IV

AN HUBA

48

ÂWIAT NAUKI STYCZE¡ 2004

Karpackie Mykeny

Agnieszka Krzemiƒska, Jan Gancarski i Bartosz Nowacki

Wspania∏e cywilizacje istnia∏y w staro˝ytnoÊci

nie tylko w basenie Morza Âródziemnego.

Jednà z tajemniczych kultur epoki bràzu

ze Êrodkowej Europy badajà s∏owaccy i polscy archeolodzy

Jeszcze do niedawna wydawa∏o si´

,

˝e post´p cywilizacyjny, jaki si´ dokona∏ w pierwszej po∏owie
II tysiàclecia p.n.e., obejmowa∏ jedynie Egipt i Mezopotami´
oraz krainy po∏o˝one nad brzegami Morza Âródziemnego,
jak Anatolia czy Grecja. Europa Ârodkowa i Pó∏nocna spra-
wia∏a wra˝enie odleg∏ych peryferii cywilizowanego Êwiata.
Tymczasem wyniki najnowszych badaƒ i odkryç archeo-
logicznych we wschodniej S∏owacji i po∏udniowej Polsce
niezbicie dowodzà, ˝e kontakty mi´dzy pó∏nocà a po∏udniem
by∏y o wiele intensywniejsze, ni˝ dotàd zak∏adano.

W II tysiàcleciu p.n.e. egejscy kupcy zapuszczali si´ daleko

ku pó∏nocy i zachodowi, przywo˝àc wyroby z bràzu, muszle
i fajansowe koraliki. Znad Morza Ba∏tyckiego prowadzi∏ na po-
∏udnie s∏ynny Bursztynowy Szlak, którym jantar dociera∏ nad
Morze Egejskie. Jego bry∏ki znaleziono nawet w Troi. W tym
w∏aÊnie okresie w pó∏nocno-wschodniej cz´Êci Kotliny Karpac-
kiej (nazwa potoczna, nie geograficzna, obejmujàca kraje le-
˝àce w wewn´trznym ∏uku Karpat – przyp. red.) zacz´∏a roz-
wijaç si´ kultura Otomani-Füzesabony, b´dàca pomostem
pomi´dzy cywilizacjami anatolijsko-ba∏kaƒskimi a wybrze-
˝em Morza Ba∏tyckiego.

Otoczona ze wszystkich stron pasmami górskimi Kotlina

Karpacka le˝y dok∏adnie w po∏owie drogi pomi´dzy Morzem
Âródziemnym a Ba∏tykiem. Szlakiem tym, z po∏udnia na pó∏-
noc, przyby∏ neolit, a wraz z nim umiej´tnoÊç uprawy ziemi
i hodowli zwierzàt. Oko∏o 1800 roku p.n.e. dzi´ki wp∏ywom
Êwiata egejsko-anatolijskiego w Kotlinie Karpackiej wykszta∏-
ci∏y si´ kultury wczesnej epoki bràzu. Poczàtkowo dociera∏y
tu tylko gotowe wyroby z po∏udnia, z czasem miejscowa lud-
noÊç nauczy∏a si´ uzyskiwaç metal ze znajdujàcych si´ tam
z∏ó˝, co przyczyni∏o si´ do rozkwitu górnictwa rud miedzi.
Z tych w∏aÊnie obszarów na poczàtku epoki bràzu znajomoÊç
technologii wytopu bràzu przysz∏a na ziemie polskie.

We wczesnym okresie epoki bràzu, zapewne pod wp∏ywem

nowych osadników z po∏udnia, we wschodniej cz´Êci Kotli-
ny Karpackiej i w zachodnim Siedmiogrodzie wy∏oni∏a si´
wysoko rozwini´ta kultura Otomani-Füzesabony. Jej geneza

STYCZE¡ 2004

ÂWIAT NAUKI

49

Z¸OTE ZAUSZNICE ze znalezionego w Koszycach-Barcy skarbu.
Poni˝ej kolia z paciorków fajansowych znaleziona w Nizˇnej Mysˇli.

Z¸OTE ZAUSZNICE ze znalezionego w Koszycach-Barcy skarbu.
Poni˝ej kolia z paciorków fajansowych znaleziona w Nizˇnej Mysˇli.

nie jest dok∏adnie znana. Wiadomo, ˝e ju˝ w pierwszej po∏o-
wie II tysiàclecia p.n.e. rozwija∏a si´ ona w dorzeczu Cisy,
potem stopniowo przenikn´∏a do zachodniej Rumunii, wschod-
niej S∏owacji, pó∏nocno-wschodnich W´gier, Ukrainy Zakar-
packiej i po∏udniowo-wschodniej Polski. Jej nazwa wywo-
dzi si´ od dwóch miejscowoÊci, gdzie po raz pierwszy na-
tkni´to si´ na stanowiska tej kultury: Otomani w Rumunii
i Füzesabony na W´grzech. Na terenie S∏owacji, najlepiej
zresztà przebadanej, osadnictwo ludnoÊci Otomani-Füzesabo-
ny skupi∏o si´ g∏ównie w Kotlinie Koszyckiej. Z czasem jej
przedstawiciele przeszli tak˝e przez Karpaty na pó∏noc i sko-
lonizowali po∏udniowe rubie˝e dzisiejszej Polski.

Kto by si´ spodziewa∏, ˝e w XVI wieku p.n.e. w Kotlinie

Karpackiej istnia∏a kultura nieust´pujàca cywilizacjom Gre-
cji czy Anatolii? Osadnictwo Otomani-Füzesabony skupia∏o si´
wokó∏ po∏o˝onych centralnie warowni przypominajàcych gro-
dy mykeƒskie. Te chronione pot´˝nymi fortyfikacjami osady
by∏y regionalnymi oÊrodkami w∏adzy i kultu, a przy tym cen-
trami metalurgii, rzemios∏a i handlu. Wokó∏ du˝ych osad
obronnych i towarzyszàcych im cmentarzysk skupia∏y si´
mniejsze otwarte osady, których ludnoÊç zajmowa∏a si´ rolnic-

twem. O wysokim stopniu rozwoju kultury Otomani-Füzesa-
bony Êwiadczy przede wszystkim urbanistyka i architektura
jej grodów, a o niezwyk∏ym w Europie Ârodkowej bogactwie
warstw uprzywilejowanych – wspania∏e ozdoby ze z∏ota, brà-
zu, bursztynu i fajansu, a tak˝e broƒ, cenne przedmioty z im-
portu i ich wierne naÊladownictwa.

Obronne osady kultury Otomani-Füzesabony zak∏adane by-

∏y najcz´Êciej na wyniesieniach, w pobli˝u rozlewisk, w odno-
gach rzek czy na podwy˝szonych terasach rzecznych. W po-
równaniu z otwartymi osadami okresów wczeÊniejszych by∏y
one o wiele doskonalszymi formami osiedli, Êwiadczàcymi za-
równo o post´pie gospodarczym, jak i o zaawansowanej orga-
nizacji spo∏eczeƒstwa. Przede wszystkim jednak osady warow-
ne by∏y oÊrodkami w∏adzy, którym podlega∏y sàsiednie g´sto
zasiedlone obszary.

Gród u zbiegu trzech rzek

W OBR

¢BIE

centralnych osad obronnych natrafiono na planowà

zabudow´ z przebiegajàcymi równolegle ulicami, wzd∏u˝ których
rozmieszczone sà domy, budynki gospodarcze, warsztaty produk-
cyjne i sanktuaria. Budynki odkopane w osadach kultury Oto-
mani-Füzesabony majà ró˝ne kszta∏ty i rozmiary. Najcz´Êciej
budowano wówczas czworoboczne domy z paleniskiem w Êrod-
ku, sk∏adajàce si´ z dwóch lub trzech pomieszczeƒ.

Jednym z najciekawszych i najlepiej przebadanych osiedli

kultury Otomani-Füzesabony jest osada obronna w Nizˇnej
Mysˇli we wschodniej S∏owacji, na po∏udnie od Koszyc. Pra-
ce wykopaliskowe prowadzi tu ju˝ od ponad 20 lat nasz
przewodnik po stanowisku, dr Dárius Gasˇaj z Muzeum
Wschodnios∏owackiego w Koszycach. Zacz´liÊmy od wejÊcia
na niewielkie wzgórze zwane Várhegy, u stóp którego zbiega-
jà si´ trzy rzeki – Hornad, Torysa i Olszawa. To w∏aÊnie tutaj
we wczesnej epoce bràzu powsta∏a obronna osada kultury
Otomani-Füzesabony z rozleg∏ym cmentarzyskiem.

Pierwszà osad´ warownà kultury Otomani-Füzesabony w

Nizˇnej Mysˇli zbudowano w po∏udniowej cz´Êci wzniesienia.
Jej po∏o˝enie by∏o z natury obronne, z dwóch stron chroni∏y
jà strome zbocza, natomiast od strony, gdzie teren ∏agodnie
opada∏, znajdowa∏y si´ umocnienia: wa∏ (szerokoÊci 8–10 m)
i fosa (6 m). Podstawà konstrukcji wa∏u by∏ nasyp z gliny
umocniony murem kamiennym dochodzàcym do 1 m gru-
boÊci. WejÊcie do osady zabezpiecza∏a masywna, wzmocnio-
na kamieniami brama. Ca∏a osada zajmowa∏a obszar oko∏o
50

×

60 m. Od bramy wejÊciowej w g∏àb grodu prowadzi∏a

g∏ówna ulica, przecinajàca osad´ na osi wschód–zachód. Dru-

50

ÂWIAT NAUKI STYCZE¡ 2004

P

A

WE¸ P

ASTERNAK

wg pr

o

jektu autor

ów

n

Odkrycia archeologiczne pokazujà, ˝e kontakty mi´dzy pó∏nocà

i po∏udniem Europy w XVI wieku p.n.e. by∏y o wiele
intensywniejsze, ni˝ dotàd uwa˝ano. W Kotlinie Karpackiej
rozwija∏a si´ wówczas kultura Otomani-Füzesabony b´dàca
pomostem pomi´dzy cywilizacjami Êródziemnomorskimi
a wybrze˝em Morza Ba∏tyckiego.

n

Charakterystycznà formà osiedli kultury Otomani-Füzesabony

by∏y chronione pot´˝nymi fortyfikacjami grody stanowiàce
regionalne oÊrodki w∏adzy i kultu, a przy tym centra metalurgii,
rzemios∏a i handlu. Wokó∏ osad obronnych i towarzyszàcych
im cmentarzysk skupia∏y si´ mniejsze otwarte osady,
których ludnoÊç zajmowa∏a si´ rolnictwem.

n

O niezwyk∏ym w Europie Ârodkowej bogactwie warstw

uprzywilejowanych Êwiadczà licznie znajdowane ozdoby
ze z∏ota, bràzu, bursztynu i fajansu, wspania∏a broƒ, a tak˝e
przedmioty luksusowe z importu i ich wierne naÊladownictwa.

n

W osadach i miejscach kultu natrafiono na Êlady okrutnych

praktyk kultowych, jak sk∏adanie ofiar z ludzi i kanibalizm.

Przeglàd

/ Pomost pó∏noc–po∏udnie

1900 rok p.n.e.

1800 rok p.n.e.

1700 rok p.n.e.

1600 rok p.n.e.

1500 rok p.n.e.

1400 rok p.n.e.

1300 rok p.n.e.

1200 rok p.n.e.

Tradycyjna

chronologia

Europy Ârodkowej

Kultura

Otomani-

-Füzesabony

Okres

wczesno-

helladzki

Troja IV

Troja V

1900–1580 Okres Êredniohelladzki

Troja VI

Rozkwit kultury wysokiej w Troi

Troja VIIa

Troja

Mykeny

Cytadela i pa∏ac w Mykenach

1580–1100 Okres póênohelladzki

Groby szybowe w Mykenach

Okres

póêny

Okres

klasyczny

Okres

wczesny

Starszy okres epoki bràzu

Wczesny okres epoki bràzu

Neolit

Ârodkowy

okres epoki

bràzu

KULTURA OTOMANI-FÜZESABONY rozwija∏a si´ równolegle z wielkimi
cywilizacjami epoki bràzu znad Morza Âródziemnego.

ga ulica przebiega∏a równolegle do linii umocnieƒ. Przy uli-
cach, które mia∏y 2–3 m szerokoÊci i by∏y wy∏o˝one kamie-
niami rzecznymi, znajdowa∏y si´ domy. W niektórych z nich
mogliÊmy zobaczyç pozosta∏oÊci pieców. „W odkopanych do-
tychczas domach znaleêliÊmy ceramik´, gliniane odwa˝niki,
˝arna i rozcieracze do mielenia zbó˝, motyki, m∏oty z rogu,
ose∏ki i inne przedmioty z kamienia i koÊci, wszystko to jed-
noznacznie Êwiadczy o rolniczym bàdê rzemieÊlniczym spo-
sobie ˝ycia mieszkaƒców” – opowiada Gasˇaj.

Na poczàtku starszego okresu epoki bràzu wczeÊniejsza osa-

da przesta∏a najwyraêniej wystarczaç mieszkaƒcom, wi´c na
jej miejscu wznieÊli nowà, o dziesi´ciokrotnie wi´kszej po-
wierzchni. Zaj´∏a ona w ca∏oÊci obszar starszej osady i znacz-
nà cz´Êç pobliskiego cmentarzyska. Po pó∏nocnej i wschod-
niej stronie wzniesienia powsta∏y nowe, pot´˝ne fortyfikacje,
które otoczy∏y obszar o powierzchni 7 ha. Umocnienia nowej
osady sk∏ada∏y si´ z wa∏u i fosy o g∏´bokoÊci 5 m i szerokoÊci
27 m. Od strony pó∏nocnej wa∏ mia∏ szerokoÊç 10 m, a jego
czo∏o wzmacnia∏y kamienie. Dwa szeregi domów mieszkal-
nych nowej osady usytuowane by∏y na najwy˝szej cz´Êci wznie-
sienia, przy wale. Wi´kszoÊç znalezionych w pó∏nocnej cz´Êci
osady obiektów to niewielkie, okràg∏e jamy, które pierwotnie
pe∏ni∏y funkcj´ spichlerzy, po pewnym czasie zaÊ zacz´to je
wykorzystywaç jako do∏y na Êmieci. Trafi∏y do nich rozmaite
odpadki: popió∏, kamienie, koÊci zwierzàt, skorupy, gliniane od-
wa˝niki i kó∏ka, narz´dzia, broƒ, bi˝uteria, elementy koƒskiej
uprz´˝y.

„Solidnie obwarowane i zamo˝ne osady kultury Otomani-

-Füzesabony Êwiadczà jednoznacznie o tym, ˝e na poczàtku
starszego okresu epoki bràzu wyraênie podniós∏ si´ poziom
˝ycia na tych terenach” – uwa˝a Gasˇaj. OczywiÊcie podsta-
wowym zaj´ciem wi´kszoÊci ludnoÊci by∏a uprawa roli i ho-

dowla zwierzàt. W zale˝noÊci od miejscowych warunków do-
minowa∏a jedna z tych dziedzin gospodarki: na nizinach
z glebami lessowymi przewa˝a∏a uprawa ziemi, na pogórzu
i terenach górskich – hodowla i pasterstwo.

By pozyskaç nowe tereny pod upraw´, karczowano i wypa-

lano po∏acie lasu. Ziemi´ spulchniano drewnianymi rad∏ami
bàdê specjalnymi motykami. O tym, co wówczas uprawiano,
Êwiadczà znajdowane w jamach zasobowych lub odpadko-
wych zw´glone szczàtki roÊlin. Najwa˝niejszà roÊlinà upraw-
nà by∏a pszenica p∏askurka, siano jednak równie˝ ˝yto i j´cz-
mieƒ. Do zbioru zbó˝ u˝ywano sierpów z krzemiennymi
ostrzami o drewnianej r´kojeÊci. Dopiero w schy∏kowym okre-
sie kultury Otomani-Füzesabony pojawi∏y si´ pierwsze sierpy
z bràzu. Zapasy przechowywano w drewnianych spichle-
rzach, glinianych naczyniach zasobowych bàdê we wkopa-
nych w ziemi´ jamach. Do mielenia ziaren zbó˝ s∏u˝y∏y ka-
mienne ˝arna. Jak si´ mo˝na domyÊlaç, z uzyskanej w ten
sposób màki wypiekano placki, chleby i ciasta.

Liczne znaleziska koÊci zwierzàt pozwalajà tak˝e ustaliç,

jakie gatunki zwierzàt hodowano i na jakie polowano. Prze-
wa˝ajà koÊci zwierzàt udomowionych, które gwarantowa∏y za-

STYCZE¡ 2004

ÂWIAT NAUKI

51

ANNA STRUK WSiP (

mapka

); L

ADISL

A

V OLEXA; IV

AN HUBA

TA KAMIENNA FORMA z odlanà w niej bràzowà zawieszkà zosta∏a zna-
leziona w osadzie kultury Otomani-Füzesabony w Koszycach-Barcy.

ZASI¢G KULTURY Otomani-Füzesabony obejmowa∏ tereny nale˝àce dziÊ
do pi´ciu krajów: W´gier, Rumunii, Ukrainy, S∏owacji i Polski.

PRACE BADAWCZE przy pozosta∏oÊciach kamiennej bramy wiodàcej
do starszej osady obronnej w Nizˇnej Mysˇli.

opatrzenie w mi´so: Êwiƒ, owiec i kóz. Zdecydowanie najwa˝-
niejsze by∏o jednak dajàce mleko byd∏o, które wykorzystywano
równie˝ jako si∏´ pociàgowà. OczywiÊcie nieodzownymi stró˝ami
domostw i gospodarstw by∏y psy. MyÊlistwo nie tylko s∏u˝y∏o
uzupe∏nianiu diety. Skóry, rogi i koÊci stanowi∏y doskona∏y
surowiec do produkcji rzemieÊlniczej. Najch´tniej polowano
na jelenie, ˝ubry i dziki oraz mniejsze zwierz´ta leÊne z uwa-
gi na ich cenne futra. W osadzie w Nizˇnej Mysˇli znaleziono
na przyk∏ad du˝e iloÊci koÊci bobrów. Odkryte na stanowis-
kach haczyki z bràzu i muszle Êwiadczà o tym, ˝e jad∏ospis
wzbogacono tak˝e rybami i ma∏˝ami.

Dostatek i zbytek

ROLNICTWO I HODOWLA

zapewnia∏y ludnoÊci kultury Otoma-

ni-Füzesabony dostatnià egzystencj´, jednak o wysokim pozio-
mie rozwoju gospodarczego, który umo˝liwi∏ rozkwit osad
obronnych, najlepiej Êwiadczy zaawansowana technologicz-
nie metalurgia. Jej rozwój, który nastàpi∏ w Kotlinie Karpac-
kiej na prze∏omie wczesnego i starszego okresu epoki bràzu,
wynika∏ z ∏atwego dost´pu do bogatych rud miedzi i z∏ota. T´
pierwszà wydobywano przede wszystkim w Rudawach S∏o-
wackich, gdzie korzystano ze z∏ó˝ miedzi siarczkowej i oksy-
dacyjnej, a tak˝e z∏ó˝ czystej miedzi i rudy cyny. (Dodatko-
wym êród∏em bogactwa by∏o wyst´pujàce na tych terenach
z∏oto, które uzyskiwano przez wyp∏ukiwanie). Po wydoby-
ciu rud´ miedzi transportowano do osad, gdzie rozbijano jej
bry∏y, wytapiano metal, a nast´pnie odlewano gotowe wyro-
by. Dowodem takiej produkcji jest zarówno sk∏adowisko rudy
malachitowej odkryte w osadzie w Spisˇskim S

ˇtvrtku, jak

i masywny m∏ot do rozbijania rudy z grobu rzemieÊlnika
w Nizˇnej Mysˇli [ilustracja na stronie 54]. Znalezione w osadach
surowce, formy odlewnicze, ∏y˝ki, tygielki do wytapiania me-
talu, gliniane dysze miechów, pó∏produkty i produkty goto-
we Êwiadczà o olbrzymiej skali produkcji metalurgicznej. Lo-
kalne warsztaty zaspokaja∏y potrzeby mieszkaƒców osad
i okolicznych wsi. RzemieÊlnicy trudniàcy si´ metalurgià wy-
twarzali pe∏en asortyment narz´dzi, broƒ i przedmioty zbyt-
ku. Bogate groby rzemieÊlników, wyposa˝one w narz´dzia
do odlewania metali, Êwiadczà równoczeÊnie o wysokiej po-
zycji spo∏ecznej tej warstwy.

Najlepszym dowodem bogactwa uprzywilejowanych warstw

ludnoÊci kultury Otomani-Füzesabony oraz kunsztu jej rze-
mieÊlników jest bi˝uteria ze z∏ota. Tego rodzaju skarby znale-
ziono w Spisˇskim S

ˇtvrtku i Koszycach-Barcy [ilustracja na

stronie 48

]. Z∏ote kolczyki, zawieszki, zausznice, naszyjniki i

pierÊcienie nale˝a∏y do wyposa˝enia najbogatszych grobów
w Nizˇnej Mysˇli. Bi˝uteri´ t´ wykonywano ró˝nymi technikami.

Paciorki w naszyjnikach by∏y odlewane, a kolczyki po odla-
niu dodatkowo przekuwane. Naszyjniki wykonywano ze skr´-
canego drutu ozdobionego spiralkami i rozetkami.

Jednym z najliczniejszych i najbardziej charakterystycznych

znalezisk dla kultury Otomani-Füzesabony jest ceramika. Licz-
ba znajdowanych naczyƒ oraz ich jakoÊç dowodzà wysokie-
go poziomu umiej´tnoÊci garncarzy oraz niewàtpliwych zdol-
noÊci artystycznych. Oprócz ceramiki u˝ytkowej produkowali

52

ÂWIAT NAUKI STYCZE¡ 2004

ROGOWE SPRZÑCZKI i pobocznice z rz´du koƒskiego Êwiadczà, ˝e du-
˝e znaczenie gospodarcze mia∏a w kulturze Otomani-Füzesabony
hodowla koni, wykorzystywanych jako si∏a pociàgowa i wierzchowce.

GLINIANE NACZYNIA z wczesnej fazy kultury Otomani-Füzesabony z Nizˇnej Mysˇli Êwiadczà o kunszcie ówczesnych garncarzy. Wyroby ceramicz-
ne wk∏adane zmar∏ym do grobów mia∏y cienkie Êcianki, lÊniàcà powierzchni´ i by∏y bogato zdobione ornamentami.

PROSTE NASZYJNIKI I BRANSOLETY z bràzowych, fajansowych i bursz-
tynowych koralików znalezione na cmentarzysku w Nizˇnej Mysˇli.

IV

AN HUBA (

na dole

); L

ADISL

A

V OLEXA (

na gór

ze

)

oni specjalne naczynia wk∏adane zmar∏ym do grobów [górna
ilustracja na sàsiedniej stronie

], zabawki dzieci´ce oraz przed-

mioty o charakterze kultowym bàdê wotywnym. Podstawo-
wymi formami naczyƒ codziennego u˝ytku by∏y garnki, amfo-
ry, misy, dzbany, kubki i puchary. Do szczególnego rodzaju
wyrobów ceramicznych nale˝a∏y przenoÊne gliniane piecyki,
trójnogi, pokrywy do ognia, cedzaki, brytfanny, chochle i ∏y˝-
ki. Zwyk∏a ceramika kuchenna nie by∏a efektowna, naczynia
te mia∏y grube Êcianki, proste formy i specjalnie chropo-
waconà powierzchni´. Kunszt garncarzy ujawnia∏ si´ w pro-
dukcji naczyƒ, które mia∏y byç z∏o˝one wraz ze zmar∏ymi do
grobów. WÊród motywów zdobniczych mo˝na rozpoznaç tak-
˝e symbole kultowe zwiàzane z wierzeniami ówczesnej lud-
noÊci. Takim charakterystycznym, bardzo popularnym moty-
wem by∏a spirala. WÊród wyrobów glinianych prawdopodobnie
kultowe znaczenie mia∏y figurki z gliny przedstawiajàce styli-
zowane postacie kobiet (tzw. idole), zwierzàt oraz miniaturki
wozów z kó∏kami [ilustracja na stronie 57]. Grzechotki i minia-
turowe naczyƒka mog∏y s∏u˝yç jako dzieci´ce zabawki albo
jako przedmioty wotywne.

Staro˝ytne aleje zas∏u˝onych

BADANIA NEKROPOLI

we wschodniej S∏owacji dostarczy∏y nie-

zwykle cennych informacji o obyczajach pogrzebowych lud-
noÊci kultury Otomani-Füzesabony. Prawdziwà rewelacjà jest
le˝àce na pó∏noc od osady cmentarzysko w Nizˇnej Mysˇli, na
którym znaleziono dotychczas ponad 700 grobów. Cmenta-
rzysko to wykorzystywa∏a ludnoÊç zamieszkujàca starszà osa-
d´. Ciekawe, ˝e nie uda∏o si´ jeszcze zlokalizowaç cmenta-
rzyska, na którym grzebano mieszkaƒców nowej, o wiele
zresztà wi´kszej osady.

Badania archeologiczne cmentarzyska w Nizˇnej Mysˇli trwa-

jà od 1977 roku.Kieruje nimi dr Ladislav Olexa z Instytutu Ar-
cheologii S∏owackiej Akademii Nauk w Nitrze. W tym roku
prace wykopaliskowe prowadzone by∏y na skraju cmenta-
rzyska. „Do tej pory przekopaliÊmy obszar o powierzchni oko-
∏o 2.5 ha. Mo˝emy stwierdziç, ˝e pierwszych zmar∏ych po-
chowano tutaj w XVII wieku p.n.e., a najm∏odsze groby
pochodzà z koƒca XV wieku p.n.e.” – mówi Olexa.

Wyniki badaƒ cmentarzyska w Nizˇnej Mysˇli pozwalajà od-

tworzyç sposób, w jaki ludnoÊç kultury Otomani-Füzesabony
chowa∏a swoich zmar∏ych, jakie si´ z tym wiàza∏y wierzenia
i zwyczaje pogrzebowe. Olexa sàdzi, ˝e w obr´bie Êwi´tego ob-
szaru, tu˝ w pobli˝u warowni, chowano przede wszystkim
jej zmar∏ych mieszkaƒców. Zabytki z terenu osady i dna fosy
pochodzà dok∏adnie z tego samego okresu co wi´kszoÊç gro-
bów i sà do nich bardzo podobne. Niewykluczone jednak, ˝e
chowano tu tak˝e osoby niemieszkajàce w osadzie, tylko w
otaczajàcych jà wsiach, mog∏o to zatem byç centralne cmen-
tarzysko plemienne.

Pochówki szkieletowe na cmentarzysku w Nizˇnej Mysˇli w

jego cz´Êci Êrodkowej by∏y rozmieszczone w szeregach, a na
obrze˝ach w osobnych skupiskach. Mo˝na sobie wyobraziç,
˝e poszczególne groby na powierzchni oznaczano drewniany-
mi stelami. Jamy grobowe mia∏y prostokàtny zarys, prawie
prostopad∏e Êciany, niemal wszystkie znajdowa∏y si´ na linii
pó∏noc–po∏udnie. Typowy grób mia∏ oko∏o 2 m d∏ugoÊci
i 1 m szerokoÊci. W wi´kszoÊci z nich chowano jednego
zmar∏ego. Po∏o˝enie, wyposa˝enie, a nawet g∏´bokoÊç grobu
uzale˝nione by∏y od spo∏ecznej pozycji zmar∏ego. Biednych,

ubranych jedynie w koszule pogrzebowe z grubszego materia-
∏u, chowano w p∏ytkich jamach. Zamo˝niejsi spoczywali w
wi´kszych, g∏´bokich czasami na 2.5 m grobach, które mia-
∏y coÊ na kszta∏t drewnianych komór o dnach wyÊcie∏anych
liÊçmi, ga∏àzkami, skórami lub p∏ótnem. Obok cia∏a uk∏ada-
no dary grobowe, po czym przykrywano je warstwà desek
opierajàcych si´ na specjalnie pozostawionych po bokach
jamy grobowej wyst´pach. Niekiedy naczynia grobowe sta-
wiano na górnych deskach.

Zmar∏ym z warstw uprzywilejowanych poÊwi´cano zazwy-

czaj wi´cej staraƒ i zabiegów. Dzi´ki znalezionym w takich gro-
bach przedmiotom wiadomo, ˝e le˝eli w nich przedstawicie-
le najbogatszych rodów: szamani, kap∏anki, wojownicy i
myÊliwi. Choç w ogólnym zarysie obrz´dy pogrzebowe by∏y ta-
kie same dla wszystkich cz∏onków spo∏ecznoÊci, w przypad-
ku najznamienitszych osób wi´kszà wag´ przywiàzywano do
lokalizacji i formy pochówku. Groby bogaczy mia∏y obszerniej-
sze jamy i wokó∏ pozostawiano wi´cej wolnej przestrzeni.
Wszyscy przedstawiciele elity spoczywali w drewnianych sar-

STYCZE¡ 2004

ÂWIAT NAUKI

53

GRÓB WOJOWNIKA z bràzowym sztyletem w d∏oniach. Powszechnym
obyczajem by∏o uk∏adanie m´˝czyzn na prawym, a kobiet na lewym boku.
Zgrupowane razem naczynia umieszczano u stóp zmar∏ego.

L

A

DISL

A

V

OLEXA

MATKI I ICH DZIECI najcz´Êciej sk∏adano w jednym grobie lub obok
siebie. Bogaty grób kobiety i dziecka, którego cia∏o znajdowa∏o si´ w
sarkofagu. DziÊ widoczne sà tylko zarysy drewnianej skrzyni.

kofagach lub trumnach wykonywanych z rozpo∏owionych i
wydrà˝onych wielkich pni albo dwóch z∏o˝onych razem ko-
ryt. Ci´˝kie wieka mia∏y zapewne stanowiç zabezpieczenie
przed rabusiami.„Badania cmentarzyska w Nizˇnej Mysˇli jed-
noznacznie wykaza∏y, ˝e mieszkaƒcy pobliskiej osady wierzy-
li w ˝ycie pozagrobowe – mówi Olexa. – Znane ju˝ w wielu
wczeÊniejszych kulturach uk∏adanie zmar∏ych twarzà w kie-
runku wschodzàcego s∏oƒca mia∏o na pewno konotacje reli-
gijne i mog∏o oznaczaç wiar´ w nieÊmiertelnoÊç. Wed∏ug wie-
rzeƒ ludnoÊci kultury Otomani-Füzesabony, ˝ycie pozagrobowe
przypomina∏o ˝ycie przed Êmiercià, gdy˝ zmar∏ym wk∏ada-
no do grobu liczne dary, g∏ównie naczynia zawierajàce za-
pewne jad∏o i napoje”.

Podstawowà oznak´ bogactwa stanowi∏y liczne i dobre ja-

koÊciowo naczynia, z którymi wiàza∏a si´ iloÊç z∏o˝onej do
grobu ˝ywnoÊci i napojów. Naczynia wk∏adane do grobów
mia∏y cienkie Êcianki i bogatà dekoracj´ z ró˝nego rodzaju
guzów i spirali, kombinacji ˝∏obków, kreskowanych trójkà-
tów, nak∏uç, naci´ç i ornamentów drabinkowych. Ich po-
wierzchnia, w kolorze najcz´Êciej bràzowym lub czarnym,
by∏a efektownie wypolerowana. Najcz´Êciej wk∏adano do gro-
bu dzbanek, mis´ i kubek, rzadziej amfory, garnki czy pucha-
ry. W bogatych grobach liczba naczyƒ dochodzi∏a nawet do
siedmiu. Uk∏adano je najcz´Êciej przy nogach zmar∏ego lub w
pobli˝u miednicy.

Sk∏adani do grobów zmarli byli ubrani w odÊwi´tne stroje wy-

konane z grubszego materia∏u, skóry lub futra. Niektórych
wsuwano do specjalnych skórzanych worków, spi´tych na wy-
sokoÊci twarzy szpilami z bràzu, które s∏u˝y∏y do ∏àczenia cz´-
Êci strojów. Kobietom z najwy˝szej warstwy spo∏ecznej wk∏ada-
no do grobu bogate zestawy bi˝uterii wykonanej ze z∏ota.
Typowym wyposa˝eniem m´˝czyzn i ch∏opców nale˝àcych do
elity by∏y najwy˝szej jakoÊci sztylety, najcz´Êciej umieszczane
w okolicy bioder. Niektóre egzemplarze tej broni nale˝à do naj-
pi´kniejszych przedmiotów odkrytych w trakcie wykopalisk.
W bogatszych grobach wojowników bàdê myÊliwych znalezio-
no tak˝e broƒ innego rodzaju, jak siekiery z bràzu czy masyw-

ne topory z rogu. Niezwykle interesujàcà kategorià zabytków
znajdowanych w ich grobach sà zestawy przewierconych k∏ów
dzika lub wykonywanych z nich p∏ytek. Zespo∏y liczàce po trzy
k∏y znajdowano na ramionach lub ∏okciach zmar∏ych m´˝-
czyzn, najcz´Êciej na lewej r´ce. Po∏àczone rzemykami prze-
chodzàcymi przez dziurki, zachodzàce na siebie k∏y mog∏y sta-
nowiç ochron´ stawów r´ki i zapewne by∏y naszyte na skórzany
kaftan [ilustracja z lewej].

Tajemnice cmentarzysk

WYPOSA

˚ENIE

wielu grobów w Nizˇnej Mysˇli pozwala bezb∏´d-

nie zidentyfikowaç rzemios∏o, którym za ˝ycia para∏a si´ po-
chowana osoba. Do unikalnych znalezisk nale˝à dwa pochówki
m´˝czyzn, którzy z pewnoÊcià zajmowali si´ metalurgià. Przy
nogach zmar∏ych znaleziono dwucz´Êciowe kamienne formy
do odlewania przedmiotów z bràzu, w jednym grobie – szpil,
a w drugim – szyde∏. W innym grobie, który zapewne nale˝a∏
do odlewnika, znaleziono narz´dzia potrzebne przy wykony-
wanej przez niego pracy [ilustracja powy˝ej]. Przedmioty te sà
bezpoÊrednim dowodem bogactwa miejscowej produkcji me-
talurgicznej i pozwalajà na poznanie ówczesnej technologii
wytwarzanych przedmiotów z bràzu. Natomiast znalezione w
grobach szyd∏a z bràzu i z koÊci pozwalajà zak∏adaç, ˝e zmar-
li zajmowali si´ za ˝ycia wytwarzaniem odzie˝y. Groby, w
których natrafiono na ostrza, rylce, bry∏y obsydianu, krze-
mienia, kwarcu i rogowca, nale˝a∏y zapewne do rzemieÊlni-
ków produkujàcych narz´dzia kamienne. Haczyk z bràzu,
znaleziony przy nogach, wydaje si´ zdradzaç myÊliwego, któ-
ry z upodobaniem ∏owi∏ ryby.

Dostrzegalne ró˝nice w wyposa˝eniu poszczególnych gro-

bów pokazujà wyraênie, ˝e ludnoÊci kultury Otomani-Füze-
sabony znajdowa∏a si´ na etapie rozwini´tej spo∏ecznoÊci ro-
dowej, z wykszta∏conà ju˝ warstwà uprzywilejowanà. Nie
pojawi∏y si´ tu jeszcze groby ksià˝´ce, bez wàtpienia jednak
m´˝czyêni, patriarchowie bogatych rodów, pe∏nili dominu-
jàcà rol´. Udzia∏ poszczególnych typów grobów, o okreÊlo-
nych rozmiarach i z rozmaitym wyposa˝eniem, pozwala

54

ÂWIAT NAUKI STYCZE¡ 2004

IV

AN HUBA (

na dole

); L

ADISL

A

V OLEXA (

na gór

ze

)

BI˚UTERIA znajdowa∏a si´ w tych samych miejscach, gdzie noszono jà
za ˝ycia. W grobie odlewnika na cmentarzysku w Nizˇnej Mysˇli przy g∏o-
wie zmar∏ego le˝a∏ wielki m∏ot kamienny do rozbijania rudy, a u stóp
obok naczyƒ – gliniana dysza z miechu oksydacyjnego.

PROSTOKÑTNE APLIKACJE z p∏ytek z poràbanych k∏ów dzika, które ma-
jà na brzegach osiem bàdê 10 dziurek s∏u˝àcych do ich przyszycia. Znaj-
dowano je na klatce piersiowej doros∏ych m´˝czyzn. Stanowi∏y element
wyposa˝enia wojowników, którzy zajmowali wysokà pozycj´ w osadzie.

stwierdziç, ˝e spo∏ecznoÊç osady w Nizˇnej Mysˇli dzieli∏a si´
na trzy podstawowe warstwy: elit´, najliczniejszà warstw´
Êrednià oraz grup´ poddanych.

Równie˝ z cmentarzysk pochodzi najwi´cej Êwiadectw ry-

tua∏ów i obrz´dów kultowych ludnoÊci kultury Otomani-Füze-
sabony. Bez wàtpienia nale˝à do nich czynnoÊci zwiàzane ze
z∏o˝eniem zmar∏ego do grobu. Bardzo ciekawà kategorià zna-
lezisk sà pochówki noszàce Êlady praktyk, które mia∏y unie-
mo˝liwiç zmar∏ym powrót do Êwiata ˝ywych. Wielokrotnie
zarejestrowano Êlady ponownego otwierania grobów, wycià-
gania czaszki lub stóp, przywalania zw∏ok wi´kszymi g∏aza-
mi, kr´powania nóg, a nawet rozpalania w jamach grobo-
wych ognia. „Nie ma wàtpliwoÊci, ˝e stosowano praktyki
majàce chroniç ˝ywych przed zmar∏ymi, byç mo˝e sà to wr´cz
Êwiadectwa wiary w ˝ywe trupy, popularnie zwane wampira-
mi” – wyjaÊnia Olexa.

W osadach obrz´dy kultowe odbywa∏y si´ w specjalnie wy-

dzielonych, Êwi´tych miejscach. Liczne dowody tajemniczych
rytua∏ów i obrz´dów pochodzà tak˝e z po∏o˝onych poza osa-
dami miejsc, jak jaskinie, skalne urwiska bàdê szczeliny. Tam
w∏aÊnie kontakt z bóstwem nabiera∏ wyjàtkowego charakte-
ru. Jednym z obiektów tego rodzaju by∏a studnia kultowa nie-
daleko osady obronnej w Spis

ˇskim S

ˇtvrtku. Mia∏a ona g∏´bo-

koÊç 8–9 m, a na jej dnie bi∏o goràce êród∏o. W górnej warstwie
zasypiska studni badacze natrafili na koÊci ludzkiej r´ki z za-
∏o˝onymi bransoletami z bràzu oraz unikatowy w tym okre-
sie ˝elazny przedmiot. W dolnej warstwie znajdowa∏y si´ na-
czynia i ozdoby z brzozowej kory, z∏oty spiralny wisiorek,
przedmioty z bràzu, skorupy, przenoÊny piec – pyraunos, wy-
roby z koÊci i rogu, forma do odlewania sztyletów, tarcze gli-
niane i wyrzeêbione z wapienia kultowe idole, a tak˝e po∏u-
pane i cz´Êciowo spalone koÊci zwierz´ce i ludzkie. Bez
wàtpienia chodzi tu o wyjàtkowy, ponadregionalny obiekt kul-
towy – oddalone od siedzib ludzkich miejsce sk∏adania ofiar.
Znalezione w studni koÊci ludzkie Êwiadczà, ˝e sk∏adaniu
ofiar móg∏ towarzyszyç rytualny kanibalizm.

M∏odzie˝ ofiarna

NAJBARDZIEJ SZOKUJ

ÑCYM

Ê

WIADECTWEM

praktyk kultowych lud-

noÊci kultury Otomani-Füzesabony sà odkryte przez archeo-
logów s∏owackich w Spis

ˇskim S

ˇtvrtku i w Nizˇnej Mysˇli do∏y,

w których sk∏adano ofiary z ludzi. W nowszej osadzie w Nizˇnej
Mysˇli Olexa odkopa∏ jam´, w której znaleziono fragmenty
czaszki dziecka i szkielety czterech osób, u∏o˝one w kilku
warstwach, jedne na drugich. Badania wykaza∏y, ˝e czaszka
dziecka zosta∏a ugotowana. W jamie znaleziono tak˝e dary
– koÊci zwierzàt, skorupy i fragmenty kamiennych narz´dzi.
Warstwa popio∏u przykrywajàca te znaleziska pokazuje, ˝e

kulminacyjnym punktem rytua∏u by∏o rozpalenie ognia nad
darami ofiarnymi.

Podobne Êwi´te miejsce zosta∏o odkryte w samym Spis

ˇskim

S

ˇtvrtku. W pobli˝u prowadzàcej do osady bramy, naprzeciw

akropolu, natrafiono na miejsce kultu, w którym prawdopo-
dobnie w momencie rozbudowy osady pochowano dziewi´ç
uÊmierconych rytualnie osób. Siedem pochówków stanowi∏y
groby dzieci pogrzebanych w naczyniach. Wraz z pochowa-
nymi do do∏u wrzucono celowo uszkodzone przedmioty wo-
tywne. Cia∏a ofiar ludzkich zosta∏y poçwiartowane. Niektórym
odci´to koƒczyny, trzem osobom wyci´to otwory w tylnej cz´-
Êci czaszki. Poniewa˝ niektóre koÊci by∏y zmasakrowane, za-
chodzi podejrzenie rytualnego kanibalizmu zwiàzanego z ofia-
rami sk∏adanymi nieznanemu bóstwu.

Wed∏ug ustaleƒ badaczy s∏owackich przyk∏ady okrutnych

praktyk kultowych z ró˝nych osad Êwiadczà o wierze w jedna-
kowe bóstwa i o koniecznoÊci sk∏adania im krwawych ofiar.
Najwy˝szym, ludzkim ofiarom towarzyszy∏o najcz´Êciej rozpa-
lanie ognia i celowe rozbijanie naczyƒ. Pewnym substytutem
ofiar z ludzi i zwierzàt by∏o prawdopodobnie ofiarowywanie
ich wyobra˝eƒ wykonanych z gliny. Figurki przedstawiajàce
ludzi i zwierz´ta, podobnie jak naczynia gliniane, intencjonal-
nie niszczono. Mo˝emy si´ domyÊlaç, ˝e od∏amywanie po-
staciom kobiet ràk i nóg, a figurkom zwierzàt rogów, g∏ów
i nóg mia∏o symbolizowaç oddanie tych w∏aÊnie cz´Êci ofiar
pewnym bóstwom.

Dzi´ki porównaniu z innymi kulturami i epokami mo˝na

za∏o˝yç, ˝e wszelkiego rodzaju ofiary sk∏adane do jam w zie-
mi wiàza∏y si´ z kultem bóstw podziemia, które mia∏y zapew-
niç ludziom, zwierz´tom i ziemi p∏odnoÊç. Na podstawie do-
tychczas poznanych obyczajów pogrzebowych, przedmiotów
kultowych i rytua∏ów odprawianych w osadach i innych Êwi´-
tych miejscach mo˝emy przypuszczaç, ˝e niezwykle istotny

56

ÂWIAT NAUKI STYCZE¡ 2004

L

A

DISL

A

V

OLEXA

AGNIESZKA KRZEMI¡SKA, absolwentka Archeologii Âródziemno-
morskiej w Uniwersytecie Warszawskim, od kilku lat zajmuje si´
popularyzacjà archeologii, m.in. na ∏amach kwartalnika Archeolo-
gia ˚ywa

i tygodnika Polityka. JAN GANCARSKI jest dyrektorem

Muzeum Podkarpackiego w KroÊnie, zajmuje si´ badaniem osad
kultury Otomani-Füzesabony w JaÊle i Trzcinicy. Od kilku lat wspó∏-
pracuje z Dáriusem Gas

ˇajem i Ladislavem Olexà, naukowcami s∏o-

wackimi badajàcymi osad´ i cmentarz w Nizˇnej Mysˇli. BARTOSZ
NOWACKI jest cz∏onkiem austriackiej misji archeologicznej w Tell el-
-Dab

c

a we wschodniej Delcie Nilu, zajmuje si´ wzajemnym wp∏y-

wem kultur Bliskiego Wschodu w epoce bràzu.

O

AUTORACH

JAMA W NIZ

ˇNEJ MYSˇLI, w której znaleziono szkielety pi´ciu rytualnie

zamordowanych osób. Mo˝na si´ domyÊlaç, ˝e w trakcie jakiegoÊ krwa-
wego obrz´du kultowego te w wi´kszoÊci m∏ode osoby zosta∏y uÊmierco-
ne i z∏o˝one do jamy jako ofiara dla bóstwa.

by∏ tak˝e kult s∏oƒca i ognia. Uk∏adanie zmar∏ych na plecach,
z twarzà skierowanà w stron´ wschodzàcego s∏oƒca, mo˝e
byç Êwiadectwem wiary w ˝ycie wieczne. Powszechne w
Êwiecie staro˝ytnym i obecne tak˝e na cmentarzysku w Nizˇnej
Mysˇli zami∏owanie do metalowych, bursztynowych czy gli-
nianych wisiorków i koralików Êwiadczy jednoznacznie, ˝e
ludnoÊç kultury Otomani-Füzesabony przypisywa∏a im funk-
cj´ ochronnà – by∏y amuletami.

Ogniwo na szlaku

ARCHEOLODZY

zg∏´biajàcy kultur´ Otomani-Füzesabony wcià˝

liczà na nowe atrakcyjne i uzupe∏niajàce ich wiedz´ znale-
ziska. Nie zakoƒczono jeszcze systematycznych badaƒ osad tej
kultury, a wykopaliska na terenie cmentarzyska w Nizˇnej
Mysˇli wcià˝ dostarczajà zaskakujàcych odkryç. „Dotychcza-
sowe badania stanowisk tej kultury przynios∏y dowody bez-
poÊrednich kontaktów pomi´dzy ludnoÊcià zamieszkujàcà
Kotlin´ Karpackà a cywilizacjami anatolijsko-ba∏kaƒskimi”
– mówi Gasˇaj. Kontakty te by∏y intensywne i wielop∏aszczy-
znowe. Po pierwsze, pod wp∏ywem zmian zachodzàcych na
Ba∏kanach i na Kaukazie nastàpi∏ na terenie Kotliny Karpac-
kiej rozkwit metalurgii bràzu. RzemieÊlnicy karpaccy zapew-
ne wzorowali si´ na wyrobach z po∏udnia i wschodu, które do-
ciera∏y tu sprowadzane przez kupców egejskich.

Zapo˝yczeniem z kr´gu cywilizacji egejskiej sà niewàtpli-

wie charakterystyczne przenoÊne gliniane piecyki, zwane py-
raunami [ilustracja obok]. Tak˝e ceramika jest w niektórych
przypadkach nieco podobna do wyrobów ba∏kaƒskich i ana-
tolijskich. Innym typem zabytków, znanym ze wschodniego ba-
senu Morza Âródziemnego, sà wspominane ju˝ aplikacje i
perforowane p∏ytki z k∏ów dzika. Podobne aplikacje, p∏ytki
stanowiàce ochron´ klatki piersiowej, zosta∏y znalezione w
regionie Morza Azowskiego, na stanowisku podkaukaskiej
kultury majkopskiej. He∏my czy raczej skórzane czapy, wzmoc-
nione naszywanymi k∏ami dzików, by∏y u˝ywane zarówno
przez Mykeƒczyków, jak i Kreteƒczyków. Wyobra˝enia wo-
jowników noszàcych tego rodzaju he∏my zachowa∏y si´ na
freskach i naczyniach. Pozosta∏oÊci podobnych he∏mów zna-
leziono na Krecie i w làdowej cz´Êci Grecji. Z drugiej strony
w jednym tylko grobowcu IV w okr´gu A w Mykenach znale-
ziono 290 paciorków z ba∏tyckiego bursztynu!

Znaleziska archeologiczne Êwiadczà te˝ o pewnym pokre-

wieƒstwie wierzeƒ religijnych ludów tego okresu. Uniwersal-
nym bóstwem tej epoki, okreÊlanym jako bóstwo m´skie, by-

∏o s∏oƒce. Jego symbole, do których nale˝a∏y okr´gi, spirale
i modele wozów, znane sà z terenów niemal ca∏ej Europy, a
tak˝e z Anatolii i Mezopotamii. Gliniane modele rydwanów
o kó∏eczkach identycznych ze znajdowanymi na stanowiskach
kultury Otomani-Füzesabony odkryto m.in. w Aszur, naj-
starszej stolicy Asyrii. Niemal we wszystkich kulturach tego
okresu pojawi∏y si´ podobne drobne przedmioty – minia-
turowe naczyƒka, imitacje siekier, wisiorków, figurki zwie-
rzàt i ludzi wykorzystywane w praktykach magicznych. Zna-
lezione w Nizˇnej Mysˇli obrobione cz´Êci Êwiƒskich palców
przywo∏ujà skojarzenie z koÊçmi do wró˝enia, znanymi z kul-
tur antycznych.

Badania archeologów na stanowiskach kultury Otomani-

-Füzesabony dowiod∏y, ˝e ówczesny cywilizowany Êwiat by∏
systemem po∏àczonych ze sobà wi´zami politycznymi i gos-
podarczymi wielkich i ma∏ych organizmów. Uprzywilejo-
wanà pozycj´ mia∏y oczywiÊcie kraje nadmorskie, gdy˝
transport towarów statkami by∏ taƒszy i korzystniejszy, jednak
krainy w g∏´bi Europy nie by∏y ca∏kiem odci´te od Êwiata
Êródziemnomorskiego. Udzia∏ w wymianie handlowej rów-
nie˝ „barbarzyƒcom” przynosi∏ olbrzymie dochody i stymulo-
wa∏ rozwój. Dzi´ki temu do Troi móg∏ docieraç bursztyn znad
Ba∏tyku, lapis lazuli z Afganistanu czy fajans z Egiptu. Bez
wàtpienia wa˝nym ogniwem na szlaku pomi´dzy egejsko-
-anatolijskim Po∏udniem a nadba∏tyckà Pó∏nocà by∏a Kotlina
Karpacka. Dochody z handlu, wp∏ywy kulturowe z Ba∏kanów
i Anatolii oraz dost´p do bogatych z∏ó˝ miedzi i z∏ota wystar-
czy∏y, by stworzyç tu rozwini´tà cywilizacj´, której kultura
promieniowa∏a daleko na pó∏noc, a jej bogactwo zadziwia do
dzisiaj. Cywilizacj´, która wcià˝ skrywa wiele mrocznych ta-
jemnic i pewnie jeszcze nie raz zaskoczy nas sensacyjnymi
odkryciami.

n

STYCZE¡ 2004

ÂWIAT NAUKI

57

Mi´dzy Mykenami a Ba∏tykiem. Kultura Otomani-Füzesabony. Between

Mycenae and the Baltic Sea. The Otomani-Füzesabony Culture. Red.
Jan Gancarski; Krosno-Warszawa, 2002.

Nizˇna Mysˇla ein bronzezeitliches Handelszentrum in der Ostslowakei.

Dárius Gasˇaj, Ladislav Olexa; Wuppertal, 1992.

Nizˇna Mysˇla in der Bronzezeit, Ergebnisse der archäologischen Ausgra-

bungen 1977-1995; Kosˇice, 1996.

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ

OKRÑG, SPIRALE I WÓZ to symbole s∏oƒca, znane tak˝e w innych kul-
turach tego okresu. Stàd przedmiotami zwiàzanymi z kultem s∏onecz-
nym by∏y gliniane modele wozów i licznie znajdowane kó∏ka.

PRZENOÂNE GLINIANE PIECYKI, zwane pyraunami, sà jednym z dowodów
kontaktów kultury Otomani-Füzesabony z cywilizacjà Êródziemnomorskà.

IV

AN HUBA