:
1. Alfabet to inaczej pismo alfabetyczne
Fonety czny sy stem pisma, w który m każdy znak
(zwany literą) odpowiada zasadniczo j ednemu
dźwiękowi – głosce (samogłosce lub spółgłosce). W
ty m rozumieniu alfabety są różne, gdy ich zasadnicze
zestawy liter różnią się krojem pomiędzy sobą, np.
alfabet grecki, alfabet łaciński i alfabet cyrylicki są
różne, a alfabet polski i alfabet niemiecki są ty lko
wariantam i alfabetu łacińskiego. To rozum ienie
term inu "alfabet" j est równoznaczne z term inem
"pismo" (np. pismo łacińskie = alfabet łaciński).
2. Alfabet to inaczej "alfabet narodowy”
Zestaw liter i inny ch, uzupełniaj ących znaków pisma,
uży wany dla danego języka lub narodu, ułożony
w trady cy jnym, ustalonym porządku
3. Alfabet to inaczej "porządek alfabetyczny"
Trady cy jny, ustalony porządek znaków właściwy dla
danego alfabetu narodowego
4. Alfabet fonetyczny to inaczej system
transkrypcji m owy Mianem alfabetu określa się też
różne sy stemy transkry pcji fonety cznej języ ka
mówionego, niezależne od stosowanego przez dany
języ k sy stemu pisma (a także od faktu, czy dany
języ k w ogóle jest językiem pisanym, czy tylko
mówiony m). Najbardziej znany m systemem tego
ty pu j est m iędzy narodowy alfabet fonetyczny (zw.
w skrócie ang. IPA lub z fr. API).
5. Alfabet czyli pseudoalfabet – systemy kodów
nie będące systemami pisma
Niekiedy pojęciem alfabetu określa się też tzw.
alfabet fonety czny ICAO, choć właściwie nie jest to
sy stem pism a ty lko m etoda m nemotechniczna

literowania i j ednoznacznego przekazy wania zapisu
słów, skądinąd normalnie zapisy wanych alfabetem
łacińskim, z uży ciem mnemonimów (czy li słów
zaczy nających się od dane.

KOD – uporządkowany sy stem znaków i znaczeń.
Składa się ze znaków i konwencji znaczeniowy ch,
wspólny ch i znany ch danej społeczności.
KODY JĘZYKOWE
słownictwo + gramaty ka danego języ ka
jest sy stemem znaków umowny ch
jest wspólny dla wszy stkich członków danej
społeczności, odznacza się dużą trwałością
jednostki niższego rzędu nazy wają się FONEMAMI,
następnie – MORFEMY i WYRAZY
sy stemy języ kowe lange realizują się w odmianie
mówionej i pisanej
sposób mówienia parole – indy widualna realizacja
sy stemu języ ka
KODY NIEJĘZYKOWE
Kody obiektywne – oznaki, sy gnały
Kody estetyczne (subiektywne) – m ody , uży cia,
zachowanie, obrzędy , uroczy stości, gry , sztuka
KODY ALFABETYCZNE (PARAJĘZYKOWE)
– alfabet Morsa
KODY KRYPTOG RAFICZNE – zastępuj ą litery
figuram i
POMOCNICZE KODY MOWY
Kody

prozodyczne

– wy korzy stują zmiany

wy sokości i trwania głosu; intonacja i akcent
Kody kinetyczne – wy korzy stuj ą gesty , m im ikę i
pantomimikę, języ k ciała
Kody proksemiczne – wy korzy stuj ą przestrzeń
istniejącą między nadawcą a odbiorcą

KODY SPOŁECZNE – służą realizacji wszy stkich
aktów społecznego komunikowania się, ustalenie
pozy cji jednostki w grupie; zalicza się do nich układ
hierarchiczny
Herby , proporce i totem y – przynależność do rodziny
Insy gnia i ordery – przy należność do ugrupowań i
stowarzy szeń
Znajomość ty ch kodów pozwala na dobre
komunikowanie się w obrębie danej społeczności.
Przy kłady :- tatuaże, makijaże, fryzury; szy ldy i znaki
fabry czne;
- wtedy , gdy rozpatruj em y nazwiska i przezwiska
jako powszechne znaki tożsamości

Szkoła Kazańska:
Kazańska szkoła lingwistyczna – kierunek badawczy
stworzony przez grupę uczony ch polskich i rosy jskich
skupiony ch wokół J. Baudouina de Courtenay w okresie
j ego pracy na uniw. w Kazaniu (1875 – 83).
Naj wy bitniej szym i jego uczniam i byli w tym okresie M.
Kruszewski i V. A. Bogorodickij oraz znany
w późniejszy ch latach history k językoznawstwa ros. i
muzy kolog S. K. Bulič.
Kazańska szkoła lingwistyczna:
-Wprowadziła pojęcie fonemu j ako dy ferencj uj ącej
znaczenie abstrakcy jnej jednostki języ kowej będącej
ekwiwalentem dźwięku. Sam termin „fonem‖
zapoży czony został od F. de Saussure’a, który w 1879
uży wał go zgodnie z trady cją francuską, jako sy nonimu
głoski.
-Stworzyła

podstawy

fonologii,

wy korzy stując

opozy cje do opisu fonemów i ustalając podstawowe dla
języ koznawstwa strukturalisty cznego przeciwstawienie
między inwariantem fonologicznym i wariantami – w
terminologii tej szkoły dywergentami – fonemów.
Daną

pierwszą próbę klasy fikacji wariantów,

wy odrębniające:

dy wergentny

niemoty wowane,

moty wowane otoczeniem dźwiękowy m, uwarunkowane
pozy cją
w

j ednostce gram aty cznej oraz m oty wowane

przy należnością danej jednostki gramaty cznej do
określonej klasy gramaty cznej.
-Baudouina de Courtenay i j ego uczniowie, doceniaj ąc
naukową

ważność

prac

lipskiej

szkoły

młodogramaty ków,

dostrzegli

i

sygnalizowali

ograniczenia tej szkoły, polegające na niedocenianiu
języ koznawstwa ogólnego i badań jęz. ży wy ch oraz na
zby t mechaniczny m ujmowaniu zmian jęz.
-Uwydatniała społeczny charakter jęz. i podkreślała
konieczność

rozróżnienia jęz. praw stosunków

równoczesny ch

oraz

praw

dy namiczny ch

warunkujący ch rozwój jęz.
-Sy ntezę swy ch rozważań ogłosił Baudouin w rozprawie
pt. Próba teorii alternacji fonetycznych (Kraków 1894).
- Osoby związane z szkołą:
Jan Niecisław Baudouin de Courtenay , Mikołaj
Kruszewski,Lew W.Szczerba (1880-1944)
,Sergei Konstantinowicz Bulič (1859-1921)
Wasilij Aleksej ewicz Bogorodickij (1857-1941)
Aleksandr Iwanowicz Aleksandrow (1861-1917)
Wasilij Wsiliewicz (alias Wilhelm ) Radlow (1837-
1918),Max Vasm er

ZNAKI:

1. Naturalne – opieraj ą się na relacj i przyczynowo-
skutkowej lub następowania po sobie;
Sy m ptom y (oznaki,obj awy) – 1.stronne
Relacj a podobieństwa (fotografia,makieta)

Obrazy (znaki ikoniczne,ikony ) – sy gnały 2-stronne
2. Konwencj onalne – oparte na umowie między
członkami wspólnoty komunikacy jnej. Brak
podobieństwa między treścią a formą, różnią się w
różny ch kulturach (czarny w PL to żałoba, w Chinach
mają biały ). Każdy sygnał ma swojego O., ale nie każdy
ma świadomego nadawcę (np. w przy padku
sy mptomów – gorączka nie jest świadomym znakiem
wy sy łany m przez pacjenta, symptomy są ty lko O. mają
charakter 1-stronny , pozostałe znaki są 2-stronne).

-Znaki m ogą tworzy ć sy stem – zbiór elementów
zorganizowany ch w taki sposób, że każdy element
pozostaje w związku z pozostały mi elementami i z
całością.
-Znaki j ęzy kowe służą do porozum iewania się danej
społeczności, Niezbędny jest N. i O.
- Podział znaków wg. zm y słów:
Znaki wzrokowe: przemijające(gesty ,miny)-mogą
układać się w sy stemy ; trwałe (symbolika kolorów,
działa sztuki, pismo, znaki drogowe)
Znaki słuchowe: głosowo-słuchowe (dźwięki
wy twarzane przez aparat słuchowy np. języ k ludzki
mówiony , śpiew ptaków, okrzy ki małp),
instrum entalno-słuchowe (dźwięki wy tworzone przez
instrumenty np. muzy ka instrumentalna); U zwierząt
sy gnały doty kowe i powonienia. Ludzie także w ten
sposób się informują (szturchnięte łokciem, pocałunek,
kopnięcie, skonwencjonalizowany kod doty kowy
alfabet Braille’a)

Cechy wzorcowe wyróżniające znaki językowe
ludzi wg. Hocketta „Zagadnienia uniwersaliów w
języku”:
UNIWERSALIA JĘZYKOWE:
1. Arbitralność: wiąże się z jego konwencjonalnością,
brak naturalnego związku między formą a treścią
(kwiat-róża, kwiat-słowo), brak dowolności, związek
formy z treścią raz ustalony nie może być zmieniany
(wy jątek: wy razy onomatopeiczne)
2. Semanty czność: znaki języ kowe odsy łają O. do
zjawisk otaczanego świata (róża odnosi się do klasy
kwiatów o określony ch cechach, można mówić o
róży jako o 1. Kwiatku lub całej klasie różny ch róż),
abstrakcy jność języ kowy ch znaków, treść znaku jest
zawsze ogólna (oprócz nazw własny ch), u zwierząt
brak tej cechy ,
3. 2-stopniowość struktury – podwój ne
rozczłonkowanie struktury , dwa poziomy : elementy
nieobdarzone znaczeniem ( k o t –osobno nie m aj ą
znaczenia) i jednostki znaczące. Różne kombinacje
nabierają znaczenia, właściwość cechująca jedynie
ludzi,
4. Autonomiczność- możliwość posługiwania się
języ kiem dla mówienia o sprawach odległych w
czasie i przestrzeni, autonomiczność pojawia się na
pewny m etapie rozwoju umysłowego, cecha typowa
dla ludzi.
5. Kreacy jność – produkcyjność, otwartość systemu,
człowiek może mówić o wszy stkim, o czy m zechce i
kiedy kolwiek chce, zdolność rozum ienia wypowiedzi
nowy ch, wy nikająca z dwóch poziomów: jednostek
nieznaczący ch i znaczących, z hierarchicznego
rozbudowania tego drugiego poziomu; więcej niż
jedna reakcja na określony bodziec; zdecydowanie
wy różnia ludzki sposób komunikowania się; dzięki
niej możliwa twórczość literacka, poezja

ZNAKI 2.

Znak: form a oznaczaj ąca (coś, co odsyła do czegoś),
treść oznaczana ( to, na co zwracana jest uwaga)
ZNAKI: doty kowe, wzrokowe, słuchowe, smakowe,
zapachowe.
Sy stem znaków tworzy KOD; SUBKOD –
realizowany różny mi kanałami: wzrokowy (pismo
mowa głuchoniemych), wokalno audy cyjny
(mówienie), instrumentalno –audycyjny (bębnienie),
doty kowy ( alfabet Braille;a).
Podział ze względu na strukturę i funkcję:
-SYMPTOMY ( charakter biologiczny , niec elowe,

j ednostkowe)
-SYGNAŁY (celowe, dwustronne) dzielą się na:

- asem anty czne apele – N. nastawiony na wywołanie

reakcj i;
-sem anty czne – odsyłają O. do zj awiska z
otaczającego świata (umotywowane( Obrazy ):
podobieństwo znaku do zjawiska (hieroglify );
niem oty wowane: brak zasady podobieństwa. Są

j ednoklasowe, dwuklasowe (bez fonem owe,
fonem owe)

Język – cechy
- sy stem przekazy wania kulturowo sy gnałów
konwencjonalny ch służących do porozumiewania się
w obrębie danej społeczności;
-kod 2-klasowy ;

-cechuj e się autonomicznością i kreacyj nością;
-wy łączna właściwość ludzi

-ludzka cecha gatunkowa;
-człowiek to hom o loquens (m ówiący) – ssak, który
mówi
-wy twór społeczny
-twór stały

-abstrakcy j ny
- Sam ozwrotność – m ówienie za pom ocą języka o
samy m języku.
- polisem iczność – twórcze uży cie wyrażeń
języ kowy ch

PODZIALY JĘZYKÓW
I. ETNICZNE: są lub by ły uży wane jako rodowite
przez członków jakiegoś społeczeństwa:
1. Żywe – te który m i się posługuj em y
2. Martwe: a) wegetuj ące – o tradycji ciągłej, nigdy

nie wy gasaj ącej (łacina, greka); b). odcyfrowane –
znajomość zanikła, ale pozostały teksty , które zostały
odszy frowane, co pozwoliło odnowić ich znajomość
(egipski,sum ery j ski); c). zrekonstruowane: po
niegdy ś ży wy m języ ku nie pozostały nawet teksty
pisane, chociaż przekształcił się on w inne języ ki, co
pozwoliło języ koznawcom w przy bliżeniu go
zrekonstruować (j. prasłowiański)
II. POMOCNICZE: j ęzy ki, który m i dana
społeczność nigdy nie posługiwała się jako
pierwszy m :
1. międzyetniczne: a). sztuczne ( esperano, ido,
occidental, interlingua); b). pidgin: ogólnie języ k
m ieszany , utworzony na podstawie j . angielskiego i
jakiegoś innego języ ka, rozwija się; c).
między narodowe: powstają w skutek wzajemnych
zapoży czeń w efekcie długich i bliskich kontaktów
różny ch grup etniczny ch (j. kreolskie, pidginy , które
powstały z różny ch względów stały się językiem
jakiejś społeczności), najczęściej powstałe przez
uproszczenia morfologiczne języ ków kolonizatorów i
przesy cane elementami leksy kalny mi języka
tuby lców np. na bazie j. francuskiego mówi się na
Haiti i Marinice.

2. międzynarodowe – posługuj ą się nim różne
narody /plem iona w kontaktach handlowy ch,
dy plomaty cznych, naukowy ch: greka, łacina,
angielski, francuski, hiszpański, chiński, arabski,
rosy j ski,suahili, perski, hausa; a). naturalne – te,
które powstały w drodze naturalnego rozwoju; b).
sztuczne: nie podlegają ewolucji, służą kontaktom
III. PROGRAMOWANIE: ( Pascal, Java, Ruby,
Py thon) – nie konkuruj ą z naturalny m i, języki

form alne

BIOLOG IZM I NATURALIZM:

- wpły w osiągnięć biologiczny ch i teorii ewolucji

Darwina;
-wy wodzą się z filozofii em piry cznej
(doświadczalnej)
BILOGIZM: języ k traktowany jako organizm
NATURALIZM: j ęzy k j ako wy twór natury

- Franz Bopp, A. Schleicher: Koncepcj a drzewa
Genealogicznego;

- BILOGICZNY NATURALIZM: j ęzy k j est
zj awiskiem natury wy tworzony m w prehistorii
niezależny od człowieka, Drogę rozwoju wy znaczają
prawa biologiczne (prajęzyk-praprzodek; języki
pokrewne- potom stwo)

-Teorię Schleichera – podważa J. Schm idt: TEORIA
FALOWA ( zmiany języ kowe rozchodzą się
koncentry cznie, częściowo na siebie zachodzą)
- j ęzy ki sty kaj ą się ze sobą (początkowo nie by ło
granic języ kowy ch)
-rozszczepienie j ęzy ka poprzedziła

DYFERENCJACJA DIALEKTYCZNA (zm iana, w
wy niku której powiększa się różnica między
głoskami)
-Języ k praindoeuropej ski to konstrukcj a hipotety czna
-A. LESKIEN ( Niem iec, podzielił rzeczowniki s-c-s

na deklinacj e, a czasowniki na koniugacj e) – obie
teorie uzupełniają się, wspólne
pochodzenie+mieszanie się języków.
-Ewolucj a j ęzyka, czy nniki: wewnątrzj ęzy kowe,
pozajęzy kowe.

PISMO przedstawienie lub zapis j ęzy ka w form ie

graficznej (wyłączając takie zjawiska jak
prehistory czna sztuka naskalna lub sznury z węzełkam i,
pełniące funkcję komunikatów u ludu Joruba), we
wszy stkich języ kach naturalnych spotyka się
homonimię. RODZAJE PISMA:

1. Sumeryjskie pismo klinowe: znak nie

informował o wartości fonetycznej wyrazu,
nazwa od znaków w postaci klinów, które by ły
wy kony wane rylcem w miękkiej glinie, wy wodzi
się od sy stemu piktograficznego, każdy znak
przedstawiał cały wy raz, podstawa pisma
Asy ry jskiego i Babilońskiego.

2. Pism o egipskie – 4 ty s. l.at p.n.e.: pism o na

gliniany ch tabliczkach, kam ieniach, papirusie,
pisaniem zajmował się skry ba; odczy tanie pisma
egipskiego umożliwił kamień z Rosetty , gdzie
widnieje inskry pcja upamiętniająca wstąpienie na
tron Ptolemeusza VEpifanesa, Egipcjanie używali
ok stu znaków dwuspółgłoskowy ch i ok. 50.
Trójspółgłoskowy ch, hieroglify – nazwa od
„hieros‖:święty i „gly pho‖ rzeźbię – oparte na
piktogramach. Wy różnia się: pismo
hieroglificzne, hieraty czne kursy wne – pism o
kapłanów, hieraty czne właściwe – kapłańskie,
dem oty czne – ludowe.

3. Pism o greckie: Linearne A – uży wane w

staroży tnej Krecie, Linearne B; alfabet grecki –
ok VII w.p.n.e, sy stem wzorowany na piśmie
Fenicjan, by ły w nim znaki dla spółgłosek i
samogłosek

4. pism o runiczne: wy korzy stuj e kreskę , posługiwali

się nimi ludy germańskie, III w.n.e, nazwa
pochodzi od „runo‖-tajemnica

5. Pism o m aj ów: nierozszy frowane, zasadniczo j est

pism em hieroglificzny m,

6. Pism o chińskie – pism o ideograficzno-fonetyczne,

powstało na bazie piktogramów, ok. 40 ty s.od
góry do dołu znaków, pisano w kolumnach,
czy tane od góry do dołu począwszy od prawej

7. pism o perskie: pism o klinowe, 41 znaków,

ABDZAD – pism o spółgłoskowe, term in P. Daniels,

( arabski, aram ej ski, fenicki, hebrajski, sy riacki)

Niepełny, gdy samogłoski oznaczane są znakami

diakrytycznymi.

KIERUNEK PISMA:
1. Poziomy z lewej do prawej, np. łacina, greka
(alfabety czne, sylabiczne)

2. poziom y z prawej do lewej – hebraj ski, arabski

3. bustrofedon – pisze się z przem ienny m poziom ym
pisaniem wierszy : raz z lewej do prawej, raz z prawej

do lewej np. cy pijskie, lubij skie
4. pionowe kolumny z prawej do lewej, np. japoński
5. w piśmie koreańskim znaki grupowane są przez
stawianie ich obok siebie lub j edne pod drugim i,
wtedy są szeregowane w kolumny – poziome lub
pionowe

LIGA JĘZYKOWA – grupa języ ków różnego
pochodzenia, które w skutek długotrwałego,
wzajemnego oddziały wania wytworzyły wiele
wspólny ch cech w systemach gramaty czny ch i
fonologiczny ch. Języ ki należące do tej samej ligi
nazy wane są języ kami powinowaty mi.
KLASYFIKACJA MAJEWICZA: opiera się na
geograficznej klasy fikacji języków Europy
opracowanej przez G. Decsy’ego w 1973, w której
nacisk położono na kry teria natury pozajęzy kowej –
społecznej i history cznej, jeżeli zaś chodzi o cechy
struktury wewnętrznej języków, wskazy wano jedynie
te, które nie wy nikaj ą z bezpośrednich powiązań

genety czny ch.
KLASYFIKACJA języ ków Europy :
1. Liga tzw. wielkich języków Europy: angielski,
francuski, niemiecki, włoski, rosy jski; CECHY:
anality czny sposób ekspresji, uproszczona odmiana
przez przy padki i przy im ki j ako wy razam i
posiłkowy mi w prepozy cji, uży cie rodzajników
określony ch i nieokreślony ch, zgodności w
tworzeniu form czasownikowy ch z czasownikam i
by ć, mieć jako wy razami posiłkowy mi, prefiksacja
czasownika bądź skłonność do takowej, wielka ilość
odpowiedzialności słownikowy ch, sem anty cznych,
frazeologiczny ch proweniencji łacińskiej.
2. Liga wikingijska: duński, norweski, islandzki,

farerski, irlandzki, szkocki(=gaelicki), walij ski,
bretoński, szwedzki, lapoński€, fiński ( z karelskim),
łepski, Decsy -wy marły, protoplasta angielskiego,
CECHY: obecność między zębowy ch szczelinowy ch,
duże obciążenie połączeń między wyrazowy ch,
przegłos, wy miana konsonanty czna, akcent w
większości na pierwszej sy labie, uproszczona
odm iana przez przy padki, proces zanikania
gram aty cznej kategorii rodzaj ów rzeczownika, w
koniugacji zanik wy kładników osoby , formy mocne
przy py taniu i negacji, analityczny sposób ekspresji,
prefiksacja czasowników słabo rozwinięta
3. Liga pobrzeżna: fry zy j ski, holenderski z
flam andzkim (=niderlandzki), baskij ski, hiszpański,
portugalski, maltański.
4. Liga pejpujska: estoński, wotski, liwski, łotewski,
CECHY: inicjalny akcent, bogactwo dyftongów,
apokopa, korelacja iloczasowa, skłonność do
palatalizacj i, rozbudowany paradygmat rzeczownika,
większa ilość rdzenia na –e, niż –a
5. Liga rokytnicka: polski, litewski, białoruski,
ukraiński, kaszubski, CECHY: brak korelacji
iloczasowej, akcent ruchomy, brak dy ftongów, liczne
wy miany samogł. I spółgł., wokalizacja twardego ł w
wy głosie, bezosobowe konstrukcje imiesłowowe,
rozbudowana fleksj a rzeczownika z cecham i

archaiczny m i, rozbudowana palatalizacj a,

Liga Bałkańska: rumuński, mołdawski,
macedoński, albański, grecki, turecki, CECHY:
brak bezokolicznika, prostopozy cy j ny rodzajnik,

form atowanie czasu przeszłego za pom ocą
czasowników posiłkowy ch o znaczeniu chcieć,
ruchom y akcent, ubogi sy stem wokaliczny , silnie
rozbudowana koniugacj a, anality czna fleksj a

rzeczownika,

8. Liga kam ska: czuwaski, m arij ski(=czerm iski),
tatarski(=z kry m sko-tatarskim ), baszkirski, wotiacki,
mordwiński€, komi-zy riański, nenecki, kałmucki
9. 4. Języ ki wy spowe – luksemburski,
retoromański(e), łuży cki(e), gagauski, oraz 5. J.
diasporowy ch: jidy sz, ladino, karaimski, cy gański,
armeński.

JĘZYK NATURALNY: stosowany przez ludzi do
kom unikacj i interpersonalnej , w ty m znaczeniu
pojęcie stosowane jest głównie w dyscyplinach
matematy czny ch i technicznych, aby odróżnić go od
języ ków formalnych, np. od języków
programowania; jako języ k powstały na drodze
history cznego rozwoju określony ch grup etniczny ch,
narodowy ch, w odróżnieniu od języ ków sztuczny ch;
ma luźne reguły , często banaly.

RODZAJE ALFABETÓW:
1. FENICKI – najstarszy zachowany alfabet
świata, modyfikacja proto-kanejskiego pisma,
spółgłoskowy = abdżad, czytany od prawej do
lewej;
2. Łaciński: pochodzi z alfabetu etruskiego,
istnienie dwuznaków, obecnie 26 znaków (kiedyś
21)
3. Głagolica – najstarsze pismo słowiańskie,
stworzone przez Cyryla i Metodego, pierwotny

alfabet s-c-s, miał być językiem liturgicznym
Słowian. Rodzaje: bułgarska, chorwacka,
kursywa(drukowana, komputerowa);
4. Cyrylica: służy do zapisu języków
wschodniosłowiańskich, większości
Pdsłowiańskich, Twórcy: Cyryl i metody,
5. Grażdanka: odmiana cyrylicy, wprowadzona w
Rosji w 1708 r. przez Piotra 1, krój czcionki
zbliżony do antykwy.

G RAMATYKA PORT ROYAL:
Założenia zostały opublikowane w 1660 r. przez C.
Lancelota i A. Arnaulda, związany ch z Port Royal
des Champs; ZALOŻEŃA:
- gram aty ka oparta na koncepcjach logiczny ch,
poszukiwanie uniwersaliów (języ ki oparte na
podobnej strukturze), gramaty ka nie miała ograniczać
się ty lko do opisu lingwisty cznego, nie miała dawać
rejestru poprawnych wyrażeń ani wskazy wać samych
ty lko reguł, ale te reguły wyjaśniać. Konkretny m
materiałem badawczy m miał być w zasadzie każdy
języ k ży wy , współczesny ,
- Posłuży li się poj ęciem uniwersalia języ kowe –
cechy wspólne języ ków świata: te same kategorie
języ kowe (rzeczowniki, podmiot), cechy
semanty czne (współtworzą znaczenie, ży wotność).
Cechy wy nikające z właściwości wspólny ch
fizj ologiczny ch i psy chologiczny ch. Podobieństwa
kultur, z natury języka ( jako sy stemu)

RODZINY JĘZYKÓW INDOEUROPEJSKICH:
1. Indyjska – wedy j ski, Sanskry t, współcześnie
(Indie, Pakistan), hidi, urdu, bengalski;

2. Irańska – perski, afgański, asety ński, tadiy cki,
paszto, w staroży tności: staroperski, Awesty ;
3. Wy marłe w VIIIw .n.e. Tocharskie ( Azja
Środkowa);
4. Wy marła Anatolijaska – hetycki, luwi ( Azja
m niej sza),
5. Tracko-Orm iańska: w staroży tności dialekty
trackie (Bałkany ) i fry gijskie ( Azja mniejsza); dziś:
ormiański;
6. Greka: dziś nowogrecki;
7. Języ k Albański: ostatni szczątek dialektów
uży wany ch w krajach Daków;
8. Wy marła Iliry jska: dialekty staroży tnych Ilirów;
9. Italska: w staroży tności 3. Zespoły : laty ński
(łacina) – rozwinęły się języ ki romańskie: a).
hiszpański, portugalski, kataloński; b). francuski,
prowansalski; c). włoski, retroromański, sardy ński;
d). rumuński, mołdawski, dalmaty ński
10. Celty cka: irlandzki, szkocki i zanikające:
bretoński, walijski, kornwalijski
11. Germańska: niemiecki, angielski, holenderski,
skandy nawskie: duński, szwedzki, islandzki,
norweski, wy marły gocki;
12. Bałty cka: litewski, łotewski, wy marły staropruski
13. Słowiańska ( wy marłe: połabski, słowiańskie
dialekty Maklemburgii, słowiński)

G EOG RAFIA LING WISTYCZNA

- opiera się na badaniach dialektologicznych
- DIALEKT: ty p j ęzy ka, zespół cech dialekty cznych
koncentrujący ch się w pewnej części terytorium
języ kowego, decy duje o wyodrębnieniu się etnicznej
grupy , GWARA: pojęcie podrzędne- mowa chłopów
z określonej okolicy , NARZECZE: zespół gwar o
cechach wspólny ch, DIALEKTOLOGIA: nauka o
dialektach, DIALEKTOGRAFIA: bada, opisuj e
- początki to XIX w. – m łodogram aty cy (
potwierdzanie tezy o bezwy jątkowości praw
języ kowy ch)
- Jules Gillieron – stworzy ł pierwszy zary s

dialektologii
- Założenia ( podstawy współczesnej dialektologii):
1. różnice dialektalne najczęściej w słownictwie i
fonety ce, 2. Istotne czynniki społeczno – history czne,
3. Warunki geograficzne wpły wają na dyferencjację
(różnicowanie) języ ka, 4. Tempo zmian: czy nniki
ekonom iczne i psy chologiczne, m edia

- Innowacj ę warunkuj e KONFILKT
HOMONIMICZNY – dwa hom onimy zaczy nają być
uży wane w ty m samym kontekście  tworzy się
nowy wy raz.

SZKOŁA MŁODOGRAMATYKÓW:
- szkoła językoznawcza ukształtowana w końcu lat
70 XIX w. w Lipsku wokół A. Leskiena (=grupa
lipska) . Przedstawiciele:

1. Niem cy : Brugm an, Delbruck,
2. Paul Herman „ Założenia językoznawstwa
history cznego‖ – sformułował 1. Program
3. Rosj a: Sobolewski, Szachm atow, Fortunatow
4. Polska: Łoś, Rozwadowski
- cechował ich psy chologizm i history zm ,
-uznali norm y j ęzykowe za fikcj ę

- j ęzy k podlega ewolucj i, jest wyrazicielem
narodowej psy chik

- teoria falowa i drzewa genealogicznego (rozwoj u
języ ka) uzupełniają się,
- Odkry li prawo dy sy milacj i – upodobniania
spółgłosek przy dechowy ch w języ ku staroindy jskim i
greckim

- m etoda history czno –porównawcza
- w podświadom ości sy stem j ęzy kowy działa
automaty cznie, ulega ewolucji, którą sprowadzono
do 3. Zjawisk: bezwy jątkowy ch praw głosowych,
działania analogii, zapoży czeń,
- poszukiwanie psy chologiczny ch przy czy n zm ian w
języ ku
- zainteresowanie badaniami dialektów
- znaczenie naturalny ch warunków ży ciowych np.

klim atu

SZKOŁA KOPENHASKA:
- koniec międzywojnia
- zaj m owali się analizą znaczenia terminu język

(langue). 3 poj ęcia mieszczą się w ramach j ęzy ka:
1. schemat języ ka: czysta forma określona
niezależnie od realizacji społecznej
2. norma języ kowa(materialna): określa ją realizacja
społeczna, ale nie jest zależna od przejawów
szczegółowy ch
3. zwy czaj języ kowy: zespół nawyków w pełny m
społeczeństwie
Przedstawiciele: V. Brondal, L. Hj em slev

(Glossosem anty cy)
- Hj em slev wprowadził poj ęcie aktu indy widualnego:
który odpowiada mówieniu (parole). Bliski związek
aktu indy widualnego m owy ze zwy czaj em
języ kowy m (razem tworzą materialną stronę języ ka,
która sprzeciwia się niematerialnej stronie –
schem atowi)
Założenia Hjemsleva
- zbadanie lingwisty ki – zbudowanie m etaj ęzy ka
(logicznego narzędzia definicji)
- związek j ego teorii z teorią de Saussure’a: bada
dźwięk jako jednostkę abstrakcy jną ( nie zaś
materialną) oraz teoria znaku funkcjonującego w
kom unikacj i;

- Skłaniał się ku gram aty ce logicznej ( w opisie) –
analiza logiczna języ ków metodą matematyczną
- wprowadził poj ęcia: TREŚĆ ( rzeczy wistość, o
której się komunikuje), WYRAŻENIE ( środki do
kom unikowania)

- szuka w j ęzy ku tego co abstrakcy jne
PLAN TREŚCI I WYRAŻANIA:
Treść = rzeczy wistość, o której języ k może
komunikować, Wyrażanie = środki, umożliwiające
komunikowanie treści
Zarówno w obrębie planu treści jak i planu wyrażania
wy różnić można substancję i formę
SUBSTANCJA TREŚCI: oznacza żywą
rzeczywistość samą w sobie; FORMA TREŚCI:
oznacza nasz psychiczny obraz substancji czyli
sposób w jaki my odbieramy, rozumiemy
otaczającą nas rzeczywistość;
SUBSTANCJA WYRAŻANIA: fizyczna,
dźwiękowa strona języka
FORMA WYRAŻANIA: psychiczny obraz
substancji wyrażenia, tj. sposób w jaki odbieramy,
rozumiemy znak językowy w procesie
porozumiewania się.

G RAMATYKA TRANSFORMACYJNO –

G ENERATYWNA:
TRANSFORMACYJNA – wg. Morrisa, który
wprowadził to pojęcie to wzajemny stosunek między
konstrukcjami gramaty cznymi pozwalający dzięki
regułom na przekształcania jednej konstrukcji w
drugą ( np. stronę czy nną w bierną)
GENEROWANIE – wy twarzam, rodzę, Twórcą jest

N. Chom sky , ( powstała pod koniec l. 50 w opozy cj i
do dy stry bucj onizm u) – celem jest wykry cie reguł,
które generują. Generowanie nieskończonego zbioru
zdań ( za pomocą reguł gramatyczny ch)
- Punktem wy j ścia dla Chom skiego j est : jako
możemy budować, rozumieć zdanie, z który m się
zetknęliśmy . Wprowadził rozróżnienia na:
1. Kom petencj e a preformacje ( odpowiada Lange i
parole) oraz 2. Na strukturę powierzchniową i
głęboką.
KOMPETENCJA – nieuświadom iona, im plicytna
wiedza o swoim języ ku, znajomość języ ka. Pozwala
na wy powiadanie się, rozum ienie zdań. Odróżnianie
zdań poprawny ch, parafrazowanie zdań, rozwikłanie
wieloznaczności
PERFORMACJA – fakty czne uj ęcie j ęzy ka w
konkretnej sy tuacji, zależy od kompetencji, ale nie
jest przez nią zdeterminowane. Wpływ ma
wy konanie, stan psy chiczny , pamięć.

STRUKTURA POWERZCHNIOWA – struktura
zdania
S. GŁĘBOKA – nie jest dostępna z bezpośrednich
obserwacji, zawiera niezbędne elementy potrzebne
interpretacj i sem antycznej zdania
- Uży tkownicy j ęzy ka popełniają błędy, nawet gdy

dobrze znaj ą j ęzy k. Zdaniem lingwisty jest ustalić

kom petencj e – podstawowy system reguł.
GRAMATYKA GENERATYWNA – model
kompetencji idealnego uży tkownika języ ka
GRAMATYKA GENERATYWNO –
TRANSFORMATYWNA: za najważniejszą
płaszczy znę uznaje płaszczy znę sy ntakty czną,
podstawową jednostką jest zdanie.
- m odel kom petencj i języ kowych użytkowników
- każdy uży tkownik j ęzy ka m a zdolność do tworzenia
i rozumienia tekstów,
- gram aty ka rozstrzy ga o poprawności

- Chom sky – to teoria MENTALISTYCZNA

TRANSFORMACJE: perm utacy jna (zm iana szyku),
przenosząca ( dodawanie elementu), zastępująca,
dodająca, wycierająca jakiś element. Ze względu na
charakter: obligatory j ne, fakultaty wne, poj edyncze,

zbiorcze.
CHOMSKY ( Teoria standardowa) = Część
BAZOWA – generuj e struktury głębokie, powinny
dawać podstawę interpretacji semantycznej zdania;
Struktury powierzchniowe. Transform acja ma

charakter sy stem owy

JĘZYKOZNAWSTWO MATEMATYCZNE:
(USA, ZSRR)

- Koncepcj a abstrakcj i: Schemat języka Hj emslej ewa
wpły nęła na jego rozwój: uformowanie języka
m atem aty cznego. Elementy schematu: stosunek
ilościowy do częstości ich wy stępowania. Stosunki
staty sty czne.

- Rozwój cy bernetyki: dział techniki zaj m uj ący się
budową maszy n do tłumaczenia tekstów. Maszy ny
działają na zasadzie podobieństwa do ludzkiego
mózgu. Ekspery mentowanie na nich może być
podstawą do wniosków o strukturze języ ka.
- Kierunki j ęzy koznawstwa m atem aty cznego:

1). Staty sty czne, 2) Algebraiczne.

Tego ty pu m etodologia m atematyczno – statysty czna
pojawiła się w Polsce w l. 70. Przedstawicielami
by li: Zipf, Girard, Mandelbrot.
- W Polsce: Słownik frekwency j ny współczesnej

polszczy zny – Kurcz, Sam bor, Lewicki, Woronczak

Praskie Koło Lingwistyczne:
-W drugiej połowie lat 20 j ęzy koznawcy czescy V.
Mathesius, B. Havranek, J. Mukarowski i

zam ieszkali w Pradze em igranci rosyjscy R.
Jacobson, N.S. Trubieckoj założy li Praskie Koło
Lingwisty czne.

-uznali, że sy stem j ęzy kowy składa się z elementów,
z który ch każdy spełnia określoną funkcję w procesie
kom unikacj i.
- strukturalizm praski określa się m ianem

funkcj onalizm u,

- wy różnili cztery podsy stemy języka: fonologiczny ,
morfologiczny (dzieli się na podsy stem fleksy jny i
słowotwórczy ), składniowy , morfonologiczny .
- przy wiązuj ą szczególną uwagę do badań nad

relacj am i paradygmaty czny mi,
- Badania składniowe prowadzono głównie z punktu

widzenia funkcjonalnej perspektywy zdania, a
więc określano, które elementy systemu mogą pełnić
funkcję tematu (datum), a które funkcję rematu
(novum ).
- Szczególnie dokładnie został opisany przez N.

Trubieckiego podsy stem fonologiczny j ęzy ka.
Punktem wy jścia do badań opozy cji, które zachodzą
pomiędzy jednostkami sy stemu fonologicznego, jest
znaczenie
- Fonem w szkole praskiej j est więc j ednostką
podsy stemu fonologicznego języ ka składająca się z
cech dystynktywnych, tj . takich cech dźwiękowy ch,
które uży wane są w dany m języ ku dla odróżnienia
wy razów o różny m znaczeniu
MATHESIUS:

- założy ciel Praskiego Koła Lingwisty cznego w 1962
r, czeski języ koznawca, history k literacki, badacz
czeskiej i angielskiej literatury , reprezentował teorię
strukturalizm u

NAJWAZNIEJSZE TEZY SZKOŁY PRASKIEJ:
-Języ k j est sy stem em funkcjonalnym – sy stem em
środków wy razu powołany ch do pełnienia
określony ch funkcji. Funkcja znaku jest
determinowana przez jego budowę. Nie można
zrozumieć żadnej poj edynczej zmiany języ kowej bez
odniesienia do całego sy stemu. Zmiany języ kowe
najpierw zachodzą na płaszczy źnie parole –
mówienia, dopiero potem wchodzą do langue –
sy stem u.
-Badania sy nchroniczne i diachroniczne są
równouprawnione. Sy nchroniczny stan języka jest
uwarunkowany diachronią. Ewolucja języ ka
zachodzi również w sy nchronii.
-Istniej e j ęzy k wewnętrzny (j ęzy k m yśli i poj ęć) i
uzewnętrzniony (języ k obrazów, który może być
wy rażony w mowie lub piśmie).
-Istniej e j ęzy k intelektualny (służący kom unikacj i i
informacji, pełniący funkcję społeczną) i
emocjonalny (służący ekspresji mówiącego).
-Podstawowy m i funkcjami j ęzy ka są funkcja

porozum iewawcza (znak kieruj e na desygnat, mamy
do czy nienia ze znaczeniem literalnym) i poetycka
(znak kieruje na samego siebie, należy doszukiwać
się głębszy ch znaczeń).
-Funkcj a kom unikacy j na j ęzyka narzuca na niego
konieczność bogacenia się, rozwijania.
-Języ k poety cki m a j edynie formę parole, jest
indy widualną wy powiedzią twórcy.
-Zarówno j ęzy k m ówiony, jak i pisany może przy jąć
formę dialogu i monologu.
-Języ k ogólnonarodowy to j ęzy k literacki –
ponaddialektalna forma języka. Ma on charakter
normaty wny. Jego wykształcenie nie jest znacząco
uwarunkowane czy nnikami zewnętrzny mi.
-W j ęzy ku obowiązuj e zasada dychotom ii,
binary zm u.

SZKOŁA GENEWSKA:
Przedstawiciel: F. de Saussure. Ch. Ballly i A.
Sechehay e: Podział na:
LANGUE (języ k) – cześć społeczna mowy,
zewnętrzna w stosunku do jednostek istnieje dzięki
umowie zawartej między członkami społeczeństwa;
PAROLE(Mówienie) – cześć indywidualna,
przy padkowa;

LANGUAGE (m owa)
Język =system znaków
TEORIA ZNAKÓW:
Znak = signifiant (znaczący – obraz akusty czny ) +
signifie (znaczone – poj ęcie) – m a charakter
arbitralny (związek m iędzy znaczony m i znaczącym
nie j est naturalny i konieczny – świat poj ęć w
poszczególny ch języ kach jest arbitralny, każdy język
arty kułuje i organizuje świat odmiennie, a znaczenia
w poszczególny ch języ kach nie pokry wają się)
- obie te strony wzaj emnie się warunkuj ą, j edna nie
może istnieć bez drugiej, lecz każda liczy się na
zasadzie przy porządkowania do drugiej
- Języ k to sy stem znaków wy rażaj ący pojęcia, służy
porozum iewaniu się.
RELACJE MIĘDZY ZNAKAMI: Związki
sy ntagmaty czne: kontekstowe, istniejące w tekście,
elementy budujące wyrazy i zdania; Związki
Parady gmatyczne – skoj arzeniowe, tkwią w
świadomości, zachodzą między elementami
języ kowy mi,
- Języ k m ożna badać na płaszczy źnie synchronii i

diachronii:

1) J. diachroniczne – bada elementy następujące po
sobie w czasie, elementy te substy tuują się w miejsce
inny ch, nie tworzą z sobą sy stemu (następstwo w
czasie!), 2). J. sy nchroniczne – opisuje system języka

w oparciu o wartości (obecność i równoczesność).
Wy różnił : Lingwisty kę języ ka: bada języ k i
Lingwisty kę mówienia: analizuje indy widualną
stronę mowy wraz z fonetyką
synchronia i diachronia
języ k funkcjonuje w sy nchronii, ale powstał w
diachronii – nie da się oddzielić sy nchronii od
diachronii
-nadrzędną rolę stanowi funkcj a sy nchronii,
diachronia j est na drugim m iej scu
-j ęzy k m ożna badać w dwóch płaszczy znach:
sy nchronii i diachronii
-sy nchronia uj m uj e stan j ęzy kowy w pewny m
przekroj u czasowy m
-diachronia zaj m uj e się fazam i ewolucj i j ęzy ka
-j ęzy k z punktu widzenia sy nchronicznego, to
zorganizowany sy stem istniejący w świadomości
danej społeczności
-badanie diachroniczne doty czy natom iast kolej nych
zjawisk języ kowy ch, które nie tkwią w świadomości
języ kowej ty ch samy ch osób mówiący ch dany m
języ kiem i ustępują jedne drugim, nie tworząc
sy stem u
-Ferdinand de Saussure postulował oddzielenie
sy nchronii od diachronii

TEZY DE SAUSSURA:
- ważne są reguły porządkuj ące język i to należy
badać,
-„j edy ny m prawdziwy m przedmiotem
języ koznawstwa jest język sam w sobie‖
-j ęzy k to sy stem znaków służący ch do
porozumiewania się,
- sy stem ten każdorazowo j est aktualizowany
podczas mówienia,
- langue i parole składaj ą się na language

- wprowadził poj ęcie sy stemowości j ęzy ka = system
relacj i m iędzy znakami j ęzy kowy mi,

-j ęzy k j ako sy stem relacji jest form ą ( dotyczy nie
ty lko płaszczy zny dźwiękowej ale też pojęciowej) a
nie substancją,
-opozy cy j ność to naj ważniej sza relacj a

STEREOTYPY JĘZYKOWE:
- Term in pochodzi z j ęzy ka drukarzy (kopia
pierwotnej form y drukarskiej do druku),

- WALTER LIPPMAN – stereotyp j ako
schematy czny i jednostronny obraz w głowie ludzkiej
+ opinia przy swoj ona przed poznaniem

- czasem ocenianie jako „choroba języka‖
- nierozłącznie związany z słowem ( np. robotnik –

robol)
-„Nadwy żka znaczeniowa‖ z konotacj ą em ocj onalną

( np. Cy gan),

- ważna j est relacja mówiącego
- Cecha: nieprecyzy jna, subiekty wna generalizacja,
przy pisy wanie czegoś,
- wy kładniki stereoty pizacj i: powtarzalność w
różny ch wy powiedziach, utrwalenie w języ ku,
utrwalenie społeczne

SZKOŁY:
1. Szkoła aleksandryjska: ( głównie morfologia i
składnia), badania leksy kograficzne  gromadzenie
zasobu leksy kalnego (biblioteka aleksandry j ska,
filologia j ako dy scy plina naukowa)

- scholasty ka – kom entowanie tekstów
-retory ka – sztuka oratorska

- obj aśniali trudne term iny – glosatorystyka
2. Szkoła indyjska: rozróżnienie głoski i litery ,
precy zy jna klasy fikacja głosek, wykry cie zasad
kombinatory ki fonologicznej, rozróżnienie fleksji od
słowotwórstwa, wy różnienie rdzenia i afiksu,
- Hindusi stosowali w gram aty ce statysty kę
wy stępowania wy razów i sylab w tekstach, co
wiązało się z szeroko zakrojony mi badaniami nad
leksy ką,
3. Świat rzy mski – nie wnieśli nic nowego, ale
rozwinęli to co by ło,
4. Świat arabski: zajmowali się językiem
narodowy m, Znane szkoły : Basari i Kufi,, „Alkabit‖
= sy stem gramatyki arabskiej , dbali o zachowanie
zróżnicowania dialektalnego
5. świat ży dowski – j ako pierwsi podj ęli badania
kom paraty sty czne

RECEPCJA HUMBOLDTA:

Wilhelm von Humboldt (1767-1835)- niem iecki
uczony i polity k. Największy teorety k w
języ koznawstwie XIX w. Uznawany jest za ojca
języ koznawstwa ogólnego. Inicjator i organizator
Uniwersy tetu Berlińskiego. Swoją teorię opracował
na podstawie badań nad wieloma języ kami Dalekiego
Wschodu i Am ery ki. Języ k traktował j ako działanie
(energia), nie zaś jako wytwór działań. Nawiązując
do filozofii Kanta i Herdera, zakładał, że w języ ku
należy odróżnić konkretne realizacje od wewnętrznej
formy języ ka. W badaniu języ ka należy brać przede
wszy stkim pod uwagę jego rozwój jako przejaw
wewnętrznej formy.
-Według Hum boldta j ęzyk j est „swoistą em anacj ą
ducha danego narodu‖, zewnętrzny m wyrazem
„formy wewnętrznej‖, przez którą manifestuje się
określony pogląd na świat (przez wewnętrzną formę
języ ka trzeba rozumieć specyfikę struktury
psy chologicznej danej społeczności języ kowej).
Mentalność, kultura i ogólna postawa ideowa danego
narodu pozostaje w bezpośrednim związku z
poziomem rozwoju jego języka. Podkreślał też
nierozerwalny związek między myśleniem, a
językiem., przy czym twierdził, że język
subiektywizuje poznanie ( a więc recepcja zależy
od języka). W języ ku danego narodu odbija się
światopogląd tego narodu. Języ k zakreśla w poznaniu
człowieka zaklęty krąg, z którego jedy ny m wyjściem
jest poznanie innego języ ka. Uczenie się nowego
języ ka to poznawanie siatki pojęciowej właściwej
temu języ kowi, przy jęcie innego światopoglądu.
-H. wprowadził poj ęcie „wewnętrznej formy j ęzy ka‖.
Forma ta przejawia się przede wszystkim w
kategoriach gram aty czny ch języ ka, który ch stosunek
do elementów leksy kalny ch jest różny w różny ch
języ kach. Na tej podstawie H. opracował ty pologię
języ ków:
- j ęzy ki izoluj ące (np. chiński, elem enty leksy kalne i
gramaty czne stoją w nich zupełnie oddzielnie)
- j . agluty nacyjne ( np. turecki, elem enty leks. i
gramat. są ze sobą ty lko mechanicznie zestawione)
- j . inkorporacy j ne (np. języki Indian am erykańskich)
- j . fleksy j ne (np. indoeuropejskie, w który ch
kategorie gram at. wy rażane końcówki wy razów)

JAN NIECISŁAW IGNACY BAUDIN de
COURTENAY:
Polski języ koznawca, Twórca szkoły kazańskiej,
wprowadził termin FONEM, w 1870 roku wy dał
rozprawę ― O języ ku staropolskim sprzed wieku
XIV‖ – doktorat (oskarżony o panslawizm)
- Rozgraniczy ł poj ęcia : STATYKA JĘZYKA ( bada
prawa jego równowagi) oraz DYNAMIKA JĘZYKA
( bada history czne przemiany ); rozróżnił JĘZYK
(abstrakcy jny zbiór elementów) od MÓWIENIA
(realizacj a). Autor liczny ch prac,

KLASYFIKACJE JĘZYKÓW ŚWIATA:
1. Klasyfikacja genetyczna – ze względu na
pokrewieństwo, pochodzenie od wspólnego
prajęzy ka; podzielenie wszy stkich języ ków na
rodziny i podrodziny ze względu na związki
genety czne między nimi . Próbowano ustalić związki
między rodzinami: indoeuropejską a kaukaską (
sy stem owe bogactwo spółgłosek), indoeuropejską a

sem ito – cham ickim i ( zj awisko Apofonii),
indoeuropejską a uralską ( rozbudowana deklinacja)
TEORIA NOSTRATYCZNA: H. Pederson,
wspólny języ k dla : indoeuropejskich, semito –
chamickich, ałtajskich, uralskich, drawidy jskich,
kaukaskich. Dowód: podobieństwo zaimków
osobowy ch, sposób wy rażania negacji.
2. Klasyfikacja typologiczna – pewne cechy
wspólne bez względu na pochodzenie i geografię.
Podstawy klasy fikacj i ty pologicznej: elementy mowy
– fonologiczne, prozody czne, morfologiczne,
składniowe, leksy kalne.
4. Klasyfikacja geograficzna – ze względu na
podobieństwo wy nikające z długotrwały ch
wzajemny ch kontaktów, badanie rozmieszczanie
języ ków na kuli ziemskiej.

SEMIOLOG IA: Przedm iotem zainteresowania

j est ZNAK ( własności i funkcj e) ,
- „Kurs językoznawstwa ogólnego” F. de
Saussure’a – początek
- znak w kontekście funkcj onowania społecznego,

- Znak m a by ć osadzony w KODZIE

- wy różnili relacj e: paradygmaty czne ( między
znakami a sy stemem języ kowy m), i relacje
sy ntagm aty czne ( między znakam i w konkretnej
wy powiedzi), Plan wy rażania i plan treści
SEMIOTYKA – ogólna teoria znaków, term in
wprowadził J. Locke w „ rozważaniach
doty czący ch rozumu ludzkiego „ , Charles Pierce,
Barthes, Ecko,
- Filary = znak. Kod, kultura ( struktura w której
poprzednie są zakorzenione)
- Znak: elem ent znaczący i znaczony

- Dziedziny : sem anty ka, sy ntakty ka, pragmatyka

DIALEKTOLOG IA:

-pierwsze dane dialektograficzne dostarcza Oskar
Kolberg

(materiały

częściowo

zapisane

fonety cznie) [11-12 tom ów]
-m ateriały publikował w czasopiśm ie „Wisła‖
redagowany m przez Jana Karłowicza
-pierwsza

praca

naukowa

z

dialektologii

Malinowskiego pochodzi z 1873 roku i doty czy
gwar wsi opolskich
- rozkwit polskiej dialektologii zawdzięczam y

Kazimierzowi Nitschowi (Próby ugrupowania
gwar polskich‖ , „Mowa ludu polskiego‖ ,
„Dialekty języ ka polskiego‖ 1915, „Dialekty
polskie Śląska‖ 1939, „Wy bór polskich tekstów
gwarowy ch‖ 1916; Także prace: Karola Dejny
np. „Dialekty polskie, Atlas gwar polskich; Z.
Stiber „ Atlas języ kowy kaszubszczy zny i
dialektów sąsiednich‖; Karłowicz „ Słownik gwar
polskich‖.
DIALEKTOLOGIA STRUKTURALNA:

diasystem:

sposób

przedstawiania

dwóch

sy stemów uwy datniający ch zachodzące między
nimi podobieństwa czy różnice
idiolekt: całokształt właściwości m owy j ednostki,
obejmujący wszy stkie indy widualne właściwości
języ ka
Zajmuje się: badaniem dialektu i kontaktów
języ kowy ch,

zróżnicowaniem

języ ka,

wy korzy stuj e staty sty ki.
Pojęcia związane z D.:
TRANSFER: przenoszenie wzorów z języ ka
oj czy stego na j ęzy k obcy w procesie j ego
opanowy wania, SUPERSTRAT Języ kowy : języ k
ludności, która nawarstwiała się na ludność
tuby lczą na dany m terytorium, np. języ ki celtyckie
i germańskie. Adstrat językowy: języ k z którego
na teranie dwujęzy czny m lub wielojęzy czny m
inny języ k czerpie zapoży czenia, np. języ k
niemiecki względem języ ka łuży ckiego. substrat
językowy: języ k ludności pierwotnej na który
nawarstwił się języ k ludności napły wowej w
wy niku podboju lub imigracji; przejmując języ k
ludności

napły wowej

ludność

tuby lcza

wprowadza do niego rozmaite elementy własnego
języ ka, PIDGIN – dla uży tkowników języ k drugi,
pom ocniczy , ETNOLEKT: grupy etnicznej

JĘZYKI SLOWIANSKIE:
1). Zachodniosłowiańskie: grupa lechicka a). języki
lechickie (połabski), b). języ ki pomorskie (
kaszubski, polski, śląski); grupa łuży cka a). języ ki
łuży ckie ( dolnołuży cki, górnołuży cki, ponaschemu),
b). grupa czesko – słowacka ( czeski, słowacki,

knaan)
2. Południowosłowiańskie: a). grupa wschodnia ( s-
c-s, bułgarski, m acedoński), b). grupa zachodnia (
słoweński), c). grupa serbsko – chorwacka ( serbski,
chorwacki, bośniacki, czarnogórski)
3. Wschodniosłowiańskie: ruski, starobiałoruski,
białoruski, rosy jski, ukraiński, rumuński

PISMO:

Alfabety /sy labariusze/piktograficzne
właściwe/ideogramy
- m ezopotam skie żetony ( piktogram y sumeryj skie)
- tabliczki, na który ch odciskano żetony

- żetony proste: do notowania ilości ziarna

- żetony złożone: Uruk
- sy stem pism a: ostatnie 5 tys. lat, kolebka: bliski
wschód,
- PIKTOGRAMY: znaki graficzne, pism o
obrazkowe, pojęcia konkretne, przedstawienie
wy razu za pomocą obrazka w oderwaniu od zapisu.
Piktogramami są np. hieroglify , znaki drogowe i
ostrzegawcze, oznaczenia przeciwpożarowe.,
- IDEOGRAM: znaki graficzne oznaczaj ące pojęcia (
egipskie, chińskie, klinowe) (łac. idea –
prawzór; gr. idea – kształt, wy obrażenie,
gr. grámma – litera, pism o) – um owny znak
graficzny lub pisemny wyrażający określoną treść
bez uży cia liter.
- Pism o LOGOGRAFICZNE – logogram y
odpowiadają sy labom, mają wartość fonetyczną i
semanty czną;
- Alfabet: pism o oparte na podstawie fonetycznej ,
posiada znaki odpowiadające spółgłoskom i
samogłoskom.
Alfabetyczne pismo, pism o posługuj ące się znakami
dla oznaczenia cząstek dźwiękowy ch wy razów.
Rozróżnia się pismo alfabety czne: głoskowe (np.
greckie i łacińskie), spółgłoskowe (pisma semickie),
sy labiczne (pism a indy jskie).

MORFEM: naj m niejsza grupa fonemów, która

niesie znaczenie ( nie m ożna podzielić na m niejsze
jednostki znaczeniowe). Jedno z zagadnień
uniwersaliów języ kowy ch, Wariantami są tzw.
ALLOMORFY. Funkcj e: sem anty czna,
sy ntakty czna, Ty py : morfemy leksykalne (rdzenne),
samodzielne lub związane, obecne w
każdy m leksemie, o dominującej funkcji
semanty cznej, które odsyłają do świata
pozajęzy kowego, pełniąc funkcję referencjalną
(np. kot-, pies-/ps-), morfemy słowotwórcze,
niesamodzielne, o dominującej funkcji semanty cznej,
współtworzące leksemy pochodne, do tej grupy
zaliczam y prefiksy (np. za-
w zanieść), interfiksy (np. -o- w parowóz)

oraz sufiksy (np. -ek w kotek), morfemy

fleksyjne (gram aty czne), niesam odzielne, o
dominującej funkcji syntakty cznej, tworzące
konstrukcje regularne, sy gnalizujące podrzędność
sy ntakty czną (np. -em wkotem sygnalizuje, że
nastąpiła konotacja rzeczownika w narzędniku)
Istnieją też tzw. morfemy zerowe –
nieprzedstawiające sobą żadnego dźwięku.
SYSTEM FONOLOGICZNY – abstrakcy jny układ
cech dy sty nkty wnych opisujący funkcjonalną stronę
dźwiękowej formy języ ka.

JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA:
- XVIII/XIX J. G. Hamann ( Niemcy) – j ęzy k
wy maga pewnego sposobu myślenia i realizuje
pewne upodobania;
- J. G. Herder – każdy naród ma zakres m yśli –
własne znaki ( to jest języ k)
- właściwa teza: HUMBOLDT: j ęzyk to środek do
odkry wania prawd ( różny sposób oglądu świata)
- Bartm iński: zawarta w j ęzy ku zwerbalizowana
interpretacja rzeczy wistości, zespół sądów o
świecie. Utrwalone w gramatyce, słownictwie, w
przy słowiach implikowane przez formy języ kowe
( na podstawie społecznej wiedzy i przekonań)
- Grzegorczy kowa: struktura poj ęciowa utrwalona
w sy stemie języ ka ( w jego właściwościach
gramaty czny ch i leksy kalny ch) realizująca się w
wy powiedzi, Mim o subiekty wizm u tej struktury
(odmienności w różny ch języ kach) relacja
znakowa wiąże klasy dźwięków z klasami zjawisk
poprzez świadomość mówiący ch. Świat, mimo
subiekty wizmu siatki pojęciowej, jest obiekty wny
i da się ująć poznawcza. Przedmiotem naszy ch
wy powiedzi nie są pojęcia, ale zjawiska świata
obiekty wnego. Mimo odmienności struktur
pojęciowy ch zakrzepły ch w języ kach możliwa jest
wzajemna przekładalność języ ków: ta sama treść
w jedny m języ ku może by ć wy rażona
poj edy nczy m leksem em , w inny m kilkom a
leksem am i.
Trudność porozumienia się między ludźmi wynika
nie z różnic w sy stemach języ kowy ch, ale z różnic
w bagażu doświadczeń i przekonań mówiący ch
- to wizj a ( podm iot patrzący ) i obraz ( wynik
postrzegania) świata
- Kształtuj e się poza j ęzy kiem , ale wchodzi w jego
skład.

KOG NITYWIZM:USA l 70/80 – nowa
koncepcja Języ koznawstwo Kognity wne ( łac.
cognito=poznanie) efekty poznania są utrwalone
w języ ku, pragną odtworzy ć obraz świata
istniejący w umysłach ludzkich, pokazać jak
ludzie konstruują ten sam obraz. Przedstawiciele:
Johnson, Lakoff, „ metafory w naszym życiu‖
- kognity wiści to przedstawiciele j ęzy koznawstwa

antropologicznego, badaj ą j ęzy kowe zachowania
ludzi,

- zdaniem kognity wistów związek m iędzy
my śleniem a percepcją: nie można odrywać
języ ka od procesów myślowych
- poj ęcia wy wodzą się z ludzkiego doświadczenia
- doświadczenia związane z psy chofizy czną
koncepcją jednostki, trady cjami, cywilizacją
-kognity wiści badaj ą sposoby konceptualizacji
świata, jak ludzie przerabiają świat na pojęcia
- wprowadzaj ą zagadnienie KATEGORYZACJ (
tworzą zbiór cech ustalony ch przez naukę, cechy
te odróżniają jedną kategorię od drugiej; mają
wy raźne granice, które nie ulegają zm ianie),
MODELI POJĘCIOWYCH i METAFORYZACJI
Model kategory zacji naturalnej: przynależność
stopniowalna, granice się rozmy wają,
determinowany przez cechy charaktery zujące i
reprezentaty wne, prototypowe, nie muszę to by ć
cechy naukowe
- Podstawowe zdolności kognity wne człowieka
odzwierciedlane w strukturach języ kowy ch:
Tworzenie ustrukturowany ch konceptualizacj i,
Kategory zowanie j edny ch struktur w oparciu o

inne
Kategory zowanie i uj m owanie danej sy tuacj i na
różny ch poziomach abstrakcji (schematy zacja)
Rozpoznawanie podobieństw między różny mi
strukturam i
Ustalanie odpowiedniości między elementami
znaczenia różny ch struktur
Łączenie prostszy ch struktur w bardziej złożone
Ujmowanie sceny w kategoriach „figura-tło‖
Uj m owanie

sceny

na

różne

sposoby

(obrazowanie),
-Preferowane jest ujm owanie zj awisk w
kategoriach typologicznych, oparty ch na
psy chologicznej koncepcj i prototypów,
nawiązującej do matematycznej
koncepcj i zbiorów rozmytych.
-Zadaniem j ęzy koznawstwa j est rekonstrukcj a
zawartego w tekstach językowego obrazu świata.
STRUKTURALIZM
Językoznawstwo strukturalne
Właściwy m jego twórcą jest F. de Saussure; jego
tezy :

- j ęzy k j est sy stem em znaków głosowy ch
służący ch do przekazy wania my śli członkom
danej społeczności;
- znak zawiera stronę oznaczaj ącą i oznaczaną
wzajemnie się warunkujące; jest on arbitralny co
do formy strony oznaczającej a proporcjonalny
względem oznaczanej rzeczy wistości; znak ma
budowę linearną – obok znaczenia posiada także
wartość wy nikającą z relacji do inny ch znaków;
- de Saussure i j ego zwolennicy wprowadzili
bilateralną

koncepcję

znaku

językowego,

w której ujęciu znak językowy ma charakter
psychiczny i przedstawia się jako dwoisty byt
myślowy; jego istotą jest ścisłe połączenie
stron: oznaczającej (pojęcie) i oznaczanej
(obraz akustyczny);
- j ęzy k j ako sy stem relacji i opozy cj i jest formą, a
nie substancją; jest on urządzeniem funkcy jny m;
- elem enty językowe łączą się ze sobą na zasadzie
relacj i asocj acy j ny ch i sy ntagm aty czny ch;
- na poj ęcie m owy składaj ą się dwa aspekty : j ęzyk
(langue) i mówienie (parole);
-

języ koznawstwo

powinno

by ć

nauką

autonomiczną z własny m aparatem pojęciowy m
i m etodologiczny m .

STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI – druga
poł. XIX w. – zaczy na się wy twarzać tradycja
badań lingwisty czny ch w Ameryce.
Przedstawiciele i ich tezy :
1. FRANZ BOAS – profesor na U. Colum bia,
zajmował się badaniem języków indiańskich, jego
prace rozpoczy nają lingwisty kę amerykańską,
Języ ki indiańskie= nie mają tradycji
piśmiennictwa, nie mają historii, badanie
sy nchroniczne!

- Jako pierwszy postawił e centrum

zainteresowania opis sy nchroniczny
2. EDWARD SAPIR – uczeń Boasa, pionier

strukturalizm u w USA, zaczął niezależnie od de
Saussure’a propagować idee o języku jako
zorganizowany m sy stemie, wysunął teorię
WZORCÓW JĘZYKOWYCH – każdy nosi w
sobie podstawowe schematy organizacji języ ka
- rozpoczął antropologiczne badania nad j ęzykiem
- Fonem dla Sapira – psy chologiczna koncepcja

fonem u – kom pleks asocj acji psy chiczny ch
zlewający ch się w idealny dźwięk
- Kry terium dystrybutywne – dla określenia natury
fonemu decy dujące znaczenie ma np. realne
możliwości kombinatory jne w tekście
3. BENIAMIN LEE WHORF – uczeń Sapira,
głosił pogląd, że świat my ślowy człowieka
powiązany jest jak najściślej ze strukturą jego
języ ka , wszy stkie języ ki są doskonałe i równie
zaawansowane w rozwoj u, jego teoria wykazuj e
zależność ty pu kultury od ty pu języ ka!
Języ k = określone widzenie i pojmowanie świata

STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI 2:
-zapoczątkowała go działalność uniwersy tetu w
Yale, za prekursora uznaje się Leonarda
Bloom fielda
-szkoła funkcj onowała pod różny m i nazwam i:
Szkoła Jelska, blomfildowcy , dy stry bucjoniści
-na

ukształtowanie

się

strukturalizmu

amery kańskiego wpły w miały dwa czy nniki
1)prakty czna potrzeba opisania języ ka Indian
2)wpły w behawioryzmu, który głosił, że
przedmiotem badań psy chologiczny ch człowieka
może by ć ty lko dostrzegalne zachowanie, nie zaś
to, co jest niedostępne dla obserwacji –
świadomość człowieka; behawiory zm opiera się
na poglądzie, że wszy stkie różnice miedzy ludźmi
są uwarunkowane środowiskiem i całe ich
zachowanie ogranicza się do reakcji, jest
odpowiedzią na bodziec
-strukturaliści am ery kańscy badali tekst a nie
sy stem
-analizy

dokony wali

na

płaszczy źnie

sy nchronicznej
-w opisie j ęzy ka posługiwali się metodą
dystrybucyjną, która polega na ustalenia zbioru
otoczeń (kontekstów),w który ch dany element
może wy stąpić – elementy języ kowe nie
wy stępują w dowolny ch kontekstach lecz
wy kazują pewne ograniczenia, bp. dy stry bucja j
pozwala scharaktery zować tę głoskę jako głoskę,
która zawsze wy stępuje w sąsiedztwie samogłoski
-kry terium dy stry bucy j ne stosowano m .in. w
fonologii (Sapir)
-w opisie j ęzy kowy m dy stry bucj oniści pom ij aj ą
semanty kę, np. rzeczownik w języ ku angielskim
definiowano jako klasę wy razów, które mogą
wy stąpić po rodzajniku
antymentalizm: opieraj ąc się na
mechanisty czny ch założeniach behawioryzmu
twierdził, że języ k należy opisy wać jako część
zachowania się człowieka w kategoriach bodźca i
reakcj i

TEZA SAPIRA – WHORF
Teoria wg której języ k jest czy nnikiem
kształtujący m wy obrażenia ludzi o świecie: języ k
danej społeczności organizuje jej kulturę,
ponieważ klasy fikuje i porządkuje wrażenia ludzi
odbierane ze świata, ustrukturowując niejako
konkretną rzeczy wistość
₪

teorie

rozwinął języ koznawca

amery kański B.L. Whorf, opierając się na
koncepcjach E. Sapira i doprowadzając je
do skrajności

₪

wg niej nie ma języ ków bardziej

lub mniej doskonały ch

₪

Whorf twierdził, że kategorie

języ kowe bezpośrednio odzwierciedlają
nasze wy obrażenie o świecie, które u
różny ch społeczności języ kowy ch jest
różne – języ k służy bowiem nie ty lko do
wy rażania pojęć, ale także do ich
kształtowania

w

obrębie

danej

społeczności języ kowej

₪

u

podstaw

różnorodności

języ kowej leży różny sposób widzenia
rzeczy wistości, przejawiający się we
wszy stkich

częściach

sy stemu

języ kowego, które są związane ze
znaczeniem, tzn. w słownictwie, składni i
w m orfologii

₪

poglądy Sapira by ły mniej skrajne;

podkreślał on konieczność ostrożnej
interpretacji swoich twierdzeń: nie można
widzieć w każdej kategorii gramaty cznej
bezpośredniego przejawu jakiegoś aspektu
kultury

SZKOŁY STRUKTURALNE:
1). Języ koznawstwo strukturalne sy nchroniczne :
a). szkoła genewska: rozwij a się nadal, Austria:

K. Buhler
b). szkoła praska: Trubiecki – naj m niej szą
jednostką języ ka na płaszczy źnie fonicznej jest
fonem, w strukturze języ ka wszy stko sprowadza
się do opozy cji; Jacobson – problematyka
sy nchronii i diachronii, wzaj emne
przy porządkowanie relacji paradygmatyczny ch i
sy ntagmaty czny ch w języ ku
c). szkoła kopenhaska: Hj elm slev, twórca

glossem aty ki

POLSKA: J. Kury łowicz, Milewski
FRANCJA: A. Martinem ,

ANGLIA: A. H. Gardiner, podkreśla rolę podłoża
społecznego
2) Języ koznawstwo strukturalne diachroniczne:
prace Jacobsona, Kuryłowicza, Martineta.
3). Języ k. Astrukturalne sy nchroniczne:
a). lingwisty ka włoska: neolingwisty ka – program
zmierzający do humanizacji lingwisty ki,
sprzeciwiający się naturalisty cznym koncepcją
młodogramaty ków₪ i abstrakcyjnym schematom
strukturalizm u, G. Bonfante, V. Pisani

b). Austria: nowa teoria F. Kainz’a
c). Francja: A. Dauzat uprawia geografię
lingwisty czną; J. Marouzeau zajmuje się
problematy ką sty listy ki
4. Języ k. Astrukturalne diachroniczne:
a). teoria ewolucj i: O. Jespersen – utożsamia
postęp w ewolucji języ ka z wzrostem jego
efekty wności, N. J. Marr – uzgadnia elementy
teorii młodogramaty ków z teorią klasową Marksa
b). działy języ ka – M. Grammont – analizuje w
sposób sy stematy czny procesy zmian
fonety czny ch

TYPY JĘZYKÓW SYNTAKTYCZNYCH:
I. ze względu na stopień zawartości grup
sy ntakty czny ch j ęzyki dzielą się na:
1. Izolujące – chiński, języ ki Sudanu i Amery ki,
częściowo francuski, języ ki prozody czne,
intonacy j ne, o rozbudowanym systemie cech
dy sty nkty wny ch sylaby, są bezwyrazowe ( brak
stały ch schematów budowy ty ch jednostek)
2. Aglutacyjne – tureckie, każda funkcj a
znaczeniowa wy razu związana jest z odrębny m
jego morfemem, który spełnia ty lko jedną funkcję
znaczeniową
3. Fleksyjne – polski, bałty ckie, słowiańskie, bez
bułgarskiego, wy raz składa się z tematu o funkcji
sem anty cznej i z końcówki o funkcj i składniowej (

np. przy padek i liczba)
4. Alternacyjne – arabski, hebraj ski, kum ulacj a
funkcji semanty cznych ( w spółgłoskach) i
składniowy ch ( w samogłoskach) w obrębie
wy razu, który stanowi całość morfologicznie
niepodzielną, składa się zazwy czaj ty lko z
rdzenia.

II. Ze względu na szy k członów, na:
1. Postpozy cy j ne ( rodzina indoeuropej ska)

2. Prepozy cy jne ( suahili)
III. ze względu na formę wykładników
sy ntakty czny ch, na:

1. języki pozycyjne – stosunki sy ntakty czne
wy rażane są przez stały szyk członów
składniowy ch, np. w języ ku angielskim
2. języki przypadkowe – stosunki sy ntakty czne
wy rażane są przez końcówki, prefiksy , alternacje,
akcent, np. w j ęzy ku polskim i łacińskim
3.koncentryczne (inkorporujące,
polisynettyczne) – stosunki sy ntakty czne
wy rażone są przez zaimkowy ch zastępców
członów niekonsty tuty wny ch inkorporowanych do
członu konsty tuty wnego, np. w języ ku indiańskim
odży wa grupa nominalna, Szy k w zdaniu:
SVO ( polski, angielski, chiński), SOV ( łacina,
japoński, koreański), VSO ( walijski, arabski) S-
podm iot, V –orzeczenie, O-dopełnienie
IV. Ze względu na funkcję wykładników
sy ntakty czny ch: m iędzy podmiotem a
orzeczeniem nieprzechodnim, np. ojciec śpi
,m iędzy agensem a orzeczeniem przechodnim, np.
ojciec zabił, między pacjensem a orzeczeniem
przechodnim, np. zabił sarnę, między członek
określający m a określanym grup nominalnych, np.
oj ca dom .
V. Struktury sy ntakty czne wy ższego rzędu:
1. Języ k lewogłowy – wy raz nadrzędny poprzedza
podrzędny , indeksowane
2. J. Prawogłowy – wyraz nadrzędny następuje po
podrzędny m, oflagowywanie

JĘZYKOZNAWSTO TYPOLOGICZNE:
= porównywanie systemów języków
Języ ki świata to grupa kodów porówny walny ch
ponieważ mają liczne cechy wspólne tj.: są
fonem owe, dwuklasowe, arbitralne, semantyczne.
( dowodem jest Biblia przetłumaczona na
wszy stkie języ ki)
- W sy stem ach języ ków wyróżnia się:
cechy prymarne to cechy wspólne wszystkich
języ ków, tworzą ramę modelu języka, który
jednak sam nie może funkcjonować, musi być
uzupełniony o cechy sekundarne, które będą
właściwe.
- Dla potrzeb ty pologii wy odrębnia się 4.

Dziedziny sy stem u j ęzyka: fonologiczny ,
sem anty czny , syntakty czny , stylisty czny

- J. ty pologiczne bierze pod uwagę ty lko istniej ące
w dany m momencie różnice i podobieństwa
między języ kami.
-identy czność

ty pologiczna:

ty pologicznie

identy czne są te elementy dwóch języ ków, które
(każdy
w swy m sy stemie) ma tę samą funkcję języ kową

TYPOLOG IA SEMANTYCZNA:

1).Sy stem y : słownikowy (nazywający), zaimkowy
(wskazujący ), liczebnikowy (szeregujący );
2). Wy stępowanie wyrazów: konkretne (mało
inform acj i), abstrakcy jne(dużo informacji) , dwa

ty py : recesywny(dominują konkretne),

ekspresywny (dom inuj ą abstrakcy jne)
TYPOLOG IA FONOLOG ICZNA:

- opozy cj a prymarna – podział na samogłoski i
spółgłoski ( ustne, nosowe, klasy fikacja ze
względu na stopień zbliżenia narządów mowy )
TYPOLOG IA SYNTAKTYCZNA:

morfemy – naj m niej sze znaczące odcinki form y
języ kowej, wy stępują we wszy stkich języ kach
świata, morfemy semanty czne = semanty :
nazy wające, szeregujące, wskazujące ( składają
się na sy stem semanty czny języ ka)
morfemy semantyczne nie są znakami mowy, lecz
ich budulcem – z nich te znaki powstaj ą
morfemy semanty czne są łączone w całości
wy ższego rzędu, środki, które do tego służą,
tworzą system syntaktyczny języka
cztery ty py zespołów:

1.

człony sy ntakty czne

2.

grupy nom inalne

3.

grupy werbalne = zdania

4.

zdania złożone

TYPOLOG IA STYLISTYCZNA
- języki specjalne : charaktery styczne dla
pewnego środowiska, odrębne słownictwo),
podział ze względu na funkcję, płeć
- języki tajne: dla grupy wtaj em niczony ch ludzi,
celowe ukry cie informacji, przekształcanie

znaczenia.
Dialekty kulturowe: języ ki religijne (święte,
m isy j ne, pom ocnicze), języ ki kancelaryj ne, j.

poety ckie.