11. Pojęcie umowy (tzw. ogólne typy umów, zawarcie umowy, treść, forma,
granice swobody),
Pojęcie umowy
Umowa to świadoma czynność prawna polegająca na celowym działaniu zmierzającym do
wywołania określonego skutku prawnego.
Niezbędną częścią składową umowy jest oświadczenie woli stron. Jest to zewnętrzny przejaw
powzięcia woli wywołania określonych skutków prawnych.
Zachowanie się o którym mowa uzyskuje podmiot oświadczenia woli po spełnieniu
następujących przesłanek:
- zrozumiałości (minimalnym wymaganiem jest możliwość ustalenia w drodze
wykładni jego sensu i znaczenia)
- swoboda
- złożone w zamiarze wywołania określonych skutków prawnych.
Klasyfikacja umów:
1) Rozporządzające, zobowiązujące i przysparzające
a)
Zobowiązujące
Wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, które może polegać na
działaniu i zaniechaniu. Prawo z tej umowy posiada charakter względnie
skuteczny wobec dłużnika zobowiązanego do świadczenia. Przez zawarcie
umowy zobowiązującej dochodzi do powiększenia pasywów majątku dłużnika
oraz aktywów majątku wierzyciela. Każda z umów zobowiązujących, zgodnie
ze swoją istot, zobowiązuje jedynie dłużnika do świadczenia polegającego na
rozporządzaniu swoim prawem na rzecz drugiej strony.
b)
Rozporządzające
Polegając na wywołaniu zmian w prawach majątkowych osób dokonujących
takiej czynności. Zmiany te obejmują rozporządzenie prawem. Następują one
bezpośrednio- nie jest konieczne dokonanie żadnych dodatkowych czynności
prawnych dla ich nastąpienia. Mogą to być zmiany natychmiastowe lub
odłożone w czasie w następstwie zastrzeżenia warunku lub terminu. Umowy
rozporządzające prowadzą do zmiany aktywów rozporządzającego oraz do
powiększenia aktywów jego kontrahenta.
Świadczenie
Świadczenie
Świadczenie
Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej albo strony inaczej nie
postanowiły umowa sprzedaży, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do
przeniesienia własności rzeczy oznaczonej in species powoduje równocześnie
przeniesienie tego prawa- ma więc nadto skutek rozporządzający! (art. 155
k.c.)
Podobnie w zasadzie rozstrzygnięto ten problem, gdy chodzi o sprzedaż,
darowiznę lub inną umowę zobowiązującą tego typu, jeżeli jej przedmiotem
jest wierzytelność! (art. 510 k.c.)
2) Nazwane i nienazwane
a)
Nazwane
Esentialia negotii objęte są przepisami ustawy, chociażby mającymi charakter ius
dispositivi (umowy o ustawowo określonych cechach). Najczęściej tego rodzaju
regulacja zawarta jest w zespole przepisów stosowanych do danej umowy,
wyodrębnionej w systematyce danego aktu normatywnego- pozwala to na
odwołanie się do nich przy ocenie konkretnego stosunków zobowiązaniowego.
Wyróżnienie umów nazwanych ma na celu przede wszystkim wskazanie na
właściwą dla nich regulację prawną.
b)
Nienazwane (contractus imominatus)
Treść umowy nie jest przewidziana przewidziane przez żadną z postaci umowy
nazwanych. Występuje ona wówczas jedynie w stosunku prawnym, który strony
tak właśnie ukształtowały. Strony wówczas w granicach prawem wyznaczonych
swobodnie wypełnić niemal całą ich treść uzgodnionymi postanowieniami, nie
będąc skrępowani żadnymi szczególnymi przepisami prawa.
3) Jednostronnie i dwustronnie (umowy zajemne) zobowiązujące
a)
Jednostronnie zobowiązujące
Wierzyciel
Dłużnik
b)
Dwustronnie zobowiązujące (umowy wzajemne)
Wierzyciel
Dłużnik
Dłużnik
Wierzyciel
Świadczenie 2 jest ekwiwalentem świadczenia 1
Dla uznania świadczeń za równoważne decyduje miernik subiektywny (ocena stron), nie zaś
rzeczywista wartość świadczeń w obrocie.
Celem umowy wzajemnej jest więc doporowadzenie do obopólnej korzyści- Do ut des- daję
abyś dał.
Nieważność jednego ze zobowiązań, nienależyte wykonywanie lub niewykonywanie
świadczenia jednego z kontrahentów ma wpływ na nieważność drugiego zobowiązania
lub obowiązek wykonania świadczenia wzajemnego przez drugiego kontrahenta.
Przepisy dot. umów wzajemnych: art. 388 §2 k.c., art. 388 k.c., art. 487 k.c. -art. 497 k.c
4) Konsensualne i realne
a)
Konsensualne
Dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli stron.
b)
Realne
Do zawarcia umowy przepisy wymagają jednak, poza złożeniem oświadczenia
woli wręczenia rzeczy (lub innego przedmiotu materialnego), której obojęcie
we władanie stanowi istotny element umowy.
5) Odpłatne i nieodpłatne
a)
Odpłatne
Umowa jest odpłatna, gdy każda strona ma uzyskać określoną korzyść
majątkową- są to umowy przysparzające na podstawie, któ®ych strona
dokonująca przysporzenia majątkowego otrzymuje lub ma otrzymać w zamian
korzyść majątkową. Uzyskana przez te strony korzyść majątkowa powinna
mieć wartość realną. Nie musi ona jednak stanowić ekwiwalentu przysporzenia
uzyskanego od drugiej strony mierzonego z zastosowaniem obiektywnych
kryteriów wartości rynkowej.
b)
Nieodpłatne (darme)
Służą natomiast do dokonywania nieodpłatnego przysporzenia na rzeczy
drugiej strony. Prawo cywilne udziela słabszej ochrony czynności
nieodpłatnej.
Negotium mixtum cum donatione- sytuacja, gdy obdarowany dokonuje na
rzecz darczyńcy świadczenia o wartości niewspółmiernej do wartości
otrzymanego przedmiotu przysporzenia.
6) Kazualne i abstrakcyjne
Normatywne pojmowanie motywów, którymi kierują się kontrahenci określa jako przyczynę
(causa) lub podstawę prawną umowy. Z punktu widzenia doniosłości prawnej tej przyczyny
wyróżnia się umowy kazualne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane od podstawy
prawnej).
Ważność oraz skutki prawne pierwszych uzależnione są od istnienia odpowiedniej podstawy
prawnej. Natomiast dla drugich przyczyna jest prawnie obojętna. Podział ten ma znaczenie
przede wszystkim w odniesieniu do umów przysparzających.
Najczęściej wyróżnia się trzy przyczyny prawnych umów przysparzających:
- causa aequirendi vel obligandi (celem przysporzenia jest nabycie prawa lub
uzyskanie innej korzyści majątkowej przysparzającego)
- causa solvendi (celem przysporzenia dokonywanego jest zwolnienie się przez
przysparzającego od ciążącego na nim obowiązku)
- causa donandi (celem przysporzenia na rzecz kontrahenta jest jego
wzbogacenie kosztem dokonującego przysporzenia)
- causa cavendi (celem przysporzenia jest zabezpieczenie świadczenia)
- causa ob. rem (celem przysporzenia jest zwrot świadczenia z powodu braku
causy – szerzej omówione w ramach bezpodstawnego wzbogacenia)
Za dominujący obecnie poogląda uznaje się, że w obowiązujących przepisach brak jest
podstawy do obrony koncepcji generalnej zasady czynności prawnych. Kazualność
przysporzenia wynikać może z uregulowania ustawowego (np. art. 156 k.c. i art. 510 § 2 k.c.).
W pozostały zakresie strony mogą ukształtować czynność prawną jako kazualna lub
abstrakcyjną.
7) Losowe
Są to umowy, których zgodnie z treścią wielkość świadczenia, a nawet samo jego istnienie są
zależne w mniejszym lub większym stopniu od przypadku, czyli zdarzenia niepewnego. Od
umów zawartych pod warunkiem umowy losowe różnią się tym, że warunek jest klauzulą
umowy dodany przez strony i możliwe byłoby, także zawarcie umowy bezwarukowej,
natomiast niepewność umowy losowej tkwi w jej istotnej treści i bez tego elementu
niepewności nie mogłaby bo ona w ogóle dojść do skutku lub przynajmniej nie w tej postaci,
w jakiej strony chciał ją zawrzeć. Do umów losowych nie można stosować bezpośrednio i
całości przepisów o warunkach. Dotyczy to w szczególność uregulowań stanowiących, że
warunek odnosi się wyłącznie do zdarzeń przyszłych i niepewnych.
8) Adhezyjne
Treść umowy jest jednostronnie i definitywnie ustalona przez jednego kontrahenta, który
narzuca ją drugiej stronie w takie sposób, że nie ma miejsca na jej swobodne negocjowanie.
Swoboda kontraktowania jest zredukowana do minimum, tj. do swobody przyjęcia decyzji o
zawarciu kontraktu przez przyjęcie wszystkich jego postanowień.
Wzorzec umowy nie oznacza umowy adhezyjnej.
W pierwszym wypadku chodzi o dokument umożliwiający zaistnienie adhezji, w drugim zaś
o sposób jej zawarcia.
9) Rezultatu i należytej staranności
a)
Rezultatu
Zobowiązanie, którego wykonywanie polegać ma na osiągnięciu określonego z
góry rezultatu.
Dłużnik odpowiada za nieosiągnięcie oznaczonego rezultatu. Przyjmuje się, że
dłużnik odpowiada przede wszystkim na zasadach ryzyka. Wierzyciel musi
dowieść, że nie nastąpiło gwarantowany przez dłużnika rezultat (niewykonanie
zobowiązania). Natomiast dłużnika obciąża dowód, iż jest to spowodowane
okolicznościami, za które ponosi odpowiedzialność.
Dłużnik, aby zwolnić się od odpowiedzialności powinien udowodnić jaka była
faktyczna
przyczyna
niewykonania
lub
nienależytego
wykonania
zobowiązania. Pogląd ten nie jest trafny, gdyż wskazanie przez dłużnika, że
niewykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn, za które on nie odpowiada
stanowi dowód braku winy, a więc jest sposobem na obalenie domniemania
winy.
b)
Należytej staranności
Zobowiązanie, w którym żaden rezultat nie jest z góry przewidziany, a dłużnik
jest jedynie obowiązany do starannego działania w określonym kierunku.
Dłużnika odpowiada jedynie za niedołożenie należytej staranności do której
był zobowiązany (założony rezultat pozostaje poza treścią umowy).
Odpowiada on więc na zasadzie winy. Wierzyciel musi udowodnić, że dłużnik
nie dołożył należytej staranności w dążeniu do osiągnięcia rezultatu (winy), a
dłużnik to, że winny nie ponosi.
Każdy stosunek obligacyjny ma charakter rezultatu, który może wystąpić albo w postaci
zmaterializowanej albo w formie stworzenia określonego stanu lub sytuacji. Każde
zobowiązanie jest ponadto zobowiązaniem starannego działania, gdyż jedną z przesłanek
odpowiedzialności dłużnika jest zawsze zachowany przez niego standard należytej
staranności. Wykazanie przez dłużnik, iż niewykonywanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn
za które on nie odpowiada stanowi dowód braku jego winy, a więc jest sposobem na obalenie
domniemania winy.
Wprowadza błędną wykładnie art. 471 k.c.
Kwestia przydatności
Kryterium podziału powinno stanowić nie cel zobowiązania, a jego rezultat.
Treść zobowiązania dłużnika jest każdorazowo zależna od natury stosunku prawnego. Jeżeli
osiągnięcie rezultatu sformułowanego na potrzeby zawarcia umowy jest niepewny, zależy od
czynników zewnętrznych leżących poza możnością oddziaływania dłużnika- podejmuje on
zobowiązanie starannego działania. Jeżeli natomiast z natury stosunku oraz oceny stron
wynika, że realizacja celu w postaci wystąpienia założonego rezultatu zależy od zachowania
dłużnika, wówczas strony określają jego zobowiązanie jako zobowiązanie rezultatu.
Jeżeli zapisy umowy budzą wątpliwości, należy przyjąć, że strony nie dążyły do dążyły
objęcia dłużnika obowiązkiem osiągnięcia rezultatu, na którego realizację nie mógłby on mieć
wystarczającego wpływu.
12. Umowy a osoba trzecia (umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej,
umowa o spełnienie świadczenia przez osobę trzecią, umowa o zwolnienie
dłużnika z obowiązku świadczenia)
1)
Składający przyrzeczenie (dłużnik) zobowiązuje się jedynie do dołożenia
starań, aby osoba trzecia zachowała się w sposób oznaczony w umowie, jednakże bez
odpowiedzialności za to, że spodziewany skutek nastąpi składający przyrzeczenie
spełni swe zobowiązanie, gdy uczyni ze swojej strony wszystko, by skłonić osobę
trzecią do zawarcia umowy lub do spełnienia świadczenia
2)
Składający przyrzeczenie (dłużnik) bierze na siebie gwarancję, że osoba trzecia
zobowiązuje się wobec kontrahenta (wierzyciela) lub spełni ja jego rzecz określone
świadczenia. Składający swe przyrzeczenie spełni swe zobowiązanie, gdy uczyni ze
swojej strony wszystko, by przyrzeczony skutek został osiągnięty.
KC ZAJMUJE SIĘ TYLO PRZYPADKIEM 2! (art. 391 k.c.)
Jeżeli osoba trzecia nie zachowuje się w sposób spodziewany strona składająca przyrzeczenie
obowiązana jest naprawić kontrahentowi wynikłą stąd szkodę.
W przypadku tylko przyrzeczenia zobowiązania się osoby trzecie- w granicach tzw. ujemnego
interesu stron umowy, a w przypadku spełnienia świadczenia- w granicach pełnego
odszkodowania.
Przyrzekający może zwolnić się od obowiązku naprawienia szkody, jeżeli sam spełni
świadczenie zamiast osoby trzeciej, chyba że sprzeciwia się temu umowa lub właściwość
świadczenia. (art. 391 k.c.)
Umowa o zwolnienie dłużnika od obowiązku świadczenia
Umowa stron może przewidywać, że osoba trzecia będąca wierzycielem jednej z nich będzie
dochodzi od dłużnika świadczenia. (art. 392 k.c.)
Umowa o świadczenia na rzecz osoby trzeciej (pactum in farerem tertii)
Jedna ze stron zobowiązuje się wobec drugiej spełnić jej świadczenie na rzecz osoby trzeciej
niebiorącej w umowie udziału.
Osoba trzecia może żądać od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia. Żądanie to
przysługuje jej w imieniu własnym i ma charakter roszczenia. (art. 393 § 1 k.c.)
Od jakiego momentu osoba trzecia nabywa roszczenie o wykonanie świadczenia, gdy nie
wyjaśnia tego przepis ustawy ani treść umowy?
a)
Od chwili zawarcia umowy
b)
Od chwili wyrażenia zgody na jej treść przez osobę trzecią
Ograniczenia co do odwołania upoważnienia osoby trzeciej przez wierzyciela?
a)
Brak możliwość takiego wyłączenia, gdy osoba która ma otrzymać
świadczenie, złożyła którejkolwiek ze stron oświadczenie, że ze swego uprawnienia
zamierza skorzystać (art. 393 § 2 k.c.)
Zastrzeżenie uprawnienia dla osoby trzeciej wyłącza możliwość domagania się przez
wierzyciela z pominięciem uprawnionego?
a)
Jeżeli osoba trzecia odmawia przyjęcia świadczenia, wierzyciel może żądać,
ilekroć nie sprzeciwia się temu natura świadczenia, spełnienie go do swoich rąk. (art.
393 § 3 k.c.)
Dłużnik może bronić się zarzutami wynikającymi z treści tej umowy zarówno przeciwko
wierzycielowi jak i osobie trzeciej.
Konstrukcja pactum in farerem tertii może znajdować zastosowanie jako zastrzeżenie
dodatkowe, modyfikujące stosunek obligacyjny między wierzycielem i dłużnikiem już po
jego powstaniu.
13. Zasada swobody umów (sensu largo i sensu stricto); ograniczenia swobody
stron w kształtowaniu treści i celu umowy
Zasada swobody umów:
- podmioty zawierające umowę moją pełną swobodę co do tego, czy chcą
zawiązać między osobą stosunek obligacyjny; od ich woli zależy samo powstanie
zobowiązania umownego
- pełna swoboda wyboru kontrahenta
- strony zawierające umową mogą treść jej ukształtować wg. własnego
uznania, a tym samym powołać do życia mocą swojej woli taki stosunek zobowiązaniowy,
jaki odpowiada ich interesom
- wolność stron od formalizmu prawnego- przeważa reguła, iż pranie
skuteczniejsze jest sam konsensus stron niewymagający szczególnej formy.
Akceptacja zarówno samej myśli zasady w sensie pozytywnym jak i zakreśla ograniczenia
zasady. (art. 353
1
k.c.)
Swoboda stron w kształtowaniu stosunków obligacyjnych nie ma charakteru basolutnego i
doznaje ograniczeń.
Odwołuje się bowiem do:
a)
Ustawy
Regulacje
konstytucyjne
przez
regulacje
prawa
publicznego-
karnego
i
administracyjnego- obejmuje obowiązujące przepisy ius cogens w prawie cywilnym.
Pojęcie „ustawa” należy rozumieć szerzej, zgodnie z art. 87 Konstytucji RP
b)
Natura danego stosunku prawnego
- Sensus stricto
Nakaz respektowania podstawowych cech stosunku obligacyjnego, tj. takich jego
elementów, których brak może doprowadzić do podważania istoty nawiązanej więzi
prawnej
- Sensus largo
Pewne istotne cechy tych kategorii stosunków. Interpretacja szersza, w swej wersji idącej
dalej prowadzi do uznania obok wyżej wskazanych cech za sprzeczne z naturą
zobowiązań również takiego zniekształcenia umowy typowej, znanej prawu zobowiązań,
którego w sferze danego ustawodawstwa, gdy z zestawienia praw i obowiązków stron
wynikają logiczne sprzeczności, naruszające kategorię umowy o charakterze mieszany, do
czego mogłyby strony dążyć. Można tu mówić o dekodowanych z całokształtu regulacji
minimalnych (koniecznych) elementarnych konstrukcji danego stosunku obligacyjnego,
bez który traci on swój sens gospodarczy albo wewnętrzną „równowagę”.
c)
Zasad współżycia społecznego
Z jednej strony ograniczenie swobody kontraktowej, z drugiej strony wyznaczenie granic
wykonywania prawa podmiotowego.
Fakt, że umowa sprzeciwia się w swej treści zasadom współżycia społecznego, nie
wyklucza możliwości podniesienia zarzutu nadużycia prawa przez stronę w trakcie jej
wykonywania.
Cel umowy musi mieć bezpośrednio związany z treścią dokonywanej czynności prawnej
co oznacza, że czynność bezpośrednio nakierowana na jego osiągnięcie i temu celowi
służy. Przekroczeniem granicy swobody umów jest dokonanie czynności mających na
celu obejście ustawy- in fraudem legis. (art. 353
1
k.c.)
Kwestie przestrzegania zasad słuszności kontraktowej pojawia się ostatnio przede
wszystkim w odniesieniu do kontraktów zawieranych w tzw. obrocie konsumenckim,
ponieważ w tym obszarze stosunków pojawia się najczęściej problem braku równowagi
pomiędzy pozycjami stron.
Kryterium słuszności kontraktowej przybierającej w tej kwestii sfer regulacji postać
klauzuli dobrych obyczajów, stanowi swoistą formę konkretyzacji i adaptacji
uniwersalnych zasad uczciwości obrotu do potrzeb obrotu konsumenckiego, a więc z
uwzględnieniem przede wszystkim postulatu ochrony słabszej strony umowy.
Sankcja nieważności umów sprzecznych z ustawą albo mających na celu obejście ustawy
(art. 58 k.c.)
Umowa o świadczenie niemożliwe
Konkretne umowy stron mogą być dotknięte nieważnością z uwagi na to, że świadczenie
dłużnika jest niemożliwe do wykonania. (art. 387 § 1 k.c.)
Zawarcie umowy niemożliwej podmiotowo nie wyklucza, że świadczenie stanie się
niemożliwe do wykonania w przyszłości.
Zawarta umowa jest ważna, co zaś do skutków jej ewentualnego niewykonania znajdują
zastosowanie przepisy art. 471 k.c. lub inne stosowne przepisy.
Gdy obie strony świadomie uzależniają świadczenie od nastąpienie zdarzenia, które
decyduje o możliwości świadczenia w przyszłości stosuje się przepisy o warunku. (art. 89
k.c.)
W odniesieniu do umów o świadczenie niemożliwe wprowadza się obowiązek
naprawienia szkody przez stronę, która wiedziała o niemożliwości świadczenia i drugiej
strony, która o tej niemożliwości nie wiedziała i nie została wyprowadzona z błędu
(możliwe zastosowanie culpa in contrahendo). Obowiązek obejmuje odszkodowanie
wynagrodzenia drugiej strony tego co straciła ( odszkodowanie ujemnego interesu stron).
(art. 387 § 2 k.c.)
Wyzysk
Dysproporcja między świadczeniem stron. Istnieje ona wówczas, gdy wartość majątkowa
świadczenia jednej ze stron jest w rażącym stopniu niewspółmierna z tym, co przyjmuje
ona w zamian lub zastrzega dla siebie lub osoby trzeciej.
Niezależnie od kwestii obiektywnej istniejącego pokrzywdzenia, które musi istnieć w
chwili zawarcie umowy do cech wyzysku należy świadome wykorzystanie przymusowego
położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia drugiej strony. (art. 388 § 1 k.c.)
Umowa z mocy wyzysku nie jest niezgodna z mocy samego prawa (nieważność
względna).
Wyzyskany może żądać:
- zmniejszenia samego świadczenia/ zwiększenia świadczenia drugiej strony
- unieważnienia umowy
Uprawnienie to wygasa z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy.
14. Wzorce
umowne
(pojęcie, związanie wzorcem); niedozwolone
postanowienia umowne i szczególna ochrona konsumenta,
Jest to sporządzony w formie pisemnej wzór postanowień umowy, który przedsiębiorca
przedstawia konsumentowi w celu zawarcia umowy.
In dubio contra proferentem- wątpliwość tłumaczy się przeciwko autorowi wzorca
umownego- ochrona słabszej strony. (art. 385 k.c.)
Możliwość uznania postanowień za bezskuteczne w przypadku, gdy były nakierowane na
osiągnięcie przez drugą stroną rażąco nieuzasadnionych korzyści. (art. 385
2
k.c.)
Skuteczne związanie drugiej strony wzorcem jest jego doręczenie przy zawarciu umowy
(musi poprzedzać sam moment dojścia umowy do skutku). W odniesieniu do wzorców
elektronicznych wprowadza się obowiązek udostępnienia wzorca przed zawarciem umowy w
taki sposób, aby druga strona mogła ten wzorzec przechować i odtworzyć w zwykłym toku
czynności.
Odstępstwa w sytuacji, w których wymaga tego praktyka obrotu, a jednocześnie istnieje
stosunkowo niewielkie zagrożenie dla strony słabszej, co wynika z braku bezpośredniego
doręczenia wzorca.
Posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, przy
zastrzeżeniu, że druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. (art. 384 § 2 k.c.)
Wzorze umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. (art. 385
§ 2 k.c.)
Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą
stronę, jeśli zostały zachowane wymagania z art. 384 k.c., a strony nie wypowiedziały umowy
w najbliższym terminie wypowiedzenia.
Szczególnym problemem związanym z zawarciem umowy przez użycie wzorca występuje w
wypadku konfliktu wzorców stosowanych przez strony.
Umowa między przedsiębiorcami stosującymi różne wzorce umów nie obejmuje postanowień
wzorców, które są ze sobą sprzeczne. (art. 385
4
§ 1 k.c.)
Umowa nie jest zawarta, gdy po otrzymaniu oferty strona niezwłocznie zawiadomi, że nie
zamierza zawrzeć umowy na warunkach § 1. (art. 385
4
§ 2 k.c.)
Niegodziwe klauzule umowne- klauzule, które naruszają zasadę wzajemnego zaufania,
powodując istotną i nieusprawiedliwioną dysproporcję umownych praw i obowiązków na
niekorzyść konsumenta.
Przedmiotem oceny i sankcji jest sama klauzula, a nie jej praktyczne zastosowanie oraz
realizowany postulat zachowania mocy wiążącej umowy przy eliminacji klauzul uznanych za
niegodziwe.
Za klauzule niegodziwe należy uznać postanowienia umowny zawieranej z konsumentem
nieuzgodnione indywidualnie, jeżeli kształtującego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z
dobrymi obyczajami, rażąco naruszają jego interesy.
Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenie stron, w tym cenę lub
wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
Esentialia negoti są przyjmowane przez strony świadomie, na zasadzie wyraźnego, nie tylko
dorozumianego konsensusu, w przeciwnym wypadku umowa w ogóle nie dochodzi do
skutku. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść
konsument nie miał rzeczywistego wspływ, w szczególności dotyczy to postanowień
przyjętych z wzorca umowy (zawsze ocena in concreto)- ciężar dowodu spoczywa na
profesjonaliście. (art. 385
2
§ 3 k.c.)
Ustalenie niedozwolonego charakteru klauzuli umownej zależy od kumulatywnego
wystąpienia dwóch przesłanek:
- sprzeczność z dobrymi obyczajami
- rażącego naruszenia interesów konsumenta.
Przesłanki te powinny być ustalane zawsze w kontekście umowy, a więc uwzględniać jej
treść, związek badanej klauzuli z innymi elementami umowy, okolicznościami zawarcia
umowy, a także uwzględniać umowy pozostające w związku z umową obejmującą
postanowienia będące podmiotem oceny= kontrola incydentalna/konkretna. (art. 385
2
k.c.)
Katalog klauzul z art. 385
3
k.c. ma charakter otwarty, stanowi jedynie egzemplifikację.
Klasyfikacja klauzul niedozwolonych z art. 385
3
k.c.:
Klauzule odnoszące się do zawarcia i wykonywania umowy (pkt. 3-9, 11-12,
18, 20)
Klauzule dotyczące zmiany umowy, rozwiązania umowy lub odstąpienia od
niej (pkt. 10, 14-15, 17, 19)
Klauzule dotyczące zakresu odpowiedzialności stron (pkt. 1-2, 16-17, 21-22)
Osobne miejsce zajmuje klauzula z pkt. 23 dotyczącego kwestii jurysdykcyjnych.
Podział ten ma charakter czysto porządkowy i orientacyjny.
Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem należące do kategorii niedozwolonych
klauzuli umownych nie wiąże go, w pozostałym zaś zakresie strony są związane
postanowieniami umowy.
Sankcja bezwzględnej nieważności ex lege!
Bezskuteczność niedozwolonych klauzul wobec konsumenta ma charakter ex lege i ex tunc.
15. Dodatkowe zastrzeżenia umowne (kara umowna, zadatek, umowne prawo
odstąpienia, odstępne)
Karna umowna (odszkodowanie umowne)
Kara umowna jest środkiem mającym na celu wzmocnienie skuteczności więzi między
stronami. Służy wprowadzeniu w życie zasady realnego wykonywania zobowiązań. Jest
swoistym elementem represyjnym.
Kara umowna może być zastrzeżone jedynie w odniesieniu do wykonywania zobowiązań
niepieniężnych. Wyraża się ona w obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej. (art. 483 §
1 k.c.)
Zastrzeżenie odszkodowania umownego może nastąpić dla dwóch typowych sytuacji:
1)
na wypadek niewykonania zobowiązania
Wierzyciel może dochodzić wykonania albo wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią,
albo określonej sumy pieniężnej.
2)
na wypadek nienależytego wykonania zobowiązania
Wierzyciel może dochodzić wykonania zobowiązania, a nadto określonej sumy pieniężnej
zastrzeżonej w umowie.
Nic nie stoi na przeszkodzie, a by strony w umowie zawarły obydwie sytuacje dot. zapłaty
kary umownej.
Dłużnik nigdy bez zgody wierzyciela nie może zwolnić się ze zobowiązania poprzez zapłatę
kary umownej. (art. 483 § 3 k.c.)
W braku odmiennych postanowień należy przyjąć, iż kara umowna ma zastąpić
odszkodowanie= będzie się należała wierzycielowi jedynie wówczas, gdy według ogólnych
przesłanek służy mu odszkodowanie za niewykonanie, bądź za nienależyte wykonanie
zobowiązania.
Zastrzeżenie kary umownej ułatwia realizację uprawnień wierzyciela wynikających z ogółu
reguł KC wskutek tego, że wierzyciel może jej dochodzić bez względu na wysokość
poniesionej szkoły. (art. 484 § 1 zd. 1 k.c.)
Oznacz to, że:
a)
wierzyciel nie musi wykazywać poniesionej szkody- niesie to za sobą wiele
trudności w trakcie trwania sporu
b)
nawet wykazanie, iż szkoda, która poniósł wierzyciel jest niższa zastrzeżona w
pieniądzach, nie wpływa to na zasadność roszczenia.
Możliwość modyfikowania kary umownej:
a)
gdy zobowiązanie w znacznej części został wykonane
b)
kara jest rażąco wygórowana (art. 484 § 2 k.c.)
Obniżenie wysokości kary umownej może nastąpić na wniosek dłużnika. Ratio legis tego
roszczenia ma na celu zapobieżenie nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela.
Kwestia stosunku należności z tytułu kary do ewentualnego odszkodowania, którego
wierzyciel mógłby dochodzić na zasadach ogólnych.
W świetle KC- w razie zastrzeżenia kary umownej wierzyciel nie może w braku odmiennej
umowy dochodzić odszkodowania przenoszącego wysokość kary zastrzeżonej. (art. 484 § 1
zd. 2 k.c.) Zastrzeżona w umowie kara stanowi górną granicę odpowiedzialności
dłużnika!, nawet jeśli wierzyciel wykaże, iż poniósł większą szkodę. W przypadku
dochodzenia przez wierzyciela odszkodowania na zasadach ogólnych należy przyjąć, że karę
umowną zalicza się na poczet odszkodowania.
Strony mogą ukształtować zastrzeżenia kary umowne j w sposób przez siebie uznany.
W razie zastrzeżenia ustawowego o zapłacie kary umownej stosuję się przepisy dotyczące tej
kary zawarte w k.c. (art. 485 k.c.)
Zadatek
Sensus largo
Suma pieniężna lub rzecz, którą jedna strona daje drugiej przed/przy/po zawarciem/u umowy.
Zadatek jako:
- znak zawarcia umowy
- zaliczka na poczet świadczenia
- zabezpieczenie wykonania świadczenia
- odstępne
Senus stricto
W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju, surogat odszkodowania na
wypadek, gdy umowa zawarta między stronami nie zostanie wykonana. (art. 394 k.c.)
W razie niewykonania umowy przez drugą stronę, druga strona może wedle swojego wyboru:
- dochodzić wykonania umowy
- bez wyznaczenia dodatkowego terminu od umowy odstąpić i pobrany zadatek zatrzymać, a
jeżeli sama go dała, domagać się jego zwrotu w podwójnej wysokości. (art. 394 § 1 k.c.)
Należy podkreślić, że:
a)
Przy umowach wzajemnych, przy których był dany zadatek, strona uzyskuje
specjalne udogodnienie, może bowiem odstąpić od umowy bez wyznaczenia
dodatkowego terminu (art. 491 § 1 k.c.)
b)
Strona może w każdym przypadku zatrzymać zadatek lub ewentualnie żądać
podwójnego jego wysokości, chociażby żadnej szkody nie poniosła. Musi się jednak
zadowolić zadatkiem, gdyby nawet poniosła szkodę wyższą
c)
Strona nie może zwolnić się od umowy przez samo zwrócenie zadatku w
podwójnej wysokości.
W przypadku wykonania umowy zadatek dany w rzeczy, które jest przedmiotem świadczenia
(także m. in. w pieniądzu), zostaje zaliczony na poczet należności.
Zadatek dany w rzeczach innego rodzaju musi być zwrócony w naturze stronie, która go dała.
(art. 394 § 2 k.c.)
Umowne prawo odstąpienia
Strony, które zawarły umowę, są tą umową związane i właściwie żadna z nich nie może jej
rozwiązać bez zgody drugiej strony= pacta sunt servanda.
Jednostronne odstąpienie od umowy jest przewidziane w kilku przypadkach:
- przy niektórych umowach
- przy umowach wzajemnych w razie niewykonania zobowiązania przez drugą stronę. (art.
491 k.c.)
Przy każdej umowie strony mogą wprowadzać dodatkowe zastrzeżenia umowne, że w ciągu
oznaczonego terminu jednej z nich lub im obu wolno odstąpić od umowy. (art. 395 § 1 k.c.)
Jeżeli po stronie wierzycieli czy dłużników występuje więcej osób odstąpienie może być
wykonane tylko przez wszystkich i przeciwko wszystkim.
Skutkiem odstąpienia od umowy uważa się, że umowa nie była wcale zawarta (ex tunc).
To co strony sobie świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym chyba, że zmiana
była konieczna w granicach zwykłego zarządu. ( art. 395 § 2 k.c.)
Jeżeli umowa miała charakter umowy wzajemnej, a obie strony dokonały świadczenia, mają
je zwrócić jednocześnie.
Dopóki strona nie zwróci lub nie zabezpieczy zwrotu otrzymanego świadczenia, dopóty
drugiej stronie przysługuje prawo zatrzymania (ius retencionis). (art. 496 k.c.)
Jeżeli pewne świadczenia, zwłaszcza polegające na usługach lub używaniu rzeczy nie mogą
być zwrócone w naturze, drugiej stronie należy się odpowiednie wynagrodzenie pieniężne.
(art. 395 § 2 zd. 3).
Ustawa nie rozstrzyga expressis verbis kwestii zwrotu pożytków i nakładów. Doktryna
reprezentuje pogląd, że do zwrotu pożytków stosuje się odpowiednio zasadę z art. 395 § 2
k.c., natomiast do zwrotu nakładów przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Kto nie może zwrócić tego co otrzymał w stanie niezmienionym, obowiązany jest do
naprawienia szkody wywołanej utratą, uszkodzeniem lub obciążeniem przedmiotu
świadczenia, albowiem powinien liczyć się od początku z obowiązkiem zwrotu wg ogólnych
zasad art.. 471 k.c. Obowiązek naprawienia szkody nie powstaje tylko wówczas, gdy szkoda
wynikła wskutek okoliczność, za które zobowiązany do zwrotu nie odpowiada.
Prawo odstąpienia od umowy przenoszącej własność nieruchomości
Brak możliwości zastrzegania prawa odstąpienia w umowach zobowiązująco -
rozporządzających,
na podstawie których dochodzi do przeniesienia własności
nieruchomości, przewidując jedocześnie dopuszczalność korzystanie z ustawowego prawa
odstąpienia w tego rodzaju umowach. (art. 491 k.c.)
Umowa taka może być przez strony rozwiązana, jeżeli nie została w całości wykonana.
Klauzula legis commissoviae
Zastrzeżenie, że strona może odstąpić od umowy, jeżeli druga strona nie spełni świadczenia
lub spełni je nienależycie= uwarunkowane prawo odstąpienia (lex commissovia)
Odstąpienie następuje przez odpowiednie oświadczenie strony uprawnionej.
Przy zobowiązaniach wzajemnych- art. 492 k.c.
Odstępne (umowa o odstępne)
Według treści takiej umowy wolno jednej lub obu stroną odstąpić od umowy za zapłatą
oznaczonej sumy pieniężnej- odstępnego. (art. 396 k.c.)
Odstępne= odszkodowanie za niedojście umowy do skutku.
Rolę odstępnego może spełniać zadatek dany przy zawarciu umowy. Można domniemywać
takiej roli zadatku, ilekroć strony umowy zastrzegły prawo odstąpienia i jedna z nich dała
zadatek. Może mieć inny charakter, gdy strony tak postanowiły.
Jeżeli zadatek spełnia rolę odstępnego, strona uprawniona może odstąpić od umowy
rezygnując z zadatku lub płacąc podwójną jego wysokość.
16. Odstąpienie a wypowiedzenie
Są to dwa różne sposoby zakończenia stosunku obligacyjnego między stronami!
Wypowiedzenie stanowi zwykły sposób zakończenia umowy lub sankcję za jej określone
naruszenia. W odróżnieniu od odstąpienie wywiera skutki ex nunc. Jest to swoistego rodzaju
oświadczenie jednej strony o braku chęci kontynuowania stosunku zobowiązaniowego. W
przypadku rozwiązania stosunku obligacyjnego poprzez zastosowanie instytucji
wypowiedzenia, strony nie zwracają sobie tego co świadczyły, a jedynie rozliczają się z
niewykonanych części świadczenia.
Wypowiedzenie umowy ma zastosowanie, co do zasady, do umów o charakterze ciągłym, jak
np. najem czy dzierżawa, podczas gdy odstąpienie dotyczy z reguły umów rezultatu o
charakterze jednorazowym, jak np. umowa o dzieło, czy umowa o roboty budowlane.
Podkreślenia jednak wymaga, że w przeciwieństwie do wypowiedzenia, instytucja odstąpienia
może mieć zastosowanie zarówno do umów ciągłych jak i do tych, których cechą
charakterystyczną jest osiągniecie określonego skutku.
17. Umowa przedwstępna (pojęcie, termin, skutek słabszy, skutek silniejszy)
Umowa przedwstępna (pactum de contrahendo)
Instytucja przygotowująca zawarcie właściwej umowy między stronami. Treść umowy
przedwstępnej jest bowiem zobowiązanie się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy
jako stanowczej. (art. 389 k.c.)
Jeżeli umowa przedwstępna jest jednostronnie wiążąca, zawarcie umowy może żądać tylko
strona uprawniona.
Jeżeli umowa przedwstępna jest dwustronnie wiążąca, zawarcia umowy stanowczej mogą
żądać obie strony uczestniczące w umowie przedwstępnej.
Umowa przedwstępna różni się zasadniczo od umowy zawartej pod warunkiem. Świadczenie
dłużnika w umowie przedwstępnej jest nakierowane na zawarcie umowy przyrzeczonej.
Tymczasem w umowie zawartej pod warunkiem oświadczenia obu strona są całkowicie
definitywne w chwili zawarcia umowy, a tylko skuteczność aktu jest zależna od spełnienia się
w umowie zdarzenia przyszłego i niepewnego. Gdy zdarzenie, o którym mowa spełni się,
umowa podlega wykonaniu bez potrzeby składania dodatkowego oświadczenia przez strony
czy też jedną z nich.
Umowa przedwstępna jest ważna, jeśli strony określiły istotne postanowienia umowy
zasadniczej.
Brak formy umowy przedwstępnej określone w sposób szczególny= nie ma formy bez normy.
Jeżeli strony wyznaczają termin złożenia umowy przyrzeczonej w przypadku kolizji
terminów (dwa różne) decyduje termin wcześniej złożony (Prior tempore, potior iure- kto
pierwszy w czasie, ten pierwszy w prawie). (art. 389 § 2 zd. 2 k.c.)
Termin zawarcia umowy przyrzeczonej powinien być wyznaczony w ciągu roku od zawarcia
umowy przedwstępnej. (art. 389 § 2 k.c.)
Skutek silniejszy
Strona uprawniona w umowie może przymusowo doprowadzić do zawarcia umowy nawet
wbrew woli drugiej strony.
Skutek słabszy
Strona zobowiązana posiada roszczenie o odszkodowanie za nie zawarcie umowy
przyrzeczonej.
Strony mogą w umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres odszkodowania. (art. 390 §
1 k.c.)
Roszczenia wynikające z umowy przedwstępnej przedawniają się po roku od dnia, w którym
umowa przyrzeczona miała zostać zawarta. (art. 390 § 3 k.c.)
Umowa ramowa- porozumienie stron nakierowane na przyszłe współdziałanie pomiędzy
kontrahentami, którzy przewidują utrzymanie przez pewien czas stałych powiązań
gospodarczych.
18. Cupla in contrahendo
Kto prowadzi pertraktacje poniesie w czasie ich trwania szkodę wywołaną zachowaniem się
drugiej strony, ma podstawę do domagania się od niej naprawienia szkody.
Odpowiedzialność reżimu ex delicto= poszkodowany musi dowieść winy i przeprowadzić
dowód co do wszystkich przesłanek.
Obowiązek kompensacji obejmuje naprawienie szkody, jaką drugą strona poniosła przez to,
że liczyła na zawarcie umowy. Ogranicza się tylko do tzw. interesu ujemnego umowy.
Jeżeli strony nie uzgodniły inaczej, druga strona jest obowiązana do nie ujawniania i
nieprzekazywania takich informacji innym osobą oraz do niewykorzystywania ich do
własnych celów. (art. 72
1
§ 1 k.c.)
Na stronie twierdzącej, że obowiązki te kształtowały się inaczej ciąży powinność
udowodnienia tego faktu.
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby strony negocjowały kwestie związane z zachowaniem
poufności przekazanych sobie informacji w umowie negocjacyjnej. W takie sytuacji i w
wypadku naruszenia obowiązku poufności powstaje roszczenie odszkodowawcze ex
contractu.
Zwrot korzyści przewidywanych w art. 72
1
§ 2 k.c. jest instytucją samoistną, do której
nie należy stosować przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.