Laboratorium Elektrotechniki i elektroniki LABORATORIUM © AMD2012
Temat ćwiczenia:
STANY NIEUSTALONE W OBWODACH ELEKTRYCZNYCH
Wprowadzenie
Przejście od jednego stanu pracy układu elektrycznego złożonego z elementów R, L, C do innego stanu
pracy, wywołany np. zmianą parametrów układu, jego struktury lub też zmianą rodzaju i charakteru wymuszeń
nie odbywa się skokowo, ale trwa pewien przedział czasu. Teoretycznie ten przedział czasu rozciąga się od
momentu początkowego aż do nieskończoności. Stan ten nazywamy stanem nieustalonym. Przejście od jednego
stanu pracy do drugiego obejmujemy wspólną nazwą – komutacja, przy czym zakłada się, że sam fakt
komutacji odbywa się w czasie nieskończenie krótkim. Każdemu stanowi pracy układu odpowiada określony
zapas energii pola elektrycznego i pola magnetycznego (w modelach obwodowych indukcyjności i pojemności
reprezentowany przez tzw. warunki początkowe, tj. prąd i
0
w indukcyjności i napięcie u
0
na pojemności.
Zarówno energia pola magnetycznego zgromadzona w indukcyjności oraz energia pola elektrycznego
zgromadzona w pojemności mogą zmieniać się tylko w sposób ciągły (nie skokowo), gdyż w przeciwnym
przypadku moc jako pochodna energii (szybkość jej zmian) osiągała by wartość nieskończenie dużą, co
fizycznie nie jest możliwe.
Wspomniano wyżej, że przejście od jednego stanu pracy do drugiego wymaga teoretycznie nieskończenie
dużego czasu. Praktycznie ten przedział czasu przejścia od jednego do drugiego stanu (stan przejściowy) może
być bardzo krótki, po upływie którego prądy i napięcia zbliżają się na tyle blisko wartości ustalonych, że bez
popełnienia błędu można taki stan uznać za ustalony.
Jeśli układ elektryczny nie zawiera indukcyjności oraz pojemności (jest obwodem rezystancyjnym, czyli
składa się tylko z oporności), wtedy przejście od jednego do drugiego stanu ustalonego odbywa się skokowo,
bez żadnych opóźnień ponieważ rezystancje nie posiadaja zdolności gromadzenia energii.
Obwód składający się z elementów R, L, C może być traktowany jako obwód tylko rezystancyjny, jeśli
wymuszenia w nim działające są stałe (niezależne od czasu) oraz gdy pominiemy stan przejściowy obwodu.
Występowanie stanów przejściowych w układach elektrycznych z jednej strony jest niepożądane, czasem
niebezpieczne (np. przy zwarciach występujących w systemach energetycznych), a z drugiej strony – stan
przejściowy może być normalnym stanem pracy układu, jak to ma miejsce np. w systemach radiotechnicznych,
układach automatycznego sterowania itp.
Do analizy stanów nieustalonych zachodzących w układach elektrycznych złożonych z liniowych
i skupionych elementów R, L, C można stosować różny aparat matematyczny. W instrukcji posługujemy się
tzw. metodą klasyczną, która polega na ułożeniu (na podstawie praw Kirchhoffa i zleżności prądowo
napięciowych na elementach) równań obwodu elektrycznego. Równania te są równaniami różniczkowo-
całkowymi z czasową zmienną niezależną t. W ćwiczeniu będziemy się zajmować układami R, L, C opisanymi
liniowymi równaniami różniczkowymi drugiego rzędu. Rozwiązanie równania różniczkowego jest sumą dwóch
części. Jedną z nich jest całka szczególna równania niejednorodnego (ogólnie nazywaną składową
wymuszoną), druga zaś – całką ogólną równania różniczkowego jednorodnego (składowa ta nosi nazwę
składowej swobodnej). Wartości początkowe umożliwiają wyznaczenie stałych całkowania występujących
w rozwiązaniu.
)
(
)
(
)
(
t
x
t
x
t
x
w
s
gdzie: x
s
(t) – składowa swobodna (odpowiedź na warunki początkowe)
x
u
(t) – składowa wymuszona (odpowiedź na wymuszenie)
Rozwiązanie równania różniczkowego można również przedstawić jako sumę składowej przejściowej
i składowej ustalonej
)
(
)
(
)
(
t
x
t
x
t
x
u
p
gdzie: x
p
(t) – składowa przejściowa
x
u
(t) – składowa ustalona
Składowa przejściowa ma taką własność, że dla czasu dążącego do nieskończoności zanika.
0
)
(
lim
t
x
p
t
Natomiast składowa ustalona ma charakter wymuszenia.
AMD
2
Badanie obwodów II-go rzędu - pomiary w obwodzie RLC
Obwód RLC II-go rzędu przedstawia poniższy rysunek
.
.
Rys. 1. Schemat obwodu elektrycznego R, L, C drugiego rzędu
Równanie obwodu
)
(
)
(
4
d
d
1
1
d
d
d
d
0
d
d
R
2
Z
Z
2
2
0
Z
t
i
R
t
u
LC
L
R
e(t)
t
L
i(t)
LC
t
i(t)
L
R
t
i(t)
e(t)
)
(
u
i(t)dt
C
1
i(t)
R
t
i(t)
L
t
C
Przyjmujemy:
e(t) = E = const, u(0)= 0, i(0) = 0, R
Z
=R+R
L
+R
G
Rozwiązanie dla
< 0 przebieg oscylacyjnie tłumiony
Wielkości obliczone teoretycznie.
4
3
2
4
1
2
Δ
T
m
T
m
Z
m
t
α
m
e
I
A
e
I
A
ω
T
2L
R
α
2
1
ω
L
2E
I
t)
sin(ω
e
I
i(t)
Wielkości obliczone z pomiarów oscyloskopem
amplitudy
2
1
i
A
T
2π
ω
A
A
ln
T
2
α
Rozwiązanie dla
= 0 przebieg aperiodyczny krytyczny
max
max
1
max
,
2
i
R
U
e
R
E
i
,
2L
R
α
L
E
C
0
C
e
t
C
e
C
i(t)
Z
Z
2
1
t
α
2
t
α
1
Wielkości obliczone z pomiarów oscyloskopem
1
1
t
Rozwiazanie dla
> 0 przebieg aperiodyczny
)
(
ln
1
)
(
1
max
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
t
i
R
U
s
s
t
2
1
2L
R
s
L
E
C
C
e
C
e
C
t
i
Z
,
t
s
t
s
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 0
-1
-0 . 8
-0 . 6
-0 . 4
-0 . 2
0
0 . 2
0 . 4
0 . 6
0 . 8
1
u
R
[V]
T
t[ms]
A
1
A
2
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 0
0
0 . 1
0 . 2
0 . 3
0 . 4
0 . 5
0 . 6
0 . 7
0 . 8
t
1
U
max
u
R
[V]
t
[ms]
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 0
0
0 . 1
0 . 2
0 . 3
0 . 4
0 . 5
0 . 6
0 . 7
0 . 8
t
1
U
max
u
R
[V]
t
[ms]
C
R
e(t)
i(t)
u
C
u
R
u=u
L
+ u
RL
L
R
L
R
G
R
G
t
0
= 0
K
AMD
3
Przebieg ćwiczenia
Układ pomiarowy należy połączyć zgodnie ze schematem przedstawionym na rysunku 2. W układzie
pomiarowym zamiast przełącznika „K” zastosowano generator fali prostokątnej. Na ekranie oscyloskopu należy
zaobserwować przebiegi czasowe w ciągu jednego okresu a następnie rozciągnąć skalę czasu na stan przejścia
napięcia wejściowego z jednego stanu do drugiego (skok napięcia).
We I
We II
Oscyloskop
Wy
Generator
fali prostokątnej
R
G
=50
Rys. 2. Schemat układu pomiarowego obwodu RLC
Na wyjściu generatora funkcyjnego należy ustawić napięcie:
- o kształcie impulsów prostokątnych i wypełnieniu 1/2,
- częstotliwości f =120 [Hz],
- amplitudzie E = 10 [V],
Zmierzyć omomierzem rezystancję cewki indukcyjnej R
L
[
] przy L = 1[H],
Wstępnie ustawić wartość:
Rezystancji R = 5 [k
indukcyjności L = 1[H], pojemności C = 5 [nF].
Po skorygowaniu wartości R i C należy wykonać zdjęcie aparatem cyfrowym ekranu oscyloskopu oraz dokonać
pomiarów odpowiednich wielkości w zależności od badanych przebiegów.
Odczyt z oscyloskopu
Wielkości z ekranu oscyloskopu odczytuje się w działkach, najczęściej w [cm]. W celu otrzymania wartości
napięcia mierzonego sygnału należy przemnożyć wartość wyrażoną w cm przez wzmocnienie właściwe dla
danego kanału. Podobnie dla określenia czasu, odcinek odpowiadający określonemu przedziałowi czasowemu
należy pomnożyć przez podstawę czasu oscyloskopu dla danego przebiegu.
cm
ms
]
[
]
[
cm
V
]
cm
[
]
V
[
m
m
T
K
cm
T
ms
T
K
E
E
(*)
Przykładowy ekran oscyloskopu wraz z opisem przedstawia rysunek 3.
Rys. 3. Odpowiedź szeregowego obwodu RLC na skok napięcia wejściowego
AMD
4
Pomiary dla przebiegu oscylacynie tłumionego
W tabeli 1 wpisujemy nastawy wartości parametrów elementów badanego obwodu.
Tabela 1. Wartości elementów obwodu odczytane z nastaw lub zmierzone.
R[k
]
R
G
[
]
L[H]
R
L
[
]
C[nF]
Pomiar oscyloskopem
Na kanale I oscyloskopu obserwujemy skok napięcia e(t), natomiast na kanale II oscyloskopu obserwujemy
napięcie u
R
(t)
na rezystancji R. Pomiary sygnału oscylacyjnego nieco upraszczamy przyjmując,że ekstrema
przebiegu występują dla ¼ oraz ¾ okresu T.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 0
-1
-0 . 8
-0 . 6
-0 . 4
-0 . 2
0
0 . 2
0 . 4
0 . 6
0 . 8
1
u
R
[V]
T
t[ms]
A
1
A
2
Tabela 2. Wartości sygnałów odczytane z ekranu oscyloskopu
Wzmocnienie
napięciowe
kanał "I"
KI[V/cm]
Wzmocnienie
napięciowe
kanał "II"
KII[V/cm]
Podstawa czasu
oscyloskopu
KT[ms/cm]
Skok napięcia
E[cm]
Amplituda
A1[cm]
Amplituda
A2[cm]
Okres
T[cm]
Opracowanie pomiarów
Wzory do obliczeń na podstawie pomiarów oscyloskopem.
2
1
2
1
1
e
2
1
A
A
ln
T
2
α
T
2π
ω
A
I
A
A
ln
m
Tabela 3. Wartości wyznaczone na podstawie pomiarów oscyloskopem
Wyróżnik
∆
I
m
[mA]
Pulsacja
[rad/s]
Stała tłumienia
Skok napięcia
E[V]
Amplituda
A1[V]
Amplituda
A2[V]
Okres
T [
s]
∆
<0
Wzory do obliczeń teoretycznych:
ω
T
e
I
A
e
I
A
2L
R
α
2
1
ω
L
2E
I
LC
L
R
T
m
T
m
Z
Z
2
,
,
,
,
,
Δ
,
4
4
3
2
4
1
m
2
Tabela 4. Wartości zadane i obliczone teoretycznie
Wyróżnik
∆
I
m
[mA]
Pulsacja
[rad/s]
Stała tłumienia
Skok napięcia
E[V]
Amplituda
A1[V]
Amplituda
A2[V]
Okres
T [
s]
Błąd względny
%
AMD
5
Pomiary dla przebiegu aperiodycznego krytycznego
Przebieg aperiodyczny krytyczny uzyskamy z przebiegu oscylacyjnie tłumionego przy niezmienionej wartości L
zwiększając rezystancję R o
R od 2 do 4 k
i obliczając
C z warunku
= 0.
W tabeli 5 wpisujemy nastawy wartości parametrów elementów badanego obwodu.
Tabela 5. Wartości elementów obwodu odczytane z nastaw lub zmierzone.
R[k
]
R
G
[
]
L[H]
R
L
[
]
C[nF]
Pomiar oscyloskopem
Na kanale I oscyloskopu obserwujemy skok napięcia e(t), natomiast na kanale II oscyloskopu obserwujemy
napięcie u
R
(t)
na rezystancji R.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 0
0
0 . 1
0 . 2
0 . 3
0 . 4
0 . 5
0 . 6
0 . 7
0 . 8
t
1
U
max
u
R
[V]
t
[ms]
Tabela 6. Wartości sygnałów odczytane z ekranu oscyloskopu
Wzmocnienie
napięciowe
kanał "I"
KI[V/cm]
Wzmocnienie
napięciowe
kanał "II"
KII[V/cm]
Podstawa czasu
oscyloskopu
KT[ms/cm]
Skok napięcia
E[cm]
Wartość max
U
max
[cm]
Czas
t
1
[cm]
Opracowanie pomiarów
Wzory do obliczeń na podstawie pomiarów oscyloskopem:
1
1
t
Tabela 7. Wartości wyznaczone na podstawie pomiarów oscyloskopem
stała tłumienia
[
s
-1
]
Skok napięcia
E[V]
Wartość max
U
max
[V]
Czas
t
1
[
s]
Wzory do obliczeń teoretycznych:
1
max
2
e
R
ER
U
,
2L
R
α
Z
Z
Tabela 8. Wartości zadane i obliczone teoretycznie
Wyróżnik
stała tłumienia
[
s
-1
]
Skok napięcia
E[V]
Wartość max
U
max
[V]
Czas
t
1
[
s]
0
Błąd względny
%
AMD
6
Pomiary dla przebiegu aperiodycznego
Przebieg aperiodyczny uzyskamy z przebiegu aperiodyczny krytyczny przy niezmienionej wartości L
zwiększając rezystancję R o
R = 1 k
oraz zwiększając
pojemność
C o
C = 10 nF.
W tabeli 9 wpisujemy nastawy wartości parametrów elementów badanego obwodu.
Tabela 9. Wartości elementów obwodu odczytane z nastaw lub zmierzone.
R[k
]
R
G
[
]
L[H]
R
L
[
]
C[nF]
Pomiar oscyloskopem
Na kanale I oscyloskopu obserwujemy skok napięcia e(t), natomiast na kanale II oscyloskopu obserwujemy
napięcie u
R
(t)
na rezystancji R.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 0
0
0 . 1
0 . 2
0 . 3
0 . 4
0 . 5
0 . 6
0 . 7
0 . 8
t
1
U
max
u
R
[V]
t
[ms]
Tabela 10. Wartości sygnałów odczytane z ekranu oscyloskopu
Wzmocnienie
napięciowe
kanał "I"
KI[V/cm]
Wzmocnienie
napięciowe
kanał "II"
KII[V/cm]
Podstawa czasu
oscyloskopu
KT[ms/cm]
Skok napięcia
E[cm]
Wartość max
U
max
[cm]
Czas
t
1
[cm]
Opracowanie pomiarów
Tabela 11. Wartości wyznaczone na podstawie pomiarów oscyloskopem
Skok napięcia
E[V]
Wartość max
U
max
[V]
Czas
t
1
[
s]
Wzory do obliczeń teoretycznych:
)
(
,
ln
1
,
,
,
4
1
max
1
2
1
2
1
1
2
t
i
R
U
s
s
t
2
1
2L
R
s
L
E
C
LC
L
R
Z
,
Z
Tabela 12. Wartości zadane i obliczone teoretycznie
Wyróżnik
C
1
[mA]
s
1
[s
-1
]
s
2
[s
-1
]
Skok napięcia
E[V]
Wartość max
U
max
[V]
Czas
t
1
[
s]
Błąd względny
%
X
X
X
Dla badanych obwodów należy ułożyć równanie różniczkowe. Rozwiązać równanie dla właściwych wartości
parametrów R, L, C i wymuszenia E. Otrzymane rozwiązania przedstawić w postaci analitycznej i graficznej.
Porównać przebiegi otrzymane z oscyloskopu (zdjęcia ekranu oscyloskopu) z rozwiązaniami teoretycznymi.
AMD
7
Przykładowe obliczenia numeryczne obwodu w programie Matlab
Równania stanu badanego obwodu mają postać:
i(t)
C
(t)
u
t
e(t)
L
(t)
u
L
i(t)
L
R
i(t)
t
1
d
d
1
1
d
d
C
C
Z
Plik funkcyjny równań stanu obwodu:
function dy=row_stanu(t,y)
global Rz L C E
dy=zeros(2,1);
dy(1)=-R/L*y(1)-1/L*y(2)+1/L*E;
dy(2)=1/C*y(1);
Plik skyptowy rozwiązań numerycznych obwodu :
global Rz L C E
Rz=4000;L=1;C=7*10^-9;E=10;
[t,y]=ode45('row_stanu',[0 0.002],[0;0]);
subplot(3,1,1)
plot(t,y(:,1)),grid on
title('przebiegi czasowe prad i(t)')
subplot(3,1,2)
plot(t,y(:,2)),grid on
title('przebiegi czasowe napiecie uc(t)')
subplot(3,1,3)
plot(y(:,1),y(:,2)),grid on
title('trajektoria')
Rozwiązanie graficzne
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
1.4
1.6
1.8
2
x 10
-3
-5
0
5
10
x 10
-4
przebiegi czasowe prad i(t)
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
1.4
1.6
1.8
2
x 10
-3
0
5
10
15
20
przebiegi czasowe napiecie uc(t)
-4
-2
0
2
4
6
8
x 10
-4
0
5
10
15
20
trajektoria
AMD
8
Przykładowe obliczenia obwodu w programie Mathcad
Stan nieustalony w obwodzie RLC
L
C
R
R
L
R
g
e(t)=E
Przebieg oscylacyjny
Dane z odczytu i pomiaru
Rg
50
R
4000
L
1 H
C
7
10
9
F
RL
229
Rz
Rg
R
RL
Pomiary oscyloskopowe
E
8 V
A1p
2100 mV
A2p
1100
mV
Tp
550 10
6
s
Obliczenia teoretyczne
Rz
L
2
4
L C
5.531
10
8
1
s
2
Imax
2 E
L
6.803
10
4
A
Obliczenia z pomiarów
Różnice względne
Umax
R Imax
2.721V
1
2
1.176
10
4
1
s
p
2
T p
1.142
10
4
1
s
p
100
2.851
T
2
5.343
10
4
s
Rz
2 L
2.139
10
3
1
s
p
2
T p
ln
A1p
A2p
2.351 10
3
1
s
p
100
9.903
uR t
( )
R Imax
e
t
sin
t
(
)
- napięcie na rezystancji R
tmax
1
atan
1.183 10
4
s
T
4
1.336 10
4
s
A1
uR
T
4
2.045V
A1max
uR tmax
(
)
2.079V
A1
A1
A1p
A1
100
2.699
A2
uR
3T
4
1.155
V
A2max
uR tmax
T
2
1.174
V
A2
A2
A2p
A2
100
4.725
0
2 10
4
4 10
4
6 10
4
8 10
4
2.5
1.25
0
1.25
2.5
uR t
( )
t
AMD