Ogólne wiadomości o prawie karnym

1

By J.H.

*rozdział by A.S.

Ogólne wiadomości o prawie karnym

Prawo karne – zespół norm prawnych, którego głównym zadaniem jest ochrona dóbr społecznych
przed czynami szczególnie niepożądanymi za pomocą specjalnych środków stosowanych wobec
sprawców tych czynów (specyficznych, najsurowszych sankcji).

Czyny szczególnie niepożądane – przestępstwa, którymi są zbrodnie i występki, jak też wykroczenia
oraz przewinienia dyscyplinarne. Katalog tych czynów zależy od uznawanych w danej społeczności
wartości i oceny sposobów zagrażania tym wartościom.

Podział prawa karnego

1.

Podział podstawowy

a)

Prawo karne materialne – określa jakie czyny są zabronione pod groźbą kary, jakie grożą
za nie kary ewentualnie inne środki penalne oraz zasady odpowiedzialności karnej – np.
wpływ na odpowiedzialność karną działania w stanie nietrzeźwości, niepoczytalności czy
dokonania czynu zabronionego w obronie koniecznej. [KK + regulacje pozaustawowe]

b)

Prawo karne procesowe – reguluje kompetencje i tryb działania organów ścigania
(prokuratury, policji) i wymiaru sprawiedliwości (sądów różnych szczebli). Znajdują tu
unormowanie podstawowe zasady procesu karnego, jak również bardzo liczne kwestie
praktyczno-techniczne związane z procesem. [KPK, KK (środki zabezpieczające)

c)

Prawo karne wykonawcze – zawiera zbiór przepisów dotyczących wykonywania kar i
innych środków orzeczonych przez sądy. (Prawo penitencjarne – część prawa
wykonawczego poświęcona wykonywaniu kary pozbawienia wolności).

2.

Podział prawa karnego materialnego

a)

Prawo karne powszechne – adresatami są wszyscy ludzie. Przestępstwo i wykroczenie
unormowane tym prawem może popełnić każdy.

b)

Prawo karne szczególne:
- prawo karne skarbowe – obejmuje przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe
skierowane przeciwko interesowi finansowemu państwa, jednostek samorządu
terytorialnego lub Wspólnot Europejskich, które może popełnić tylko osoba mająca w
tym zakresie zobowiązania.
- prawo karne wojskowe – reguluje przestępstwa wojskowe, które może popełnić tylko
żołnierz.
- prawo karne dyscyplinarne – jest zróżnicowane, odrębnie uregulowane dla różnych,
szczególnie ważnych grup ludzi. Przewiduje kary za różnego rodzaju naruszenia
obowiązków właściwych dla danego zawodu, nazywane przewinieniami dyscyplinarnymi.
(odpowiedzialność dyscyplinarna ciąży też na studentach szkół wyższych)
Do prawa karnego nie należy prawo dotyczące nieletnich sprawców czynów
zabronionych, które odnosi się do dzieci i młodzieży w wieku do 18 lat (częściowo 17 lat) i
nastawione jest na stosowanie nie kar tylko środków o charakterze wychowawczym.

3.

Prawo karne międzynarodowe – obejmuje liczne i bardzo zróżnicowane akty prawne o

różnej proweniencji, randze, zasięgu, przedmiocie regulacji i wpływie na prawo wewnętrzne
poszczególnych państw. Zmierza ono do umocnienia ochrony praw człowieka i do
podniesienia efektywności sposobów zwalczania przestępczości, zwłaszcza trans granicznej.

Specyfika prawa karnego

Ogólne wiadomości o prawie karnym

2

Cechy prawa karnego:

a)

Zawiera zawsze normy sankcjonujące – zadaniem prawa karnego jest organizowanie życia

społecznego. Czyni to poprzez różne środki o charakterze porządkowym, edukacyjnym,
finansowym, technicznym, a także poprzez sankcje (np. obowiązkowe naprawienie
wyrządzonej szkody). To powoduje, że powstaje podział norm na sankcjonowane i
sankcjonujące. Te pierwsze organizują życie społeczne, te Rugie przewidują tylko sankcje dla
tych, którzy naruszają normy sankcjonowane.

b)

Wrasta w inne gałęzie prawa, ponieważ sankcjonuje normy zawarte w innych działach prawa.

Dlatego istnieje wiele przepisów karnych poza kodeksem karnym (np. ochrona zwierząt,
prawo bankowe, prawo wodne, ochrona przyrody itp.)

c)

Posługuje się ono najsurowszymi sankcjami, które ma do dyspozycji ustawodawca.

Do prawa karnego sięga się w ostateczności, gdy środki porządkowe, edukacyjne, finansowe i
techniczne nie są wystarczające.

Funkcje prawa karnego

Uniwersalne funkcje prawa karnego (czyli te, które prawo to ma zawsze spełniać)

a)

Sprawiedliwościowa – zapewnienie realizacji idei sprawiedliwości, pokazanie, że bezprawie

jest karane,

b)

Ochronna – ochrona porządku prawnego, ładu społecznego. Prewencja ogólna (chroni

porządek społeczny) pozytywna – edukowanie, negatywna – odstraszanie. Prewencja
szczególna (indywidualna) resocjalizacja, edukacja, wychowanie, leczenie jednostki, która już
popełniła przestępstwo, by nie zrobiła tego ponownie.

c)

Gwarancyjna – gwarancje praw człowieka (nie można być pociągniętym do odpowiedzialności

za coś, czego się nie zrobiło,

d)

Kompensacyjna – naprawienie krzywdy poniesionej przez ofiarę (odszkodowanie i

zadośćuczynienie)

Funkcji sprawiedliwościowej towarzyszy funkcja ochronna, która poprzez zagrożenie represją i jej
stosowanie stara się zapobiegać przestępczości. Realizując funkcję ochronną prawo karne nie
ogranicza się tylko do represji, ale stosuje też środki o charakterze głównie wychowawczym lub
leczniczym.

Funkcja gwarancyjna chroni człowieka przed niewłaściwym stosowaniem jego norm.

Prawo karne stara się naprawić krzywdę poniesioną przez ofiarę. Nie chodzi tu tylko o ukaranie
przestępcy, ale także o odszkodowanie i zadośćuczynienie.

Sposoby realizacji ochrony porządku prawnego (funkcji ochronnej)

Prewencja – oddziaływanie na całe społeczeństwo lub jego segmenty (prewencja ogólna) albo na
jednostkę, która złamała zakaz prawny i została ukarana sankcją (prewencja szczególna). Zmierza ona
do tego, by raz ukarany nie naruszył prawa ponownie.:

a)

Funkcje w zakresie prewencji ogólnej:

Ogólne wiadomości o prawie karnym

3

- odstraszająca – zagrożenie zastosowania kary za czyn naruszający normy prawne
(prewencja ogólna negatywna).

- edukacyjna – sama informacja o tym, co jest zakazane pod groźbą kary, wystarcza do
zdyscyplinowania obywatela (prewencja generalna pozytywna).

b)

Funkcje w zakresie prewencji szczególnej:

- represyjna – dolegliwość, którą zawiera kara powinna zreflektować skazanego i skłonić go
do zaniechania popełnienia dalszych przestępstw z obawy przed karą.

- izolacyjna – odizolowanie sprawcy od normalnego życia społecznego ogranicza możliwość
popełnienia przez niego czynu zabronionego. Taką funkcję PK sprawuje poprzez np. zakaz
wykonywania zawodu, karę pozbawienia wolności itp.

- resocjalizacyjna (wychowanie, opieka, leczenie) – poprzez wychowanie ma umożliwić
sprawcy normalne życie w społeczeństwie tzn. przestrzeganie obowiązujących w nim zasad.
Czasem konieczne jest leczenie (zwłaszcza alkoholików i narkomanów).

Funkcje te mogą występować zbieżnie.

Modele prawa karnego materialnego

Tworzeniem prawa zajmuje się polityka kryminalna, w której można wyodrębnić politykę
kryminalizacyjną, zajmującą się katalogiem czynów zabronionych oraz politykę penalizacyjną, której
przedmiotem zainteresowania są kary i inne środki stosowane wobec sprawców czynów
zabronionych.

Modele w zakresie polityki kryminalizacyjnej

a)

Społeczeństwo konsensualne – prawo karne pryncypialne – społeczeństwo o zgodnych

poglądach co do uznawanych wartości i te wartości chroni prawo karne pryncypialne.

b)

Społeczeństwo pluralistyczne – prawo karne liberalne – społeczeństwo jest podzielone w

swoich poglądach na ważne wartości, ale dzięki tolerancji nie ma większych konfliktów, a
prawo karne jest wynikiem kompromisu i z tego powodu zakres kryminalizacji jest
ograniczony. Prawo karne jest liberalne.

c)

Społeczeństwo konfliktowe – prawo karne autorytarne – społeczeństwo zróżnicowane w

swym stosunku wartości, istnieje tu jednak walka o dominację. Frakcja, która w tej walce
zwycięża, tworzy prawo karne, które chroni uznawane przez nią wartości i przez to jest
opresyjne dla pozostałych frakcji. Prawo karne ma charakter autorytarny.

Modele w zakresie polityki penalizacyjnej

a)

Sprawiedliwościowy – stosowane są kary proporcjonalne do wagi popełnionego czynu, wagi

wyznaczonej przez szkodliwość i stopień zawinienia. Propagowany przez szkołę klasyczną PK.

b)

Ogólno prewencyjny – nieproporcjonalnie surowe kary za przestępstwa godzące w ustrój

stworzony przez ekipę w danym momencie rządzącą. Występuje w państwach totalitarnych.
Godzi w prawa człowieka.

Ogólne wiadomości o prawie karnym

4

c)

Szczególno prewencyjny – przewiduje stosowanie środków obrony społecznej, czy

ewentualnie kar, w zależności nie od popełnionego czynu, ale od niebezpieczeństwa sprawcy.
Można z kary zrezygnować stosując ulgę warunkową ale można też stosować środki
zabezpieczające bezterminowo. Odrzuca czasami pojęcia winy i kary.

d)

Resocjalizacyjny – zastępuje karę środkami obrony społecznej stosowanymi za względu na

potrzeby resocjalizacyjne sprawcy czynu będącego nie przestępstwem tylko „wskaźnikiem
antyspołeczności”. Mniej radykalnie: „nowa obrona społeczna” nie rezygnowała z
podstawowych pojęć przestępstwa i kary, choć nadal eksponowała ideę resocjalizacji.

e)

Abolicyjno-naprawczy – domaga się ograniczenia stosowania kar, zwłaszcza izolacyjnych, do

najpoważniejszych przestępstw. W pozostałym zakresie preferuje działania zmierzające do
naprawienia powstałej szkody i wygaszenia konfliktu na tle którego doszło do przestępstwa.

Nauki związane z prawem karnym

a)

Nauka prawa karnego – zajmuje się przepisami i normami prawa karnego. Przedmiotem

badań są: interpretacja przepisów; systemowe ujęcie przepisów; krytyka przepisów;
proponowanie zmian przepisów. Dogmatyka prawa karnego – gdy nauka prawa karnego
ogranicza się do interpretacji i systemowego ujęcia przepisów.

b)

Kryminologia – nauka, która w sposób możliwie wszechstronny bada przestępstwo,

przestępczość i przestępcę oraz funkcjonowanie środków przeciwdziałania przestępczości.
Korzysta z wielu nauk zajmujących się człowiekiem i społeczeństwem np. biologii, socjologii.

c)

Wiktymologia – nauka zajmująca się badaniem ofiar przestępstw. Jej rolą w genezie

poszczególnych przestępstw oraz problemem zabezpieczenia jej interesów w prawie karnym.

d)

Polityka kryminalna – koncentruje się na formułowaniu postulatów dotyczących tworzenia i

stosowania prawa karnego, z tym że swoje postulaty opiera na wynikach badań naukowych.

e)

Kryminalistyka – nauka, która łączy się raczej z prawem karnym procesowym. Wykorzystuje

zdobycze nauki i techniki dla usprawnienia procedury wykrywania przestępstw i ich
sprawców, zabezpieczaniem dowodów. Można wyróżnić taktykę kryminalistyczną (technika
pościgu itd., wykrywanie przestępstw) oraz technikę kryminalistyczną (analiza kryminalna,
daktyloskopia, fonoskopia, analiza DNA, balistyka, osmologia, grupowe badania krwi itp.)

f)

Medycyna sądowa – dział medyczny zajmujący się problematyką ważną w stosowaniu prawa

(nie tylko karnego). W PK znaczenie medycyny sądowej jest duże w zakresie przestępstw
przeciwko zdrowiu i życiu, które wymagają wiedzy lekarskiej (badania zgonu, obrażeń ciała).

g)

Psychiatria sądowa – zajmuje się m.in. tak ważną kwestią, jaką jest poczytalność sprawcy

czynu zabronionego i występującymi tu ewentualnie zaburzeniami.

h)

Suicydologia – nauka o samobójstwach. Badanie przyczyn, rozmiarów, dynamiki.

Pojęcia:

Małoletni – świadek albo pokrzywdzony do 18. roku życia

Nieletni – sprawca poniżej 17. roku życia. Może to być osoba między 15, a 17. rokiem życia, która
spełnia warunki z art. 10 § 2.

Ogólne wiadomości o prawie karnym

5

Młodociany – osoba, która popełniła czyn zabroniony w wieku lat 17-21, a w chwili orzekania w I
instancji miała nie więcej niż lat 24 (art. 115 § 10).

ZASADY PRAWA KARNEGO i normy prawno-karne

6

ZASADY PRAWA KARNEGO i normy prawno-karne

Mianem „zasady prawa karnego” określane są skodyfikowane normy o podstawowym znaczeniu dla
odpowiedzialności karnej, a więc takie normy, które odnoszą się do wszelkich przestępstw (na razie
nazwa przestępstwo używana jest w oderwaniu od rozróżnienia na czyny zabronione i przestępstwa)
i instytucji prawno karnych.

1.

Nullum crimen, Nulla poena sine lege (nie ma przestępstwa i nie ma kary bez ustawy)

Zasada ta nazywana jest także zasadą określoności. Wyrażają ją: art. 42 Konstytucji, art. 7 ust. 1
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, art. 15 Międzynarodowego Paktu
Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966r. oraz art. 1 § 1 k.k., a także art. 4 § 1 k.k.

Przywołane przepisy w pierwszej kolejności wprowadzają wymóg istnienia ustawowego zakazu w
chwili popełnienia czynu – co jest równoznaczne z zakazem ustanawiania kryminalizacji czynu z mocą
wsteczną (lex poenalis retro non agit).

Z tego ujęcia wyprowadza się zasady szczegółowe:
- nullum crimen sine lege certa – opis przestępstwa musi się cechować odpowiednim stopniem
określoności i ostrości;
- nullum crimen sine lege poenali anteriora – nie ma przestępstwa bez wcześniejszej ustawy karnej,
zatem ustawa karna nie działa wstecz;
- nullum crimen sine lege stricte – ustawa karna nie może być z niekorzyścią dla sprawcy poddawana
wykładni rozszerzającej ani wnioskowaniu per analogiam).

2.

Nullum crimen sine lege periculo sociali (nie ma przestępstwa bez społecznego

niebezpieczeństwa)

Lista przestępstw zawiera opisy czynów, które naruszają, bądź narażają na niebezpieczeństwo
powstania ujemnych skutków, dobra prawne istotne dla społeczeństwa na określonym etapie jego
cywilizacyjnego rozwoju W ten sposób zostaje wyrażona ujemna ocena tych czynów.

W obecnym stanie prawnym do wyrażenia ujemnej oceny zamachów na dobra prawne, używa się
określenia „szkodliwość społeczna”. Polskie prawo nakłada na sędziego obowiązek oceny społecznej
szkodliwości czynu będącego przedmiotem postępowania i skonfrontowania jej z tą, której dokonano
w ustawie. Odbywa się to poprzez ocenę stopnia społecznej szkodliwości.

Kodeks karny (art. 1 § 2) dla bytu przestępstwa wymaga przekroczenia znikomości społecznej
szkodliwości, wskazując przy tym, czym należy się kierować oceniając stopień takiej szkodliwości.

3.

Zasada proporcjonalności

Wynika z art. 2 i 31 ust. 3 zd. 1 Konstytucji. Składają się na nią:
- zasada przydatności;
- zasada konieczności;
- zasada proporcjonalności sensu stricto.

Zasada przydatności – na ograniczenie praw i wolności człowieka można dozwolić wyłącznie ze
względu na dążenie do osiągnięcia określonego celu. Kryminalizacja może więc nastąpić tylko wtedy,

ZASADY PRAWA KARNEGO i normy prawno-karne

7

gdy w ten sposób możliwe jest osiągnięcie celu, jakim jest ochrona dobra wskazanego w art. 31 ust. 3
Konstytucji. Ponadto sankcja musi być tak dobrana, by była adekwatna do celu.

Zasada konieczności – nakazuje wybrać spośród różnych przydatnych środków ten, który niesie za
sobą najmniejszą ingerencję w sferę praw i wolności obywatelskich.

Zasada proporcjonalności sensu stricto – wyraża konieczność porównania efektu z dolegliwością, jaka
dotyka jednostkę („koszt” nie może przeważać rezultatu).

4.

Zasada osobistej odpowiedzialności

Art. 1 § 1 – każdy odpowiada za swój czyn zabroniony. Postępowanie przygotowawcze ma
doprowadzić do ustalenia, kto jest sprawcą czynu zabronionego, postępowanie sądowe ma tezy aktu
oskarżenia zweryfikować i w razie potwierdzenia w toku przewodu sądowego, że oskarżony dopuścił
się przestępstwa, powinno ono zostać zwieńczone zastosowaniem właściwej prawno karnej reakcji
wobec sprawcy, nie zaś innej osoby. To sprawca Mo odczuć dolegliwość wynikającą z popełnienia
przestępstwa.

Na straży tej zasady stoją przepisy zakazujące odbywania za kogoś innego kary (art. 239 § 1) i
uiszczania za skazanego grzywny przez osoby spoza kręgu najbliższych bądź organizowania publicznej
zbiórki ofiar na uiszczenie grzywny (art. 57 k.w.).

Zasada odpowiedzialności za swój własny czyn doznaje istotnego ograniczenia w związku z instytucją
współsprawstwa, gdyż w takim przypadku każdy ze współsprawców odpowiada nie tylko za swój
czyn, ale także – w granicach zawartego porozumienia – za czyn współsprawcy.

Inne ograniczenie tej zasady to art. 52, na mocy którego sąd zobowiązuje do zwrotu korzyści
majątkowej podmiot, który odniósł korzyść majątkową w wyniku popełnienia przestępstwa przez
osobę skazaną, jeżeli działała ona w imieniu lub w interesie tego podmiotu.

Także wyjątkiem jest art. 24 k.k.s., który przewiduje tzw. odpowiedzialność posiłkową. W przypadku
nieuiszczenia przez sprawcę grzywny lub równowartości pieniężnej przedmiotów podlegających
przepadkowi, obowiązany do zapłaty jest podmiot, który odniósł lub mógł odnieść korzyść majątkową
z przestępstwa sprawcy prowadzącego sprawcy tego podmiotu jako pełnomocnik, zarządca,
pracownik (lub w innym charakterze).

Również np. przestępstwo bójki, gdy nie można ustalić sprawcy, ustawa przewiduje
odpowiedzialność za uczestnictwo w wydarzeniu, z którego wyniknął skutek: sprawca odpowiada za
czyn polegający na wzięciu udziału w zdarzeniu powodującym skutek, a nie za czyn powodujący
skutek. Podobnie jest z udziałem w zbiegowisku publicznym.

5.

Zasada indywidualizacji odpowiedzialności

Kształt odpowiedzialności karnej zależy zatem zarówno od tego, jaki czyn został popełniony, jak i od
tego, jaki jest sprawca, jakie wykazuje właściwości (art. 21 § 1). Okoliczności osobiste wyznaczające
odpowiedzialność karną konkretnej osoby (wyłączające ją, łagodzące lub zaostrzające) to zarówno
takie, które mają charakter przedmiotowy (np. opisują przynależność do grona funkcjonariuszy

ZASADY PRAWA KARNEGO i normy prawno-karne

8

publicznych), jak i charakteryzujące tę osobę jako indywidualność psychofizyczną (np.
niepoczytalność, silne wzburzenie w chwili czynu, powrotność do przestępstwa).

Zasada ta nie ma charakteru absolutnego, wyjątek stanowi art. 21 § 2 – odpowiedzialność za
współdziałanie. Z tą zasadą koresponduje zasada indywidualizacji wymiaru kary.

6.

Nullum crimen sine culpa (nie ma przestępstwa bez zawinienia)

Polski Kodeks karny opiera się na tzw. czystej teorii normatywnej winy, w myśl której przypisanie
winy jest równoznaczne z postawieniem sprawcy zarzutu z powodu zachowania naruszającego normę
sankcjonowaną, gdyż właściwości sprawcy i sytuacja, w której się znalazł, pozwalały na dochowanie
wierności wymogom prawa. Zasada zawinienia została wyrażona w art. 1 § 3 k.k.

Okoliczności wyłączające zawinienie:
- nieosiągnięcie odpowiedniego wieku (art. 10);
- stan psychiki (niepoczytalność: art. 31 § 1);
- anormalna sytuacja motywacyjna (art. 26 § 2);
- usprawiedliwiona nieświadomość bezprawności (art. 30);
- usprawiedliwione urojenie okoliczności wyłączającej bezprawność bądź winę (art. 29)

7.

Zasada humanitaryzmu

Unormowania:
- art. 7 i 10 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych;
- art. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności;
- Konwencja o sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego, nieludzkiego lub poniżającego
traktowania albo karania ONZ;
- Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu
albo karaniu;
- art. 40 i 41 ust. 4 Konstytucji;
- art. 3 k.k.;
- art. 4 § 1 k.k.w.

Sprawca przestępstwa nie przestaje być człowiekiem, popełnienie przestępstwa nie pozbawia go
ludzkiej godności, wiec jego prawa podlegają tylko takim ograniczeniom, jakie są niezbędne do
osiągnięcia celów prawa karnego.

8.

Zasada in dubio pro reo (w razie wątpliwości na korzyść sprawcy)

Art. 5 § 2 k.p.k wyraża zasadę, zgodnie z którą niedające się usunąć wątpliwości należy rozstrzygać na
korzyć oskarżonego. Należy przyjąć, że zasada ta dotyczy wątpliwości zarówno faktycznych, jak i
natury prawnej, choć nie jest zajęte w tej sprawie jednoznaczne stanowisko.

Normy prawno karne i ich budowa

Norma prawna to reguła zachowania (nakaz lub zakaz) ustalana na podstawie treści zawartych w
jednostce tekstu prawnego, jaką stanowi przepis prawny. (Czyli z przepisu lub przepisów wyprowadza
się normę, bądź normy prawne).

ZASADY PRAWA KARNEGO i normy prawno-karne

9

Budowa normy:
- hipoteza – wskazuje adresata oraz sytuację, w której aktualizuje się nakaz lub zakaz kierowany do
adresata;
- dyspozycja – wskazuje istotę nakazanego lub zakazanego adresatowi zachowania;
- sankcja – wskazuje prawne konsekwencje naruszenia przez adresata nakazu czy zakazu.
Nie każda norma prawna posiada sankcję.

Każda norma prawna powinna zawierać określenie:
- adresata;
- okoliczności;
- nakazu (zakazu);
- zachowania.
Nie koniecznie muszą być one wyrażone w jednym przepisie.

Normy sankcjonowane i sankcjonujące w prawie karnym

Normy sankcjonowane – określają nakazy i zakazy postępowania kierowany do ogółu (statuują
powinność określonego zachowania). W normie sankcjonowanej wyodrębnia się zakres normowania
i zakres zastosowania [np. w art. 148 § 1 nie zabijaj człowieka].
Zakres normowania – zbiór zakazanych (nakazanych) przez normę czynów.
Zakres zastosowania – elementy określające sytuację, w której norma znajduje zastosowanie
(wskazanie adresata i pozostałych okoliczności).
Sankcja – to, co grozi za naruszenie nakazu lub zakazu: 8-15, 25, dożywocie.

Normy sankcjonujące – normy adresowane do organów państwowych (organów ścigania),
określające ich kompetencje, uprawnienia i obowiązki związane z wystąpieniem zachowania
niezgodnego z zakazem (nakazem) normy sankcjonowanej [podlega karze ten, kto…].
Sankcja – kompetencje tych organów ścigania.

Norma sankcjonowana i norma sankcjonująca wykazują więc powiązanie funkcjonalne, są ze sobą
sprężone.

Przepis zrębowy – taki przepis, który wyraża przynajmniej istotę zakazu (nakazu) w połączeniu z
określeniem zachowania, jest on zupełny, jeśli zawiera wszystkie elementy syntaktyczne normy, zaś
niezupełny, gdy brak w nim wskazania adresata lub okoliczności.

Przepisy kodeksu karnego zawierają normy sankcjonujące, normy sankcjonowane oraz przepisy
służące ich uzupełnieniu (gdyż są one wyrażone w przepisach zrębowych niezupełnych).

Sposoby ujęcia w normie sankcjonowanej istoty zakazu (nakazu)

Typizacja – konstruowanie opisu typów czynów zabronionych. Określenie zestawu ustawowych
znamion czynu zabronionego.

Istotę nakazu (zakazu) można wyrazić przez użycie nazwy czynu bądź przez podanie jego cech
charakterystycznych (np. kradzież = zabór cudzej rzeczy w celu przywłaszczenia). Polski ustawodawca
stosuje głównie opisy czynów zabronionych.
Istotę nakazu (zakazu) może charakteryzować przepis ogólny, syntetyczny, kazuistyczny

ZASADY PRAWA KARNEGO i normy prawno-karne

10

(drobiazgowy). Przepisy kazuistyczne stosuje się rzadko, gdyż powodują one często lukę prawną.
Natomiast gdy przepis jest zbyt ogólny (kauczukowy), może okazać się on sprzeczny z zasadą nullum
crimen sine lege.

Typizacja prosta – przepis zawiera jeden zestaw ustawowych znamion.
Typizacja złożona – przepis zawiera więcej zestawów ustawowych znamion niż jeden (więcej niż
jedna norma sankcjonowana).

Odesłanie – uzupełnienie przepisu innym istniejącym przepisem tej samej ustawy. Może mieć
charakter domyślny, np. gdy nieodzowne jest wykorzystanie treści zawartych w tzw. słowniczku
ustawowym.

Blankiet – przepis, w którym ustalenie opisu czynu wymaga uwzględnienia innego aktu prawnego.

Rodzaje sankcji za naruszenie norm sankcjonowanych

Rodzaje sankcji:

a)

Sankcja bezwzględnie nieoznaczona – to taka, w przypadku której ustawa przesądza jedynie

to, że sprawca podlega karze. Rodzaj i wysokość kary ustala natomiast sędzia (określenia
„kara” w tym przypadku używa się w znaczeniu wszelkich właściwych prawu karnemu
środków, czyli w istocie o środki penalne). Współcześnie takich rozwiązań nie ma, z powodu
zasady Nulla poena sine lege.

b)

Sankcja bezwzględnie oznaczona – sędzia ustaliwszy popełnienie danego przestępstwa, musi

orzec karę co do rodzaju i wysokości określoną w ustawie, nie ma zatem tu miejsca na
jakąkolwiek uznaniowość sędziego. Ze względu na kolizję z zasadą indywidualizacji wymiaru
kary, twórcy Kodeksu karnego z 1997r. nie wprowadzili takich sankcji.

c)

Sankcja względnie oznaczona – ustawa zezwala sędziemu na swobodną decyzję w ramach

granic wytyczonych przez ustawę – odbywa się to przez wskazanie rodzaju kary i jej progów
(dolnego i górnego), a nawet uprawnienie sędziego do dokonania wyboru rodzaju kary.

Sankcja prosta – jeżeli ustawa przewiduje za dane przestępstwo tylko jeden rodzaj kary.
Sankcja złożona – jeżeli ustawa przewiduje za dane przestępstwo więcej rodzajów kary.
Sankcja alternatywna – sankcja złożona, kiedy sędzia dokonuje wyboru rodzaju kary.
Sankcja kumulatywna – sankcja złożona, gdy ustawa wymusza orzeczenie więcej niż jednej kary, czyli
zazwyczaj do kary sąd orzeka także środek karny.

Odrębność wykładni przepisów prawno karnych

Wykładnia przepisów prawa karnego polega na odkodowywaniu z ich treści norm prawnych, czyli
ustalaniu normowania (co obejmuje wskazanie zachowań nakazanych lub zakazanych) i zakresu
zastosowania (co obejmuje ustalenie adresata normy i okoliczności, w których aktualizuje się nakaz
bądź zakaz). W przypadku norm sankcjonowanych wykładnia służy także wskazaniu sankcji grożących
w razie podjęcia zachowania niezgodnego z nakazem lub zakazem przez podmiot, do którego są one
adresowane.

ZASADY PRAWA KARNEGO i normy prawno-karne

11

Wykładnia językowa – zasadza się na badaniu treści przepisu na podstawie reguł znaczeniowych
odnoszących się do pojęć występujących w danym przepisie.

Wykładnia logiczna – opiera się na zastosowaniu reguł wnioskowania. Do najczęściej
wykorzystywanych należą:
- argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z mniejszego o większym);
- argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z większego o mniejszym);
- argumentum a contratio (wnioskowanie z przeciwieństwa).

Wykładnia celowościowa (funkcjonalna) – uwzględnia cel, którego osiągnięciu służy ustanowienie
danego przepisu.

Wykładnia systemowa – nawiązuje do usytuowania danego przepisu w akcie prawnym, danej
dziedzinie prawa, a nawet całym porządku prawnym; determinowana jest także wymogami spójności
prawa.

Wykładnia historyczna – pokazuje ewolucję danej instytucji; punkt wyjścia dla ustaleń tu czynionych
stanowią materiały pokazujące etap poprzedzający ustanowienie przepisu.

Ze względu na wynik procesu wykładni w stosunku do brzmienia przepisu wyodrębnia się wykładnię
dosłowną, rozszerzającą i ścieśniającą.

Luki w prawie mogą być wypełniane poprzez analogię.
Analogia Iris – polega na poszukiwaniu rozstrzygnięcia przez odwołanie do założeń analogicznych,
zasad danej ustawy czy dziedziny prawa.
Analogii legis – podstawę wnioskowania stanowi norma regulująca przedmiot najbardziej zbliżony do
materii, dla której brak regulacji.

Na wykładnię przepisów prawno karnych w istotny sposób wpływa zasada określoności, bowiem
powoduje ona niemożność posiłkowania się wykładnią rozszerzającą na niekorzyść sprawcy, a także
analogią na niekorzyść sprawcy (aby nie naruszyć zasady nullum crimen sine lege).

Definicje legalne – wyjaśnienia wyrażeń ustawowych, tzw. słowniczek ustawowy.

Źródła prawa karnego

12

Źródła prawa karnego

Ogólnie o źródłach prawa (zob. prawo konstytucyjne)

Źródła polskiego prawa karnego

Wymóg okoliczności czynu zabronionego i kary w akcie prawnym rangi co najmniej ustawy

Istotę przestępstwa i sankcję karną związaną z jego popełnieniem stanowić może tylko akt prawny
rangi co najmniej ustawowej. Należy jednak dopuścić ewentualność określenia przestępstwa w
umowie międzynarodowej, gdyż taka umowa musi być ratyfikowana na podstawie upoważnienia
ustawowego (jest ona zatem rangi wyższej niż ustawa).

Parlament Europejski i Rada, w drodze stanowienia dyrektyw (w ramach zwykłej procedury
ustawodawczej), mogą stanowić normy minimalne odnoszące się do określania przestępstw oraz kar
w odniesieniu do szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze trans granicznym. Jako tego
rodzaju dziedziny przestępczości, traktat przywołuje: terroryzm, handel ludźmi, seksualne
wykorzystywanie kobiet i dzieci, nielegalny handel ludźmi, seksualne wykorzystywanie kobiet i dzieci,
nielegalny handel narkotykami, nielegalny handel bronią, pranie pieniędzy, korupcję, fałszowanie
środków płatniczych, przestępczość komputerową i przestępczość zorganizowaną.

Znaczenie rozporządzeń

Istoty czynu zabronionego nie może określać rozporządzenie jako akt prawny niższej rangi niż ustawa,
ze względu na zasadę nullum crimen i nulla poena sine lege. Jednakże zarówno w doktrynie, jak i w
orzecznictwie dopuszcza się jego dookreślenie w rozporządzeniu, gdyż ustawodawca niejednokrotnie
posługuje się niepełnym opisem czynu, a więc takim, który wymaga uzupełnienia. Stopień tej
niekompletności może być tak daleko posunięty, że występuje konieczność uwzględnienia nie
konkretnego postanowienia, lecz całego aktu normatywnego. Wtedy mamy do czynienia z tzw.
blankietem. Uzupełnienie blankietu może następować przez wydanie rozporządzenia, ale muszą być
spełnione wymogi, na które niejednokrotnie zwracał uwagę TK: „podstawowe elementy zarówno
czynu, jak i kary muszą być określone w samej ustawie, a nie mogą być – w sposób blankietowy –
pozostawione do unormowania w akcie wykonawczym”; „<<rdzeń zakazu>> powinien być zawsze
dokładnie i w sposób nie budzący wątpliwości oznaczony w ustawie karnej”. Przepisy blankietowe
natomiast powinny być stosowane tylko wtedy, gdy z punktu widzenia racjonalnego ustawodawcy
nie jest możliwe zamieszczenie pełnej regulacji w ustawie.

Określanie wykroczeń aktach prawa miejscowego

Prawo karne obejmuje swoim zakresem także wykroczenia. Pojawia się pytanie czy wykroczenia
mogą być regulowane na podstawie przepisów rangi podstawowej (zwłaszcza przepisów
porządkowych). TK przywołuje unormowania uprawniające do wydawania przepisów porządkowych i
wskazuje, że ustawodawca upoważnił w nich do obwarowania naruszeń grzywną wymierzaną w
trybie i na zasadach określonych w prawie o wykroczeniach, co stanowi określenie sankcji. Przepisy
represyjne mogą stanowić organy mające demokratyczną legitymację opartą na powszechnych i
bezpośrednich wyborach (czyli organy stanowiące samorządu terytorialnego) i tylko wtedy, gdy
wprowadzają kary o niewielkim stopniu dolegliwości. Ponadto ustawa powinna w sposób
jednoznaczny wyrazić swoją wolę penalizacji zachowań zakazanych przez przepisy podstawowe.

Źródła prawa karnego

13

Znaczenie źródeł prawa karnego niewymienionych w przepisach Konstytucji

Orzecznictwo: Sąd wyższej instancji, a zwłaszcza Sąd Najwyższy, wpływa siłą swego autorytetu na
orzecznictwo sądów niższej instancji. Jeśli przy rozpatrywaniu środka odwoławczego wyłoni się
zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, wówczas sąd może się zwrócić do SN
z pytaniem prawnym. Odpowiedź jest dla sądu pytającego wiążąca, ale tylko w tej konkretnej
sprawie. Podobnie jest, gdy SN rozpoznaje środek odwoławczy. Skład trzyosobowy może przedstawić
zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmioosobowemu. (SN orzeka zgodnie z
ustanowionymi przez siebie zasadami prawnymi)

Orzecznictwo Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej nabiera
znaczenia także w polskim orzecznictwie.

Zwyczaj: Ustalony i utrwalony w pewnej zbiorowości sposób zachowania, nie jest w Rzeczypospolitej
Polskiej źródłem prawa, ale kształtuje w pewnej mierze decyzje ustawodawcze. Może usposabiać
ustawodawcę do wprowadzenia czynu na listę przestępstw, a także zwiększenia surowości represji w
przypadku rozplenienia się pewnych zachowań. W równej mierze zwyczaj może oddziaływać w
kierunku odwrotnym.

Również sędzia może przy wydawaniu orzeczenia w konkretnej sprawie uwzględnić okoliczność, jaką
stanowi realizacja czynu zabronionego w związku z przyjętym zwyczajem (np. w celu ustalenia, czy
doszło do znieważenia poprzez użycie określenia mającego odmienne znaczenie w danym
środowisku, niż w języku powszechnym).

Doktryna: wpływa bezpośrednio na stan prawa i orzecznictwa. Jej przedstawiciele wchodzą w skład
zespołów przygotowujących zmianę materii normatywnej (np. członkowie Komisji Kodyfikacyjnej),
publikacje naukowe kształtują zarówno kierunki tych zmian, jak i wpływają na orzecznictwo (glosy).

Ani orzecznictwo, ani zwyczaj, ani doktryna nie stanowią źródeł prawa karnego, nie można jednak
zapomnieć, że w praktyce stosowana jest instytucja przestępstw współukaranych, o której ustawy nie
wspominają, a stanowi ona jedynie rezultat ustaleń doktryny i orzecznictwa.

Kodeks karny

Kodeks karny stanowi podstawowe źródło prawa karnego, mimo że ma postać ustawy (jak inne
ustawy). Jest tak ze względu na tradycję związaną z nazwą „kodeks”, ale także dlatego, że
postanowienia jego części ogólnej znajdują zastosowanie do przestępstw opisanych w innych
ustawach (art. 116).

Składa się z:

a)

części ogólnej – określa zasady odpowiedzialności karnej i podstawy jej wyłączania, instytucje

wyznaczające formy odpowiedzialności karnej, a także sankcje prawno karne wraz z zasadami
i dyrektywami ich orzekania. Także unormowania dotyczące przedawnienia, zatarcia
skazania, reguł prawa karnego międzynarodowego i międzyczasowego, jak również tzw.
słowniczek ustawowy, zawierający definicje wielu występujących w nim pojęć.

b)

części szczególnej – obejmuje katalog przestępstw i kar za nie grożących. Jej przepisy są

podzielone na rozdziały wyodrębnione wedle kryterium rodzajowego przedmiotu ochrony.

Źródła prawa karnego

14

c)

części wojskowej – zawiera przepisy normujące odrębności odpowiedzialności żołnierzy, a

także opisy przestępstw, których sprawcami mogą być tylko żołnierze.

Pozakodeksowe prawo karne

Różnorodność dziedzin życia sprawia, że zachodzi potrzeba opatrzenia sankcją karną czynów, których
istoty nie sposób opisać w oderwaniu od szczegółowych uregulowań odnoszących się do określonych
przejawów ludzkiej aktywności (np. plagiat). Z tej przyczyny przepisy karne rozsiane są powielu
ustawach. Niestety, ich liczba jest tak duża, że o pełną w tej mierze orientację trudno nawet osobom
koncentrującym się na prawie karnym. Trzeba wszakże podkreślić, że są to najczęściej postanowienia
adresowane do profesjonalistów, którym stawia się wymóg posiadania wiedzy w uwarunkowaniach
prawnych danej specjalności.

Postanowienia części ogólnej Kodeksu karnego stosuje siędo innych ustaw przewidujących
odpowiedzialność karną, chyba że w sposób wyraźny taka ich funkcjach zostanie w tych ustawach
wyłączona – art. 116 k.k.

Istota przestępstwa

15

Istota przestępstwa*

1. Definicja przestępstwa

[1. Czyn

2. Człowieka

3. Zabroniony (art. 115 § 1)

4. Bezprawny

5. Zawiniony

6. O społecznej szkodliwości większej niż znikoma (art. 115 § 2)]

1.1 Sposoby rozumienia pojęcia „przestępstwo”

Przestępstwo – jest społecznie szkodliwym czynem człowieka opisanym i zabronionym pod groźbą

kary w ustawie, popełnionym w czasie jej obowiązywania, bezprawnym i zawinionym.

Należy także pamiętać o tym, że polski Kodeks karny nie zawiera definicji przestępstwa. Nie oznacza

to jednak, że w jego przepisach nie znajdziemy określeń elementów, które składają się na definicję

przestępstwa. Kluczowe znaczenie ma art.1 w którym występują pojęcia o fundamentalnym znaczenie

dla określenia przestępstwa: czyn, bezprawność, społeczna szkodliwość oraz wina. Definicja jest ściśle

związane z art.1.

Pojęcie przestępstwa powszechnie używane jest w kryminologii, a także w wielu innych naukach (

psychologia, socjologia, kryminalistyka) Rozumiane jest jednak, szczególnie kryminologii, nie jako

pewien model teoretyczny lecz jako konkretne zachowanie człowieka, którego badanie, oczywiście

także przy wykorzystaniu właściwej prawu karnemu konstrukcji przestępstwa ma służyć wykryciu

uwarunkowań prowadzących do popełnia przestępstw.

W historii można wskazać trzy modele określające przestępstwa, wyróżniające ze względu na to,

których z dwóch- spośród czterech-elementów składowych przestępstwa (bezprawność, społeczna

szkodliwość) jest akcentowany.

a)

Przejawem jest formalna definicja przestępstwa, charakteryzuje się tym, że za najistotniejszą

cechę przestępstwa uznaje się niezgodność treści czynu sprawcy z wymogami prawa, czyli z

zakazem albo nakazem określonego zachowania. Nie wyjaśnia natomiast podstaw tego zakazu

bądź nakazu.

b)

Wyrazem jest definicja materialna przestępstwa. Wskazuje na społeczną szkodliwość czynu

jako element który przesądza o uznaniu czynu za przestępstwo. Takie ujęcie spycha

bezprawność, co pozostaje w sprzeczności z funkcja gwarancyjną prawa karnego.

Istota przestępstwa

16

c)

Definicja przedstawiona przez kumulatywne i zarazem równoważne uwzględnienie

bezprawności oraz społecznej szkodliwości jako istotnych cech przestępstwa obok zawinienia i

zagrożenia karą.

1.2 Czyn człowieka podstawą odpowiedzialności karnej

Nie ma przestępstwa bez czynu człowieka.

Zachowanie człowieka– nie stanowi zestawu wyraźnie wyodrębnionych od siebie czynów, lecz jest

pewnym procesem, z którego staramy się wyizolować pewne fragmenty i ujmować, jako odrębne

czyny. Czyn, jako naturalny, łatwy do wyodrębnienia fragment zachowania ludzkiego (podejście

naturalistyczne) oraz czyn, jako fragment ludzkiego zachowania wyodrębniony ze względu na to, że ma

doprowadzić do realizacji celu, który wykonawca czynu zamierzał osiągnąć (ujęcie celowościowe).

Koncepcje definiowania czynu:

a)

Naturalistyczno – kauzalna – czyn to psychicznie sterowana aktywność woli przejawiająca się

na zewnątrz albo w postaci działania, czyli kompleksu ruchów albo zaniechania (braku

ruchów).

b)

Socjologiczna – ze względu na ujęcie w kontekście społecznej oceny zachowania sprawcy. Czyn

przejawia się, jako coś, co pozostaje w określonym stosunku do środowiska społecznego, w

jakim do jego realizacji dochodzi.

c)

Finalistyczna – kładzie nacisk na celowość zachowania sprawcy czynu. Uzewnętrznione

zachowanie, gdzie tylko pewnie rodzaj aktywności jest celowy i ze względu na ten czyn

następuje podjęcie decyzji wykonania czynu, który dla osiągnięcia tego celu jest realizowany.

Czyn – psychiczne sterowane zewnętrzne zachowanie się człowieka, rozgrywające się w środowisku

społecznym, a stanowiące realizację decyzji podjętej dla osiągnięcia określonego celu.

Czynem nie są: odruchy bezwarunkowe; działanie pod wpływem przymusu absolutnego (vis absoluta).

Przymus absolutny – wyłącza czyn – nie jesteśmy w stanie fizycznie go przełamać.

Przymus kompulsywny – mamy możliwość się przeciwstawić. Nie wyłącza czynu, ale wyłącza winę.

1.3. Działanie-zaniechanie

Czyn przejawia się w działaniu bądź w zaniechaniu

Działanie- stanowi bowiem pewien kompleks ruchów, które obserwator może zauważyć, na ogół bez

większych trudności.

Zaniechanie – brak ruchów. Brak spełnienia konkretnych oczekiwań. Zalicza się do pojęcia czynu, a

więc zachowania człowieka sterowanego jego wolą. Jeśli człowiek nic nie czyni (robi) to coś jednak

czyni (robi), będąc w stanie jakiegokolwiek zachowania się, realizuje swoją wolę.

Istota przestępstwa

17

- Co on robi?

- Nic ( a jednak coś robi, bo np. patrzy się w okno).

Jest to skrót myślowy – odpowiedź „nic” nie oznacza, że osoba, o którą pytano, istotnie „nic nie czyni”,

a odpowiedź na „nic” powinna brzmieć: „Nie czyni („robi”) nic szczególnego (godnego uwagi, istotnego

itp.).

Zaniechanie- taki czyn człowieka, w którym brak oczekiwanego działania wymaganego przez przepis

prawa, i to niezależnie od tego jakie inne działanie poza wymaganym człowiek ten wykonywał.

Zaniechanie jest bezczynnością ze względu na brak działania powinnego, wymaganego przez przepisy

prawa.

Takie ujęcie zaniechania sprawie, iż o ile określenie działania następuje bez uwzględnienia

jakichkolwiek relacji z ocenami, to przy określaniu zaniechania uwzględnianie takich relacji jest

nieodzownym warunkiem precyzyjnego określenia zaniechania.

1.4. Społeczna szkodliwość czynu zabronionego

Społeczna szkodliwość czynu- jest cechą określonych kategorii czynów co wynika z ich istoty,

warunkowanej także ich kontekstem społecznym a nie z faktu ich zabronienia.

Czyn nie dlatego jest społecznie szkodliwy, że jest zabroniony, lecz dlatego jest zabroniony, że jest

społecznie szkodliwy.

W Kodeksie karnym znajduję sie zatem przepisy, które wskazują na konieczność uwzględnienia

stopnia społecznej szkodliwości czynu. §2 art.1

Kategoria oceniania pojęcia „społeczna szkodliwość” art.115 §2 wykazuje on iż przy ocenie stopnia

społecznej szkodliwości czyni sąd powinien brać pod uwagę rodzaj i charakter naruszanego dobra,

rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych

przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł

ostrożności i stopień ich naruszenia.

W kodeksie karnym odnajdujemy pojęcie wypadku mniejszej wagi( art.278§3) ocena stopnia

społecznej szkodliwości konkretnego czynu zabronionego, który ze względu na wszystkie, a najczęściej

na niektóre z elementów oceny wymienionych w art. 155§2 odpowiada ustawowemu określeniu

przypadku mniejszej wagi.

1.5 Czyn zabroniony

Każde przestępstwo jest czynem, lecz nie każdy czyn stanowi przestępstwo.

Szczególne cechy czynu, których zestawienie prowadzi do pojęcia „przestępstwo”:

Istota przestępstwa

18

a.

Czyn zły, który nie powinien być popełniony, nie wolno go popełniać. Termin – „zabronione”.

b.

Nie znajdziemy samych przepisów określających, wprost jaki czyn jest zabroniony. Zabronienie

określonego zachowania niewyrażone wprost wynika z opisu zachowania zagrożonego karą. Jest

to następstwo subsydiarności.

1.6 Czyn zabroniony a przestępstwo

O przestępstwie mówimy wówczas, gdy zakładamy(stwierdzamy) realizację wszystkich elementów

składowych definicji przestępstwa.

O czynie zabronionym mówimy wtedy, gdy sprawcy czynu zabronionego nie możemy przypisać winy .

W konsekwencji brak winy nie ma przestępstwa, nie można wiec stosować kar i środków karnych.

Nie każdy czyn zabroniony jest przestępstwem, ale każde przestępstwo jest czynem zabronionym .

2 Podziały przestępstw

2.1. Wprowadzenie

Podstawą podziałów przestępstw są przede wszystkim kryteria związane z ustawowym opisem czynu

zabronionego

2.2 Zbrodnie i występki

Zgodnie z art.7 §1 Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.

Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo

karą surowszą.

Kary surowsze:

a)

do kar pozbawienia wolności progi 5,8,10,12 lat takie przestępstwo jest zbrodnią.

b)

25 lat pozbawienia wolności lub dożywotnie pozbawienie wolności.

Kryterium dolnego progu zagrożenia w wymiarze co najmniej 3 lat pozbawienia wolności pozwala na

jednoznaczne odróżnienie zbrodni od występków. W polskim systemie prawa karnego występują

wykroczenia które nie są zbrodniami ani występkami.

Czyn przepołowiony- czyny które w zależności od stopnia społecznej szkodliwości, a właściwie jednego

z elementów jego oceny czyli określonej kwoty pieniężnej, są zaliczanie albo do wykroczeń, albo do

przestępstw.( Wartość 250 zł)

Kryterium rozróżnienia występku od wykroczenia:

Występek: grzywna powyżej 30 stawek dziennych, a przy karze ograniczenia wolności, bądź

pozbawienia wolności POWYŻEJ miesiąca.

Istota przestępstwa

19

Wykroczenie: grzywna do 30 stawek dziennych, a przy karze ograniczenia wolności, bądź pozbawienia

wolności DO miesiąca.

Konsekwencje prawne w przypadku zbrodni lub występku:

Zbrodnia:

- nie dopuszczanie stosowania niektórych przepisów KK tj. warunkowe zawieszenia wykonania kary –

art.69§1

- niekiedy modyfikacja przepisów tj. surowszy sposób nadzwyczajnego złagodzenia kary – art.60§1 pkt.

1

- wykluczenie możliwości zaostrzenia kary w przypadku recydywy – art.64§3

RECYDYWA – sprawca skazany za przestępstwo umyślne popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu, co najmniej

6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne, do tego, za które był już skazany, sąd może wymierzyć

karę w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o POŁOWĘ.

- znacznie dłuższy okres przedawnienia karalności – art.101§1 (karalność ustaje w przypadku zbrodni,

gdy od czasu jej popełnienia upłynęło 30 lat – zbrodnia zabójstwa, 20 lat – inne zbrodnie)

- zbrodnię można popełnić tylko umyślnie!

Występek:

-możliwość zastosowania przepisów, które prowadzą do łagodniejszego potraktowania sprawcy

występku tj. możliwość orzeczenia środków stosowanych wobec nieletnich w stosunku do sprawcy

występku popełnionego pomiędzy ukończeniem 17 a 18 roku życia – art.10§4 (środki wychowawcze,

lecznicze i poprawcze – nie stosuje się ich w przypadku zbrodni)

- wymierzenia grzywny bądź kary ograniczenia wolności zamiast grożącej kary pozbawienia wolności -

art.58§3

- odstąpienie od wymierzenia kary – art.59

- występek można popełnić umyślnie, ale także nieumyślnie!

2.3 Przestępstwa formalne i materialne

Przestępstwa formalne to przestępstwa bezskutkowe (art. 233 – może wywoływać skutki, ale nie są

wymagana, by czyn był przestępstwem), natomiast przestępstwa materialne to przestępstwa skutkowe

(art. 148 – jest czyn i jest skutek). Ten podział wiąże się z przedmiotową strona czyny zabronionego.

Skutek to pewna zmiana w świecie zewnętrznym, która jest konsekwencją czegoś co wydarzyło się

wcześniej.

Istota przestępstwa

20

Skutek w rozumieniu prawa karnego to taka zmiana w świecie zewnętrznym, która została

wywołana zabronionym czynem człowieka i jak istotna dla jego pełnej charakterystyki stanowi jedno

ze znamion występującej w zakresie przedmiotowej strony czynu.

1.

Przestępstwa formalne to przestępstwa bezskutkowe – realizacja jego znamion następuje

wraz z zachowaniem opisanym w ustawie. Wymagane jest tutaj samo wyczerpanie wszystkich

znamion czynu zabronionego opisanego w przepisie KK np. zeznaje naprawdę lub zataja

prawdę (art.233). Brak skutku, jedynie spełnienie pewnych zachowań opisanych przez ustawę.

2.

Przestępstwa materialne to przestępstwa skutkowe – do wypełnienia znamion strony

przedmiotowej jakiegoś czynu zabronionego konieczne jest wystąpienie skutku. Musi wystąpić

skutek. Niekiedy w samym przepisie poza określeniem czynu występuje już odrębne określenie

wynikającego z tego czynu skutku.

2.4. Przestępstwa z działania bądź zaniechania

Czyn nie może być zarazem działaniem i zaniechaniem.

1.

Przestępstwa tylko z działania : do jego popełnienia wymagane jest działanie sprawcy,

stanowiące warunek konieczny realizacji znamion tego przestępstwa. Brak działania równa się

brakowi realizacji czynu zabronionego. Sprawca czynu zabronionego musi DZIAŁAĆ np.

fałszerstwo dokumentu polegające na jego podrobieniu lub przerobieniu w celu użycia go za

autentyczny bądź użycie tego dokumentu, jako autentycznego (art.270), wszczyna lub

prowadzi (art. 117§1), atakuje (art. 122§1), pomawia (art. 132a), dopuszcza się gwałtownego

zamachu (art.140§1), prowadzi pojazd mechaniczny (art. 178§1), zawiera małżeństwo

(art.206).

2.

Przestępstwa tylko z zaniechania: ustawodawca w opisie czynu zabronionego nie wskazuje na

działanie, lecz na brak działania. Działanie powinno być przez sprawcę realizowane, ale nie

było. Brak działania powinnego np. nie udzielenie pomocy (art. 162§1), uporczywie uchyla się

od wykonania… obowiązku opieki (art. 209§1), zataja art.(236§1), nie zawiadamia niezwłocznie

(art.240§1).

3.

Przestępstwa zarówno z działania, jak i zaniechania: przestępstwa, w których typizacji czyn,

jako element strony przedmiotowej opisany jest w dwóch postaciach: działania i zaniechania.

Sprawca czynu popełnia go zarówno wtedy, gdy działa, jak i wtedy, gdy zaniecha działania

powinnego np. art.231§1 stanowi albo przekracza uprawnienia, czyli działanie, albo

niedopełnienie obowiązku, czyli zaniechanie.

2.5. Przestępstwa naruszające dobro oraz zagrażające dobru

Podział ten jest związany z podziałem na formalne i materialne. Określony zostaje skutek, ale także

wyraźnie wskazuje stopień zagrożenia dobra chronionego prawem.

Istota przestępstwa

21

Kryterium jest stosunek do dobra prawem chronionego.

a.

Przestępstwa naruszające dobro: ich dokonanie oznacza realizację znamion skutku, czyli

rzeczywiste naruszenie dobra, dóbr prawnych, głównie przeciwko życiu i zdrowiu np. zabójstwo

art. (148§1, 2 i 4), dzieciobójstwo (art.149), zabójstwo eutanatyczne (art.150), namowa i pomoc do

samobójstwa (art.151). Przestępstwa skutkowe (materialne).

b.

Przestępstwa zagrażające dobru (narażające na niebezpieczeństwo) – abstrakcyjne narażenie –

art. 178a. Przestępstwa bezskutkowe.

Niebezpieczeństwo narażenia dobra to pewien stan, który powstaje na skutek takiej zmiany w świecie

zewnętrznym, gdzie dobro, które nie było zagrożone, przestaje być bezpieczne.

Przejawia się w zabronionym czynie, w sytuacji niebezpieczeństwa, w której nie dochodzi do

naruszenia dobra, ale jego prawdopodobieństwo osiąga taki stopień, że realizacji naruszenia dobra nie

możemy wykluczyć. Przestępstwa nieskutkowe (formalne).

Narażenie dobra na niebezpieczeństwo może być naruszeniem konkretnym bądź abstrakcyjnym.

•

Konkretne: występuje, gdy wśród znamion danego przestępstwa skonkretyzowane jest

niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu np. narażenie bezpośrednie innej osoby na

zarażenie się wirusem HIV (art.161§1).

•

Abstrakcyjne: obejmuje przede wszystkim zachowanie sprawcy czynu, występuje brak

konkretnego naruszenia bądź zagrożenia dla dobra prawem chronionego np. prowadzenie pod

wpływem alkoholu (art.178§1).

2.6 Przestępstwa powszechne i indywidualne

Wiąże się z podmiotem czynu zabronionego, gdyż ze względu na sposób określenia podmiotu

dokonuje się podziału.

1.

Przestępstwa powszechne : podmiotem może być każda osoba, a nie tylko taka, która posiada

jakieś szczególne właściwości. Zazwyczaj pojawia się określenie podmiotu zaimkiem: „kto” np. „Kto

znajduje się…” (art.217§1).

2.

Przestępstwa indywidualne : opisy ich podmiotów zawierają, poza ogólnymi cechami podmiotu,

jakieś cechy dodatkowe, szczególne. Zaimek „kto” oraz dodatkowe uzupełniające go określenie np.

matka (art.149), funkcjonariusz publiczny (art.231).

a)

Właściwe: konkretna osoba np. matka, osoba pełniąca funkcję (art.228§1)

b)

Niewłaściwe: np. „kto pełniąc obowiązki…” – brak konkretnej osoby, przynależność do określonej

w ustawie grupy powoduje obostrzenie lub złagodzenie kary. Łagodniejsza kara – 149 – matka;

surowsza – 160 § 2.

2.7. Przestępstwa umyślne i nieumyślne

Istota przestępstwa

22

Podział ten związany jest ze stroną podmiotową czynu zabronionego określoną w art. 9 zgodnie, z

którym czyn zabroniony może być popełniony umyślnie (§1), nieumyślnie (§2) bądź na jego stronę

podmiotową może składać się umyślność związana z opisanym w typizacjach zachowaniem oraz

nieumyślność, co do następstwa tego zachowania (§3).

Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, a występek także nieumyślnie – art. 8.

Jeśli przestępstwo jest zbrodnią to jego strona podmiotowa przejawia się w umyślności.

Natomiast, jeśli jest występkiem istnieją wówczas trzy możliwości.

a)

Umyślność: sprawca ma zamiar popełnienia czynu zabronionego, chce go popełnić lub przewiduje

jego popełnienie. W ogóle nie pojawia się słowo „nieumyślność” np. uszkodzenie rzeczy

(art.288§1).

b)

Nieumyślność: sprawca nie ma zamiaru go popełnić, ale na skutek nie zachowania ostrożności

popełnia czyn zabroniony, mimo, że go przewidział lub mógł przewidzieć np. wypadek i inna osoba

doznała obrażeń ciała (art.177).

c)

Umyślno-nieumyślnej (koncepcja mieszana): opis ustawowy przewiduje umyślność zachowania

sprawcy czynu, a jednocześnie obejmuje opis następstwa czynu, które już jest nieumyślne.

Kwalifikowany ze względu na następstwo czynu np. nie udzielenie pomocy (art.164§2).

Przykładowo można podzielić artykuł 156 KK. Gdzie §1 to przestępstwo umyślne, §2 nieumyślne, a §3

umyślno-nieumyślne

2.8. Przestępstwa ścigane z urzędu, z urzędu na wniosek pokrzywdzonego oraz z oskarżenia

prywatnego.

Podział ten ma znaczenie przede wszystkim procesowe.

a)

Przestępstwa ścigane z urzędu (publiczno – skargowe): Inicjatywa wszczęcia postępowania i

jego prowadzenie należą do odpowiednich organów państwa działających w jego imieniu.

Oskarżyciel publiczny sporządza akt oskarżenia do sądu. Niezależne od woli pokrzywdzonego.

b)

Przestępstwa z urzędu na wniosek pokrzywdzonego: Uprawniony organ może wszcząć

postępowanie tylko w momencie, gdy pokrzywdzony złożył wniosek o ściganie np. oszustwo,

wypadek drogowy. Wniosku nie można cofnąć (z wyj. gwałtu).

c)

*gwałt: pokrzywdzony może cofnąć wniosek w postępowaniu przygotowawczym za zgodą

prokuratora, a w sądowym za zgodą sądu, lecz nie może ponownie złożyć wniosku.

d)

Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (prywatno – skargowe): pokrzywdzony

podejmuje decyzje o ściganiu, sam inicjuje postępowanie przed sądem poprzez złożenie aktu

oskarżenia np. zniesławienie (art.212), zniewaga (art.216), naruszenie nietykalności cielesnej

(art.217).

Istota przestępstwa

23

2.9. Podstawowe i zmodyfikowane typy przestępstw

Podział oparty na kryterium budowy typu czynu zabronionego.

a)

Podstawowe: czyn zabroniony jest zbudowany wyłącznie z elementów, których zespół stanowi
MINIMUM wymagane do określenia jego zabronienia. Stopień zagrożenia karą jest niski.

b)

Zmodyfikowany: dodanie do typu podstawowego, czyli tego wymaganego minimum – dalszych
elementów. Zmienia się stopień zagrożenia karą na wyższy.

Kwalifikowany: opis elementów oddaje wyższy stopień społecznej szkodliwości. Coś dodane do
typu podstawowego. A) przez okoliczności (art. 279 – włamanie, 280 § 2); B) przez następstwa.

Uprzywilejowany: służy opisaniu jej zmniejszenia (art. 148 § 4)

Przykładowo można podzielić artykuł 148 KK. Gdzie §1 to typ podstawowy, §2 typ zmodyfikowany
kwalifikowany (społeczna szkodliwość każdego z tych czynów sprawcy jest większa niż w trybie
podstawowym), §3 typ zmodyfikowany kwalifikowany (zabija więcej niż jedną osobę poprzez jeden
czyn i był wcześniej skazany).

Typ zmodyfikowany, ale uprzywilejowany stanowi mniejszą szkodliwość społeczną np. art.148§4
zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, dzieciobójstwo
(art.149), eutanazja (art.150§1, a §2 może złagodzić karę).

Ustawowe znamiona czynu zabronionego

24

Ustawowe znamiona czynu zabronionego

Ustawowe znamiona – cechy charakterystyczne dla danego typu czynu zabronionego, a odnoszące
się do dobra prawnie chronionego, sprawcy, jego czynu oraz stosunku psychicznego sprawcy do
przedsiębranego czynu wskazane przez ustawodawcę. Tworzą one kompletny obraz danego typu
czynu zabronionego (i muszą być zrealizowane przez sprawcę, a następnie udowodnione w procesie
karnym).

Wyróżniamy cztery grupy znamion ustawowych:

1.

Przedmiot ochrony – dobro społeczne, ze względu na które przepisy prawa karnego zostały

ustanowione (do których ochrony przepisy prawa karnego zostały powołane). Jest to
równocześnie przedmiot zamachu atakowany przez sprawcę czynu zabronionego.

Ze względu na stopień konkretyzacji wyróżnia się ogólny, rodzajowy i indywidualny
przedmiot ochrony. Ogólny przedmiot ochrony to dobro społecznie cenione, chronione przez
cały system prawa karnego. Rodzajowym przedmiotem ochrony jest dobro chronione przez
grupę przepisów podobnych do siebie (art. 115 § 3. Przestępstwami podobnymi są

przestępstwa należące do tego samego rodzaju; przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub

groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej uważa

się za przestępstwa podobne). Indywidualny przedmiot ochrony to dobro, którego ochroną
uzasadniony jest konkretny przepis prawa karnego. Co do zasady, indywidualny przedmiot
ochrony konkretnego przepisu zawiera się w rodzajowym przedmiocie ochrony, stanowiącym
tytuł rozdziału, w którym dany przepis się znajduje (wyjątek np. art. 206 k.k. – indywidualny –
monogamiczność; rodzajowy – rodzina).

W sytuacji gdy dany przepis zawiera co najmniej dwa przedmioty ochrony, wyróżniamy
bliższy i dalszy przedmiot ochrony. Bliższym (głównym) przedmiotem ochrony jest to dobro,
na które ukierunkowane jest zachowanie abstrakcyjnego sprawcy. Dobro, które naruszane
jest przez sprawcę niejako przy okazji, określamy dalszym (ubocznym) przedmiotem ochrony.

2.

Podmiot

Poprzez podmiot wskazuje się cechy wyróżniające sprawcę danego typu czynu zabronionego.
Na tej podstawie możemy wyróżnić:

a)

Przestępstwa powszechne (ogólno sprawcze) – tego typu przestępstwo może popełnić
każdy człowiek (ustawodawca zazwyczaj w tym przypadku używa zaimka „kto”).

b)

Przestępstwa indywidualne (właściwe lub niewłaściwe) – może je popełnić tylko
określona osoba bądź grupa osób. Potencjalny sprawca jest oznaczony indywidualnie np.
„matka”; „żołnierz”; „kto wykonując czynności …” itp.

3.

Strona przedmiotowa (znamiona określające czynność sprawczą) – wskazuje ustawowe

cechy zachowania się sprawcy charakterystycznego dla określonego typu czynu
zabronionego, a także: skutek, tzw. okoliczności modalne czynu dotyczące sposobu, miejsca,
sytuacji i czasu czynu oraz przedmiot czynności wykonawczej.

Ustawowe znamiona czynu zabronionego

25

Jest to zachowanie się [czasownik] (np. „zabija”, „powoduje”, „znęca się”) opisane przez
znamię czasownikowe jest zasadniczym elementem strony przedmiotowej.

Ze względu na sposób zachowania się sprawcy wyróżniamy:

a)

przestępstwa z działania – sprawca w sposób aktywny realizuje czyn (narusza zakaz
określonego zachowania);

b)

przestępstwa z zaniechania – sprawca nie realizuje nałożonego nań obowiązku (narusza
nakaz określonego zachowania).

Ze względu na występowanie (lub brak) znamienia skutku wyróżniamy przestępstwa
skutkowe i bezskutkowe [omówione wcześniej].

Znamiona modalne – znamiona dotyczące zachowania sprawcy, które dotyczą czasu,
miejsca, sytuacji i sposobu zachowania sprawcy. Zazwyczaj nie mają one wpływu na
kryminalizację danego czynu, natomiast czasami taka zależność istnieje (np. propagowanie
faszyzmu jest przestępstwem tylko gdy ma miejsce publiczne – art. 256). Do znamion
modalnych w polskim prawie karnym należą m.in. przemoc (oddziaływanie środkami
fizycznymi nakierowane na przełamanie lub uniemożliwienie oporu ofiary i mające na celu
niedopuszczenie do swobodnego powstania albo zmotywowania sprawcy do określonego
zachowania się), groźba bezprawna (grożenie innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej
szkodę lub szkodę osoby najbliższej; groźba spowodowania postępowania karnego lub
rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej, ale nie jest
groźbą zapowiedź postępowania karnego, które ma ścigać popełnione przestępstwo – art.
115 § 2 ), podstęp (wprowadzenie w błąd ofiary).

Przedmiot czynności wykonawczej (przedmiot wykonawczy, przedmiot przestępstwa) –
materialny substrat przedmiotu ochrony, na którym czyn jest dokonywany (np. w przypadku
zabójstwa przedmiotem wykonawczym jest ciało człowieka).

Zagadnienia związku przyczynowo-skutkowego:

Związek przyczynowo-skutkowy – niezbędny (konieczny), ale niewystarczający warunek
odpowiedzialności karnej za przestępstwa (materialne) z działania. Jest to takie powiązanie
zjawisk, w którym jedno wynika z drugiego, a bez istnienia pierwszego z nich (przyczyny,
warunku) drugie by nie nastąpiło (skutek, następstwo). Przy czym skutek to zmiana w świecie
zewnętrznym, różna od samego czynu.

a)

Teoria ekwiwalencji (teoria warunku sine qua non) – między działaniem sprawcy, a
skutkiem zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, gdy działania to jest jednym z
warunków, bez którego dany skutek w danym wypadku by nie nastąpił.

Test warunku sine qua non – jeżeli z ciągu zdarzeń zostanie hipotetycznie usunięte
pewne zdarzenie i jesteśmy w stanie stwierdzić, że drugie – przyjęte przez nas jako
skutek – by nie nastąpiło, możemy określić to pierwsze zdarzenie jako warunek konieczny
(przyczynę). Jeżeli jednak mimo to, drugie (skutek) i tak by nastąpiło, można uznać że
między tymi zdarzeniami nie ma powiązania przyczynowego.

Ustawowe znamiona czynu zabronionego

26

b)

Teoria adekwatnego związku przyczynowego (przeciętnej przyczynowości) – ogranicza
odpowiedzialność tylko do tych przyczyn, których skutek jest skutkiem typowym,
przeciętnym, zwykłym. Poprzez porównanie danego zdarzenia z sytuacją typową,
przeciętną ustala się, czy dany związek przyczynowy jest adekwatny i może stać się
podstawą odpowiedzialności karnej.

c)

Teoria relewancji (relewantnego związku przyczynowego) – najpierw należy ustalić
istnienie związku przyczynowego (na podstawie teorii ekwiwalencji), a następnie, w
kontekście konkretnej normy prawa karnego, należy zbadać, czy dana przyczyna jest
relewantna (prawnie istotna). Ewentualne odpowiedzialność karna zostaje zatem
ograniczona wyłącznie do zachowań będących przyczyną, które są istotne w świetle
znamienia czasownikowego przepisu.

d)

Teoria obiektywnego przypisania skutku – po ustaleniu istnienia związku przyczynowo-
skutkowego (według teorii ekwiwalencji), sprawca będzie odpowiadać za spowodowanie
określonego skutku, jeżeli, naruszając reguły postępowania, ustanowione właśnie po to,
by takiemu skutkowi zapobiec, wywołał lub zwiększył niebezpieczeństwo tych skutków.

Przyczynowość zaniechania – zgodnie z art. 2 k.k., odpowiedzialności karnej za przestępstwo
z zaniechania podlega ten, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia
skutkowi. Osoba, na której ciąży taki obowiązek staje się gwarantem nienastąpienia skutku.

4.

Strona podmiotowa – określa stosunek psychiczny sprawcy do przedsiębranego czynu, jaki (z

woli ustawodawcy) ma charakteryzować określony typ przestępstwa. Stanowi subiektywny
element odpowiedzialności karnej. [Umyślność/nieumyślność]

Art. 8. [Zbrodnia] Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także

nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.

Istnieją dwa typy klauzul nieumyślności:

- Pełne klauzule nieumyślności – nieumyślnością jest objęta realizacja wszystkich znamion
przedmiotowych typu czynu zabronionego.

- Ograniczone klauzule nieumyślności – nieumyślnością objęta jest realizacja tylko niektórych
znamion typu czynu zabronionego, np. pochodzenie nabywanej rzeczy (292)

[Przestępstwo opisane w art. 177 § 1 (2 i 3) – wypadek w komunikacji, niezależnie od
sposobu naruszenia reguł ostrożności (umyślnie lub nieumyślnie), jest zawsze występkiem
nieumyślnym!]

Wymóg umyślności zostaje spełniony gdy sprawca obejmuje nią wszystkie ustawowe
znamiona typu czynu zabronionego, którego się dopuszcza, chociaż oczywiście nie musi
posługiwać się językiem ustawy. [np. o kradzieży (art. 278 § 1) można mówić wyłącznie
wtedy, gdy sprawca, zabierając w celu przywłaszczenia, ma świadomość, iż zabiera rzecz
cudzą o pewnej wartości majątkowej.] Nie popełnia umyślnie czynu zabronionego ten, kto
pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej jego znamię (art. 28) [np. zabranie
cudzego notebooka, myśląc że to swój, nie jest kradzieżą].

Ustawowe znamiona czynu zabronionego

27

a)

Umyślność – Art. 9. § 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma

zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego

popełnienia, na to się godzi.

Wyróżniamy dwie postacie zamiaru towarzyszącego sprawcy w chwili czynu –
bezpośredni (dolus directus) i ewentualny (dolus eventualis). Na zamiar składa się strona
intelektualna (wyobrażenie celu) oraz woluntatywna (dążenie oparte na motywacji
osiągnięcia tego celu).

Na określenie zamiaru bezpośredniego ustawodawca posługuje się sformułowaniem
„chce go popełnić”. Słowo „chce” należy rozumieć w znaczeniu wolicjonalnym – nie
można utożsamiać go z pragnieniem – emocjonalnym zaangażowanie. Jeżeli sprawca,
zdając sobie sprawę z nieuchronności pewnych (negatywnych) konsekwencji swojego
zachowania, kontynuuje swoje zachowanie, to niezależnie od towarzyszących mu uczuć
działa w zamiarze bezpośrednim. Zamiar bezpośredni występuje w każdym przestępstwie
umyślnym.

Zamiar ewentualny jest zamiarem wtórnym (wynikowym), który pojawia się zawsze obok
jakiegoś innego zamiaru pierwotnego, będącego zamiarem bezpośrednim. Innymi słowy
przestępstwo jest skutkiem ubocznym zachowania sprawcy, który mógł, ale nie musiał
nastąpić. Na określenie takiego zamiaru Kodeks używa określenia „przewidując
możliwość popełnienia czynu zabronionego, na to się godzi”.

Umyślność opisana w części ogólnej Kodeksu karnego, zostaje wzbogacona przez
ustawodawcę przy opisie niektórych typów przestępstw. Mówimy wtedy o zamiarze o
szczególnym zabarwieniu (dolus coloratus), charakterystycznym dla przestępstw
kierunkowych. Są to takie przestępstwa, gdzie sam ustawodawca wskazuje motywację
(cel lub pobudkę) zachowania się sprawcy (i zgodnie z wcześniej wskazaną zasadą –
również podlega dowodzeniu). [np. przy przestępstwie kradzieży sprawca musi zabrać
cudzą rzecz ruchomą w celu przywłaszczenia.]

Ustawodawca zrównuje zamiar bezpośredni i ewentualny w konstrukcji czynu
zakazanego. Ponadto w orzecznictwie panuje pogląd, że przestępstwa kierunkowe oparte
są na zamiarze bezpośrednim. Wydaje się, że przestępstwa kierunkowe można podzielić
na dwie grupy: znamienne celem i motywacją oraz znamienne pobudką. Przy czym
motywacja to proces intelektualny, pobudka zaś to emocjonalne podłoże procesu
intelektualnego.

Inne postacie zamiaru:

Zamiar nagły – brak głębszej refleksji, działanie pod wpływem chwili.

Zamiar przemyślany – wcześniejsze planowanie przestępstwa – rozważanie metody,
narzędzi jego popełnienia, ewentualnego alibi

Zamiar niby-ewentualny (dolus quasi-eventualis) – ma miejsce wówczas, gdy sprawca
chce popełnić czyn zabroniony, ma wątpliwości co do istnienia okoliczności jednego ze
znamion (poza czasownikowym), godzi się jednak na to, że ta okoliczność wysępuje.

Ustawowe znamiona czynu zabronionego

28

Zamiar niedookreślony – przypiera postać zamiaru ogólnego lub przemiennego (gdy
sprawca ma jedynie ogólny obraz skutku, który chce spowodować lub ten skutek
określony jest alternatywnie, a odpowiada za ten skutek, który wywołał).

Zamiar następczy (dolus subsequens) – pojawia się po czynie. W Polsce nie może być
podstawą odpowiedzialności karnej.

b)

Nieumyślność – ma dwie postacie: lekkomyślność i niedbalstwo.

Art. 9 § 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru

jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w

danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo

mógł przewidzieć.

Nieumyślność różni się od umyślności przede wszystkim brakiem zamiaru.

Reguły ostrożności to nie tylko spisane w formie ustawy zasady czy instrukcje obsługi, ale
też reguły wynikające z życia codziennego, standardy umożliwiające bezpieczne
funkcjonowanie. Między niezachowaniem ostrożności, a zaistniałym czynem musi istnieć
związek przyczynowy.

Nieumyślność świadoma – „przewidywał, ale się nie godził, myślał, że uniknie”.

Nieumyślność nieuświadomiona – „nie przewidywał, ale mógł i powinien przewidzieć”

c)

Strona podmiotowa mieszana (kombinowana, culpo dolo ex orta) – dotyczy sytuacji,
gdzie zachowanie sprawcy objęte jest umyślnością, następstwa czynu zaś –
nieumyślnością. (Sporadycznie może dotyczyć też przestępstw nieumyślnych
kwalifikowanych przez następstwa – np. art. 163 § 4.)

Art. 9 § 3. Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od

określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo

mógł przewidzieć.

[np. udział w bójce ze skutkiem śmiertelnym (art. 158 § 3), jeżeli przewidywał (choć nie
chciał, ani się na to nie godził) lub mógł przewidzieć, że taki skutek nastąpi. Jeżeli
natomiast w ogólne tekiego następstwa przewidzieć nie mógł, to będzie odpowiadał za
typ podstawowy (art. 158 § 1).]

Inne podziały znamion czynu zabronionego

Znamiona opisowe – mają (co do zasady) zakres znaczeniowy stosunkowo wyraźny, np. „człowiek” w
art. 148.

Znamiona ocenne – w celu ustalenia zakresu znaczeniowego znamion ocennych podmiot dokonujący
wykładni musi posługiwać się różnego rodzaju ocenami, np. „szczególne okrucieństwo”, „szczególne
potępienie”.

Ustawowe znamiona czynu zabronionego

29

Znamiona liczbowe – precyzyjnie wyznaczają pewne granice, aczkolwiek rażą sztucznością, zwłaszcza
jeżeli fragment inkryminowanego czynu zaledwie tej liczbowej granicy dotyka lub ją przekracza. [np.
kradzież mienia o wartości 250 zł jest wykroczeniem, a o wartości 250,01 zł już przestępstwem]

Znamiona normatywne – posługują się pojęciami języka prawnego – chociaż nie tylko z zakresu
prawa karnego (np. wierzyciel, dłużnik, upadłość, rzecz), co rodzi wątpliwości związane z ich
wykładnią (autonomiczną bądź spójną z całym systemem prawa). Część ich określa się w słowniczku
(art. 115 k.k.).

Znamiona pozaustawowe – kontratypy pozakodeksowe, znamiona ocenne, które stają się
pozaustawowymi znamionami liczebnikowymi np. krótki odstęp czasu, okres porodu; znamiona
domniemane – zgoda pokrzywdzonego, przedmiot ochrony przestępstwa.

Bezprawność i wina

30

Bezprawność i wina

Przestępstwo jako czyn bezprawny

Bezprawność – ocena wyrażająca sprzeczność między faktycznym zachowaniem się człowieka, a tym
zachowaniem, które ustawa określa jako nakazane albo zgodność między faktycznym zachowaniem,
a tym, które ustawa określa jako zakazane.

Bezprawność zachodzi wówczas, gdy to, co się zdarzyło (sfera bytu), nie odpowiada temu, co się
zdarzyć powinno (sferze powinności). Istotą bezprawności jest więc sprzeczność między konkretnym
zachowaniem, a porządkiem prawnym. Bezprawność jest cechą zachowań ludzkich.

Tzw. bezprawność kryminalna – przekroczenie zakazów prawa karnego obwarowanych sankcją w
postaci kary kryminalnej.

Dwie płaszczyzny odpowiedzialności karnej:

a)

Płaszczyzna bezprawności – określona przez normę sankcjonowaną, nakazującą lub

zakazującą określonego zachowania;

b)

Płaszczyzna karalności – określona przez normę sankcjonującą przewidującą sankcję karną w

razie przekroczenia normy sankcjonowanej

Tzw. bezprawność kryminalna oznacza zatem de facto tylko karalność zachowań, które swoją cechę
bezprawności uzyskują na podstawie sprzeczności z normą należącą do tej gałęzi prawa, dla której
właściwe stosunki norma ta organizuje.

Kontratypy – okoliczności wyłączające bezprawność czynu.

Zakres normowania – zachowanie nakazane lub zakazane przez normy.

Zakres zastosowania danej normy – ogranicza (zawęża) rozmaite okoliczności legalizujące
(usprawiedliwiające) zachowanie formalne przeciwne zakazowi lub nakazowi mieszczącemu się w
zakresie normowania (kontratypy).

Aby zachowanie mogło być uznane za bezprawne, musi się mieścić zarówno w zakresie normowania,
jak i w zakresie zastosowania określonej normy sankcjonowanej. Zachowanie mieszczące się
wprawdzie w zakresie normowania, ale ze względu na jakąś okoliczność pozostające poza zakresem
zastosowania danej normy sankcjonowanej (np. kontratyp obrony koniecznej), nie jest bezprawne.

Wina i teorie winy

*Od odpowiedzialności obiektywnej do odpowiedzialności opartej na winie

Zasadę winy utożsamia się niekiedy z zasadą subiektywizacji (subiektywizmu) odpowiedzialności karnej. Nie jest
to prawidłowe. Zasada subiektywizmu to najogólniej reguła nakazująca uwzględnienie przy określaniu podstaw
i zakresu odpowiedzialności karnej sprawcy, jego przeżyć psychicznych, nastawienia psychicznego itp. Nie
powinna być więc utożsamiana z zasadą winy, albowiem nie zawsze winę wiązano z tymi przeżyciami i
nastawieniami psychicznymi, czyli z podmiotową stroną czynu, współcześnie zaś ta strona podmiotowa nie
wyczerpuje całej problematyki winy.

Bezprawność i wina

31

Teorie winy w dogmatyce prawa karnego

1.

Teoria psychologiczna – grupa teorii, których wspólnym założeniem jest sprowadzenie winy

do związku psychicznego (zwanego węzłem psychicznym) łączącego sprawcę z czynem.
Grupa teorii psychologicznych jest wewnętrznie zróżnicowana ze względu na charakter
owego związku (węzła) psychicznego.

2.

Teoria woli – związek ten ma charakter wolicjonalny i polega na tym, że sprawca chciał

popełnienia czynu, czyli obejmował go swoją wolą, co później uzupełniano alternatywą w
postaci godzenia się na popełnienie czynu (stąd tzw. zamiar ewentualny). Ujmowała związek
psychiczny sprawcy z czynem zbyt wąsko, aby mógł on odpowiadać przestępstwom
nieumyślnym charakteryzującym się właśnie brakiem woli sprawcy.

3.

Teoria wyobrażenia (świadomości) – związek psychiczny ma charakter intelektualny

sprowadzający się do świadomości, że może dojść do popełnienia czynu zabronionego. Teoria
ta dostrzega, że życie psychiczne człowieka nie wyczerpuje się w procesach woli.
Niedbalstwo – brak woli oraz brak przewidywania możliwości popełnienia czynu
zabronionego.

4.

Teorie normatywne (zwrot w kierunku filozofii wartości):

a) Kompleksowa – winą jest ujemnie oceniona (czyli zarzucana) umyślność lub nieumyślność.
Na winę składa się więc treść przeżyć psychicznych i ich ujemna ocena.
b) Czysta teoria normatywna – całkowicie wyłącza z pojęcia winy element psychologiczny,
ograniczając tym samym winę do samego zarzutu. Wiąże się z tzw. finalną koncepcją czynu –
konsekwencją uznania czynu za zjawisko „finalne” było objęcie nim nie tylko faktu, że jest on
zdeterminowany wolą, lecz nadto, że do pojęcia czynu należy również jego strona psychiczna
(podmiotowa).

5.

Koncepcja funkcjonalna (prewencyjna) – odwraca dotychczasowe klasyczne rozumowanie, w

myśl którego kara jest konsekwencją stwierdzenia winy. W ujęciu funkcjonalnym jest
odwrotnie – dlatego stwierdzamy winę, że sprawcę trzeba ukarać.

6.

Teoria relacyjna – dotychczasowym definicjom teoria ta zarzuca błąd metodologiczny,

polegający na zdefiniowaniu winy zbudowanym na wzorach klasycznych, w konsekwencji w
sposób nieadekwatny do semiotycznej istoty definiowania. Należy zatem mówić w
odniesieniu do konkretnej sytuacji nie o winie sprawcy, lecz o relacji zawinienia.

Wina w ujęciu Kodeksu karnego

Art. 1 § 3 w sposób jednoznaczny nie wskazuje na „zadekretowanie” którejś z teorii winy.

Kierując się wskazaniami współczesnej doktryny prawa karnego Kodeks wyraźnie oddziela winę od
podmiotowej strony czynu zabronionego (umyślności albo nieumyślności). Oddzielając winę od
podmiotowej strony czynu zabronionego ustawodawca dał wyraz intencji odcięcia się od
psychologicznej teorii winy. Art. 9 nie określa, kiedy przestępstwo jest popełnione umyślnie, a kiedy
nieumyślnie, lecz definiuje cechy konstytutywne czynu zabronionego popełnionego umyślnie (§1) i
popełnionego nieumyślnie (§2).

Ustalenie umyślności lub nieumyślności nie przesądza popełnienia przestępstwa, konieczne jest
bowiem ponadto odrębne ustalenie winy. A. Zoll (jeden z twórców Kodeksu karnego) „przyznaje się”
do oparcia tego Kodeksu na tzw. czystej normatywnej teorii winy.

Bezprawność i wina

32

Przesłanki przypisywania winy:

a)

Dojrzałość wiekowa i przynajmniej ograniczona poczytalność, co określa się mianem
zdatności sprawcy do przypisywania mu winy (art. 10 i 31 k.k.);

b)

Możliwość rozpoznania bezprawności czynu (art. 30 k.k.) oraz możliwość rozpoznania, że
nie zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność albo winę (art. 29 k.k.);

c)

Wymagalność zachowania zgodnego z prawem, którego nie można wymagać w
anormalnej sytuacji motywacyjnej leżącej u podstaw stanu wyższej konieczności
wyłączającego winę (art. 26 § 2 k.k.).

Nie ma też wątpliwości, że mówimy o winie czynu, a nie winie charakteru, osobowości czy też trybu
życia sprawcy. Podstawą zarzutu stanowiącego treść winy jest decyzja pełnego, konkretnego i
zindywidualizowanego czynu.

Funkcje winy:

Wyprowadza się je z art. 1 § 3 oraz art. 53 § 1 k.k. Pierwszy z nich wyraża zasadę winy, dlatego mówi
się o legitymizującej funkcji winy, co oznacza, że wina ma legitymizować karę, czyli uzasadniać
karnoprawną reakcję państwa na czyn bezprawny, drugi z wymienionych przepisów (art. 53 § 1)
stanowi natomiast, że dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy – tym samym przepis ten
przypisuje winie funkcję dyrektywy wymiaru kary zwanej limitującą. Stopień winy tym ujęciu
wyznacza górną granicę kary, z czego wynika, że nie wolno wymierzać kary ponad stopień winy, np. w
celu odstraszającym.

Art. 53. [Wymiar kary] § 1. Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych

przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień

społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma

osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej

społeczeństwa.

Po dalszą część oraz więcej materiałów i skryptów zapraszam na:

https://www.facebook.com/groups/materialyprawo/

Obowiązywanie polskiej ustawy karnej w czasie, w miejscu i co do osób

33