WYDAWCA

ul. Szwole˝erów 9, 00-464 Warszawa, tel. (0 22) 628 48 41, 622 60 92
e-mail: info@kobidz.pl, bbauer@kobidz.pl

RADA REDAKCYJNA

dr Rafa∏ Eysymontt
Paulina Florjanowicz
dr in˝. arch. Marcin Gawlicki
dr in˝. arch. Halina Landecka
prof. nadzw. dr hab. Jakub Lewicki
prof. dr Bogumi∏a J. Rouba

RECENZENCI NUMERU

dr Urszula Janicka-Krzywda
dr in˝. arch. Bogna Lipiƒska
prof. nadzw. dr hab. Jakub Pokora
prof. Bogus∏aw Szmygin

REDAKCJA

dr in˝. arch. MARCIN GAWLICKI

redaktor naczelny

BEATA BAUER

redaktor prowadzàcy

TADEUSZ SADOWSKI

redaktor

JOANNA CZAJ-WALUÂ

redaktor

dr ALEKSANDRA RODZI¡SKA-CHOJNOWSKA

t∏umaczenia

JAN ˚ABKO-POTOPOWICZ

opracowanie techniczno-graficzne

DRUK I OPRAWA

Argraf sp. z o.o.
03-301 Warszawa, ul. Jagielloƒska 76, tel. (0 22) 811 51 11

Nak∏ad: 1000 egz.

Zdj´cia na ok∏adce:

Na ok∏adce wykorzystano prace uczniów ze szko∏y podstawowej w Z∏ojcu, woj. lubelskie, nades∏ane na konkurs

plastyczny Europejskich Dni Dziedzictwa 2007 „Ludzie goÊciƒca. W´drowcy, pielgrzymi, tu∏acze”.

On the cover: works by primary school pupils from Z∏ojec, voivodeship of Lublin, sent for a visual arts competition

accompanying European Heritage Days 2007 “People of the Road. Travellers, pilgrims, wanderers”.

IV. Tum pod ¸´czycà, p∏yta nagrobna kanonika Leonarda OleÊnickiego w kolegiacie. Fot. W. St´pieƒ, 2003 r.

IV. Tum near ¸´czyca, gravestone of canon Leonard OleÊnicki in the collegiate church. Photo: W. St´pieƒ, 2003.

Uwaga! Przedsi´biorcy, w∏aÊciciele firm ma∏ych i du˝ych,

dystrybutorzy i sprzedawcy wyspecjalizowanych towarów i us∏ug!

Szanowni Paƒstwo

Zapraszamy do zamieszczania na ∏amach „Ochrony Zabytków” reklam i tekstów sponsorowanych.

„Ochrona Zabytków” dociera do ÊciÊle okreÊlonego grona odbiorców zainteresowanych problematykà opieki

i konserwacji zabytków zarówno z racji wykonywanego zawodu, jak i osobistych pasji. Trafia do mi∏oÊników

sztuk wszelkich, kolekcjonerów, uczelni, szkó∏, najwi´kszych bibliotek, muzeów, urz´dów konserwatorskich,

samorzàdów. Naszymi autorami sà autorytety Êwiata nauki, znakomici praktycy w dziedzinie ratowania

dziedzictwa kulturowego, m∏odzi pracownicy nauki, których zamieszczane u nas artyku∏y liczà si´ w dorobku

naukowym.

„Ochrona Zabytków” jest kwartalnikiem o wieloletniej tradycji. Ukazuje si´ od 1948 r. i utrzymuje wysoki po-

ziom merytoryczny. Jest cenionym w Êrodowisku forum wymiany myÊli mi´dzy naukowcami ró˝nych dyscyplin

nauki, których ∏àczy jeden cel – ratowanie dóbr kultury narodowej. Czasopismo to tak˝e znakomite êród∏o wiedzy

dla studentów uniwersytetów, akademii sztuk pi´knych, wydzia∏ów architektury politechnik, uczelni rolniczych.

Dane o czytelnikach

Naszymi czytelnikami sà:

studenci i pracownicy nauki – historycy, historycy sztuki, konserwatorzy, architekci, architekci ogrodów

i parków, archeolodzy, biolodzy, in˝ynierowie, których warsztat pracy stanowià m.in. farby, emulsje, werniksy,

kity, zaprawy, oleje, Êrodki do konserwacji p∏ócien, drewna, kamienia i metali, niwelatory, teodolity, aparaty

fotograficzne, komputery, specjalistyczne oprzyrzàdowanie komputerowe. Czekajà na przydatne dla nich

oferty firm;

w∏aÊciciele zabytkowych obiektów, którzy, starajàc si´ doprowadziç je do stanu dawnej ÊwietnoÊci, poszuku-

jà wspó∏pracy z wyspecjalizowanymi firmami;

mi∏oÊnicy zabytków, zainteresowani preparatami, które posiadanym przez nich dzie∏om sztuki – obrazom,

grafikom, porcelanie, przedmiotom ze srebra i innych materia∏ów – przed∏u˝à ˝ywot i przywrócà blask.

To osoby reprezentujàce ró˝ne grupy wiekowe, z wykszta∏ceniem wy˝szym, mieszkajàce w wi´kszoÊci w du˝ych

miastach.

Wymiary reklam:

1 strona w formacie A4 – do spadu 200x290 mm + 5 mm spady; obszar zadruku 170x230 mm

Przewidujemy tak˝e mniejsze modu∏y reklamowe (1/2 strony, 1/3 strony, 1/4 strony i inne).

Cennik reklam:

1 strona A4 – 2000 PLN (netto)

1/2 strony A4 – 1200 PLN (netto)

1/3 strony A4 – 750 PLN (netto)

1/4 strony A4 – 600 PLN (netto)

Je˝eli b´dà mieli Paƒstwo pytania dotyczàce reklamy na stronach „Ochrony Zabytków”,

z przyjemnoÊcià odpowiedzà na nie osoby z redakcji kwartalnika.

Na ˝yczenie doÊlemy ofert´ z bardziej szczegó∏owymi informacjami.

Kontakt:

Redakcja kwartalnika „Ochrona Zabytków”,

ul. Kopernika 36/40, 00-328 Warszawa,

tel. (0 22) 826 93 52, 826 02 39, e-mail: bbauer@kobidz.pl

KATARZYNA

Komitet do spraw Âwiatowego Dziedzictwa Kulturowego w Polsce

PIOTROWSKA-NOSEK

World Heritage Committee in Poland (Summary)

MARCIN GAWLICKI

Konferencja wojewódzkich konserwatorów zabytków w Nieborowie,
10-11 grudnia 2007 r.

Conference of Voivodeship Conservators of Historical Monuments
in Nieborów, 10-11 December 2007 (Summary)

IWONA SZMELTER

„Cesare Brandi (1906-1988), jego myÊl i debata o dziedzictwie.
Sztuka konserwacji-restauracji w Polsce”. Mi´dzynarodowa
konferencja naukowa, Warszawa, 5-6 paêdziernika 2007 r.

“Cesare Brandi (1906-1988) – His Thought and European Debate

in the XX Century and the Art of Conservation-restoration in Poland”.
International Conference, Warsaw, 5-6 October 2007 (Summary)

PAULINA FLORJANOWICZ,

„Dziedzictwo kulturowe i turystyka: potencja∏, oddzia∏ywanie,

BARTOSZ WIÂNIEWSKI

partnerstwo i zarzàdzanie”. 3. Forum Dziedzictwa Kulturowego
Regionu Morza Ba∏tyckiego, Wilno, 26-28 wrzeÊnia 2007 r.

“Cultural heritage and tourism: Potentials, impacts, partnership
and governance”. The 3rd Baltic Sea Region Cultural Heritage Forum,
Vilnius, 26-28 September 2007 (Summary)

PAULINA FLORJANOWICZ,

„Nielegalny obrót skradzionymi dobrami kultury w Europie

BARTOSZ WIÂNIEWSKI

Ârodkowej i Wschodniej”. 5. Mi´dzynarodowa Konferencja
Interpolu, Wieliczka, 18-20 wrzeÊnia 2007 r.

The 5th International Interpol Conference on the Illicit Traffic
in Cultural Property Stolen in Central and Eastern Europe,
Wieliczka, 18-20 September 2007 (Summary)

ANNA HANAKA

Wspó∏praca Krajowego OÊrodka Badaƒ
i Dokumentacji Zabytków z Ukrainà

The Cooperation of the National Heritage Board of Poland
and Ukraine (Summary)

EUGENIUSZ KUS,

Wspólne dziedzictwo na Pomorzu

BEATA MAKOWSKA

Joint Heritage in Pomerania (Summary)

IWONA SZMELTER

„Ochrona Âwiatowego Dziedzictwa Fotografii. Wyzwanie
dla XXI wieku”. Konferencja, Warszawa, 4 paêdziernika 2007 r.

”Preservation of the World’s Photograph Heritage: Challenges
for the 21st Century”. Conference, Warsaw, 4th of October 2007 (Summary)

EWA KIELAR

Forteczny Park Kulturowy – Twierdza K∏odzko

Fort Culture Park – Fort K∏odzko (Summary)

103

ZBIGNIEW MYCZKOWSKI

Park kulturowy jako forma obszarowej ochrony zabytków

105

The Cultural Park as a Form of the Spatial Protection
of Historical Monuments (Summary)

115

PIOTR M. ST¢PIE¡

Rekonstrukcja i kreacja w odnowie zamku na Wawelu

Reconstruction and Creation in the Restoration of Wawel Castle (Summary)

JERZY KOWALCZYK

Przygotowania do edycji inwentaryzacji Kazimierza Stronczyƒskiego

Preparation for the Edition of Kazimierz Stronczyƒski’s Inventory (Summary)

HENRYKA HADUCH,

Wn´trza dworu z Drogini – utracone i odzyskane

ANDRZEJ SIWEK

Interior of the Manor House in Droginia – Lost and Recovered (Summary)

BOGUMI∑A J. ROUBA

Sztuka konserwacji i restauracji

117

The Art of Conservation and Restoration (Summary)

119

BEATA MAKOWSKA

Stanis∏aw Latour (1927-2007)

Reminiscence about Stanis∏aw Latour (Summary)

ZBIGNIEW KOBYLI¡SKI,

Poglàdy m∏odzie˝y liceów warszawskich na temat zabytków:

AGNIESZKA PACZUSKA

czy teorie konserwatorskie sà zgodne z oczekiwaniami spo∏ecznymi?

The Views of Secondary School Students from Warsaw
about Historical Monuments: Are Conservation Theories Concurrent
with Social Expectations? (Summary)

MA¸GORZATA MAKSYMIUK

„W fabryce, salonie, teatrze i kawiarni – ∏ódzkie wn´trza XIX
i XX wieku”. Sesja naukowa,

¸ódê, 8-9 listopada 2007 r.

“In a Factory, a Salon, a Theatre and a Cafe – ¸ódê Interiors in the Nineteenth

and Twentieth Century”. Scientific Session, ¸ódê, 8-9 November 2007 (Summary)

WERONIKA BORGOSZ

„Ludzie goÊciƒca. W´drowcy, pielgrzymi, tu∏acze”. Podsumowanie
konkursu plastycznego Europejskich Dni Dziedzictwa 2007

“People of the Road. Travellers, pilgrims, wanderers”.
Summary of the European Heritage Days 2007 Art Competition (Summary)

Szanowni Czytelnicy!

Ok∏adk´ „Ochrony Zabytków” tym razem oddaliÊmy w r´ce ich najm∏odszych mi∏oÊników.
Prezentowane fragmenty prac sà efektem konkursu plastycznego zorganizowanego przez
Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków wraz z Centrum Edukacji Obywatelskiej
w ramach dorocznych obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa. Na konkurs wp∏yn´∏o ponad
dwa tysiàce prac, charakteryzujàcych si´ wysokim poziomem artystycznym, b´dàcych nie tylko
wynikiem talentu plastycznego autorów, lecz równie˝, co dla nas szczególnie wa˝ne, ukazujà-
cych najcenniejsze zabytki kraju i regionów w cz´sto nowym, nieznanym konserwatorom Êwie-
tle. To naprawd´ wa˝ne doÊwiadczenie, które pozwoli∏o dostrzec istotne znaczenia w odbiorze
dzie∏ sztuki i zabytków, tak˝e w ich niematerialnym wymiarze. Do podobnych form promocji
kulturowego dziedzictwa, szczególnie wÊród m∏odego pokolenia, b´dziemy jeszcze wielokrotnie
powracaç. Natomiast ju˝ dziÊ polecamy artyku∏ analizujàcy poglàdy m∏odzie˝y liceów warszaw-
skich na temat podstawowych teorii konserwatorskich. Okazujà si´ one byç odmiennymi od tych,
które dyktujà podstawowe standardy post´powania z wieloma zabytkami architektonicznymi
oraz ocen wartoÊci zabytkowej. To tak˝e wa˝ny problem partycypacji spo∏ecznej we wszystkich
obszarach dzia∏aƒ zwiàzanych z ochronà dziedzictwa.

W ramach konkursu plastycznego dla dzieci, tematem cz´sto podejmowanym by∏

Wawel – jeden z najcenniejszych polskich zespo∏ów zabytkowych, znajdujàcy si´ tak˝e na LiÊcie
Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO. O powstaniu Komitetu do spraw Âwiatowego Dziedzictwa
Kulturowego w Polsce informujemy na pierwszych stronach naszego pisma. Tematyka wawelska
otwiera tak˝e cz´Êç poÊwi´conà realizacjom konserwatorskim, prezentowanà przez znawc´
problematyki architektonicznej Zamku, w kontekÊcie nadal aktualnej, wr´cz fundamentalnej
dyskusji, dotyczàcej wzajemnych relacji pomi´dzy rekonstrukcjà i kreacjà konserwatorskà.
Toczy si´ ona ostatnio wokó∏ wa˝nego zagadnienia wielu planowanych na terenie kraju rekon-
strukcji ruin Êredniowiecznych zamków oraz granic dopuszczalnych ingerencji w zabytkowe
struktury i ich wartoÊci krajobrazowe. Przyk∏ad Wawelu i historia jego odnowy pokazuje, jak
dobrze powinna byç udokumentowana i uzasadniona ka˝da decyzja w tej trudnej i z∏o˝onej
materii oraz jak starannie i rozumnie podejmowane sà decyzje przesàdzajàce o adaptacji zabyt-
ku do wspó∏czesnych funkcji.

W oddawanym do Paƒstwa ràk kolejnym numerze naszego czasopisma staramy si´

przypomnieç dzie∏o Kazimierza Stronczyƒskiego, pierwszego inwentaryzatora, dokumentalisty
i badacza zabytków polskiej kultury w po∏owie XIX wieku. Autora starannie opracowanych
rysunków i akwarel, które do dzisiaj sà bezcennym êród∏em wiedzy o pomnikowych zabytkach
architektury. Mamy nadziej´, ˝e wieloletnie starania o opublikowanie dzie∏ Stronczyƒskiego,
zdeponowanych w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, zakoƒczà si´ sukcesem.

Na koniec pozostaje jeszcze nuta osobistej refleksji dotyczàca mijajàcego czasu i wybit-

nych konserwatorów, których ˝egnamy na naszych ∏amach. Przypominamy postaç i dokonania
zmar∏ego jesienià 2007 roku Profesora Stanis∏awa Latoura, który wniós∏ tak wielki wk∏ad
w dzie∏o powojennej odbudowy i konserwacji najcenniejszych zabytków Szczecina, znakomitego
architekta, badacza, naukowca i konserwatora, przez kolejne dziesi´ciolecia aktywnoÊci zawo-
dowej szczególnie blisko zwiàzanego z „Ochronà Zabytków”. Do sylwetki Profesora i zabytków,
którym poÊwi´ci∏ swe ˝yciowe pasje, powrócimy w jednym z kolejnych numerów naszego pisma.

Z wyrazami szacunku

Marcin Gawlicki

Dyrektor Krajowego OÊrodka
Badaƒ i Dokumentacji Zabytków

Dear Readers!

Upon this occasion we have entrusted the cover of “Ochrona Zabytków” to the youngest lovers of
historical monuments. The featured works are the outcome of a visual arts competition held by the
National Heritage Board of Poland and the Centre for Civic Education as part of the annual
celebrations of the European Heritage Days. Over 2 000 works of art competed, all representing
a high level and displaying not only the talents of their authors but, particularly important,
depicting the most valuable monuments and regions in a new light, frequently unknown to pro-
fessional conservators. This significant experience made it possible to discern the essential mean-
ing of the reception of artworks and historical monuments, including their non-material dimen-
sion. We hope to return to similar forms of promoting cultural heritage, especially among the
younger generation. Today, we recommend an article analysing the opinions of Warsaw secondary-
school pupils about fundamental conservation theories. The amassed views proved to be quite dif-
ferent from those dictating the standard treatment of numerous architectural monuments and
assessments of historical value. This is yet another important aspect of social participation in all
domains associated with the protection of the historical heritage.

One of the themes frequently broached during the children’s visual arts competition was

Wawel Hill and Castle – a foremost Polish historical complex featured in the UNESCO World
Heritage List. The opening pages of our periodical contain information about the establishment
of the World Heritage Committee in Poland. The Wawel-related theme also inaugurates texts on
conservation presented by an expert on the architecture of the Castle within the context of the
ever-topical and outright fundamental discussion on mutual relations between reconstruction and
creative conservation. Lately, this debate has pertained to the prominent question of the numerous
reconstructions of mediaeval castle ruins across the country and the limits of permissible interven-
tion into historical structures and their landscape merits. The example of Wawel Hill and Castle
and the history of their revival demonstrates how every decision concerning this complicated ques-
tion should be well-documented and justified; its also reflects the sensible and careful nature of
resolutions to adapt a historical monument for contemporary functions.

The proposed issue of our periodical attempts to evoke the works of Kazimierz

Stronczyƒski, the author of the first mid-nineteenth century inventories of monuments of Polish
culture, documentalist and researcher. At present, his meticulous drawings and watercolours are
an invaluable source of knowledge about monuments of architecture. It is our sincere hope that
the years-long efforts to issue Stronczyƒski’s publications, deposited at Warsaw University
Library, will prove successful.

Finally, some personal reflections on the passage of time and the outstanding conservators

to whom we bid farewell in this issue. We recall the achievements of Professor Stanis∏aw Latour,
who passed away in autumn 2007, his prominent contribution to the post-war reconstruction and
conservation of the most valuable historical monuments in Szczecin; in the course of the successive
decades of his professional activity, this brilliant architect, researcher, and conservator remained
particularly closely connected with “Ochrona Zabytków”. In one of our coming issues we shall
return to the Professor’s life and the monuments to which he was passionately devoted.

Sincerely yours

Marcin Gawlicki

Director of the National
Heritage Board of Poland

he World Heritage Commit-
tee in Poland was established

upon the basis of decree no. 39
issued by the Minister of Culture
and National Heritage on 30
October 2007. The purpose of
the Committee is to coordinate
work and to render more effi-
cient various undertakings asso-
ciated with the realization of the
UNESCO Convention concern-
ing the Protection of the World

Cultural and Natural Heritage
(1972).

The inauguration meeting

was held on 18 December 2007
in Warsaw. The foremost tasks,
whose implementation will be
supervised by the Committee in
the near future, include the
introduction of order into legal
questions pertaining to the
World Heritage, devising and
introducing monitoring of sites

on the UNESCO World Heritage
List, and preparing new can-
didates for inclusion on the
List.

The secretarial and adminis-

trative functions of the Commit-
tee are performed by the World
Heritage and Historical Monu-
ments Team at the National
Heritage Board of Poland. For
more information see:
http://www.kobidz.pl

arzàdzeniem Ministra Kul-
tury i Dziedzictwa Narodo-

wego nr 39 z dnia 30 paêdzierni-
ka 2007 r. zosta∏ powo∏any Ko-
mitet do spraw Âwiatowego Dzie-
dzictwa Kulturowego w Polsce,
jako organ pomocniczy przy
Ministrze Kultury i Dziedzictwa
Narodowego.

Celem powo∏ania Komitetu

jest koordynacja prac i uspraw-
nienie dzia∏aƒ zwiàzanych z reali-
zacjà Konwencji UNESCO w spra-
wie ochrony Âwiatowego Dzie-
dzictwa Kulturalnego i Natural-
nego z 1972 r.

W sk∏ad Komitetu weszli:

1) dr Marcin Gawlicki, dyrektor

Krajowego OÊrodka Badaƒ
i Dokumentacji Zabytków –
przewodniczàcy,

2) prof. dr hab. Jacek Purchla,

dyrektor Mi´dzynarodowego
Centrum Kultury,

3) Ma∏gorzata Fokt-Willmann,

Departament Ochrony Zabyt-

ków Ministerstwa Kultury
i Dziedzictwa Narodowego,

4) S∏awomir Ratajski, Sekretarz

Generalny Polskiego Komitetu
do spraw UNESCO,

5) prof. dr hab. Andrzej Toma-

szewski, prezes Polskiego Ko-
mitetu Narodowego ICOMOS,

6) prof. dr hab. Bogus∏aw Szmy-

gin, wiceprezes Polskiego Ko-
mitetu Narodowego ICOMOS,

7) prof. dr hab. Zbigniew Mycz-

kowski, ekspert,

8) prof. dr hab. Aleksander Böhm,

ekspert,

9) prof. dr hab. Zbigniew Mirek,

ekspert.

Spotkanie inauguracyjne od-

by∏o si´ 18 grudnia 2007 r.
w Warszawie. G∏ównymi zadania-
mi, nad realizacjà których Komi-
tet b´dzie pracowa∏ w najbli˝-
szym czasie, sà: uporzàdkowanie
spraw prawnych zwiàzanych ze
Êwiatowym dziedzictwem w Pol-
sce, opracowanie i wprowadzenie

systemowego monitoringu miejsc
z Listy Âwiatowego Dziedzictwa
UNESCO oraz przygotowanie
kandydatur i strategii nowych
wpisów na list´.

Funkcj´ sekretariatu i obs∏u-

g´ administracyjnà Komitetu
sprawuje Zespó∏ do spraw Âwia-
towego Dziedzictwa i Pomników
Historii Krajowego OÊrodka Ba-
daƒ i Dokumentacji Zabytków.
OÊrodek pe∏ni równie˝ funkcj´
punktu kontaktowego do spraw
Êwiatowego dziedzictwa.

Zarzàdzenie, regulamin Ko-

mitetu oraz informacje dotyczàce
Êwiatowego dziedzictwa i dzia∏aƒ
z tym zwiàzanych sà dost´pne na
stronie internetowej Krajowego
OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji
Zabytków:
http://www.kobidz.pl

Katarzyna Piotrowska-Nosek

KOMITET DO SPRAW ÂWIATOWEGO DZIEDZICTWA

KULTUROWEGO W POLSCE

WORLD HERITAGE COMMITTEE IN POLAND

dniach 10 i 11 grudnia
2007 r. w Nieborowie odby-

∏a si´ konferencja wojewódzkich
konserwatorów zabytków po-
Êwi´cona bie˝àcym problemom
ochrony i konserwacji zabytków
w Polsce. Celem spotkania, zorga-
nizowanego przez Krajowy OÊro-
dek Badaƒ i Dokumentacji Za-
bytków, by∏a próba podsumowa-
nia zasadniczych problemów nur-
tujàcych s∏u˝by konserwatorskie
oraz zaplanowanie wspólnych
przedsi´wzi´ç majàcych na celu
zasadnicze usprawnienie i popra-
w´ skutecznoÊci dzia∏aƒ konser-
watorskich. Do Nieborowa przy-
jechali wszyscy aktualnie urz´du-
jàcy wojewódzcy konserwatorzy
zabytków.

Konferencj´ otworzy∏o wys-

tàpienie Podsekretarza Stanu
w Ministerstwie Kultury i Dzie-
dzictwa Narodowego, General-
nego Konserwatora Zabytków,
ministra Tomasza Merty, który
przedstawi∏ zasadnicze kierunki
reformy s∏u˝b konserwatorskich.
Minister zwróci∏ szczególnà uwa-
g´ na koniecznoÊç dokoƒczenia
strukturalnej przebudowy s∏u˝b
konserwatorskich i ponownego
podporzàdkowania urz´dów wo-
jewódzkich konserwatorów zabyt-
ków ministrowi kultury i dzie-
dzictwa narodowego. Postulat wie-
lokrotnie podnoszony przez Êro-
dowiska konserwatorskie i wyra-
˝ony uchwa∏à Kongresu Konser-
watorów Zabytków w 2005 r. na-
dal czeka na realizacj´. D∏uga
dyskusja poÊwi´cona tej proble-
matyce potwierdzi∏a, ˝e ten od lat
formu∏owany wniosek stanowi
istotny element w budowie spój-
nego systemu ochrony zabytków
w naszym kraju. Z wypowiedzi

uczestników dyskusji wynika∏o,
˝e w ostatnim dziesi´cioleciu ko-
lejni wojewodowie nie zapewnili
elementarnego rozwoju organiza-
cyjnego i finansowego podpo-
rzàdkowanym sobie wojewódz-
kim urz´dom ochrony zabytków.
Jeden z zasadniczych wàtków dy-
skusji dotyczy∏ odp∏ywu kadr spo-
wodowanego dramatycznie nis-
kim uposa˝eniem pracowników,
niewspó∏miernym do zakresu od-
powiedzialnoÊci i iloÊci obowiàz-
ków. Szczególnie istotnym nega-
tywnym czynnikiem jest odcho-
dzenie z pracy w paƒstwowych
s∏u˝bach konserwatorskich osób
najlepiej wykszta∏conych, posia-
dajàcych doÊwiadczenie adminis-
tracyjne i dobrze przygotowa-
nych merytorycznie do pe∏nienia
trudnej misji ochrony zabytków.
Ustalono, ˝e w styczniu 2008 r.
przedstawiciele wojewódzkich
konserwatorów zabytków i Ge-
neralny Konserwator Zabytków
spotkajà si´ z kierownictwem
Ministerstwa Spraw Wewn´trz-
nych i Administracji w celu pod-
j´cia niezb´dnych, choçby doraê-
nych dzia∏aƒ, majàcych na celu
zasadniczà popraw´ sytuacji.

W dalszej cz´Êci dyskusji, od-

noszàcej si´ g∏ównie do bie˝àcych
zagadnieƒ strategii ochrony za-
bytków, szczególnà uwag´ zwró-
cono na koniecznoÊç wypracowa-
nia standardów zapisu proble-
matyki konserwatorskiej w pla-
nach zagospodarowania prze-
strzennego. Problematyka ta jest
równie˝ istotna w kontekÊcie
wpisywania do rejestru zabyt-
kowych zespo∏ów urbanistycz-
nych oraz wyznaczania granic
wpisu i tym samym precyzyjne-
go okreÊlania zakresu ochrony.

Niemniej wa˝nym tematem

obrad by∏a koniecznoÊç wypra-
cowania przez konserwatorów sa-
morzàdowych jednolitego stan-
dardu kszta∏towania polityki kon-
serwatorskiej. Zwrócono uwag´
na ró˝norodnoÊç porozumieƒ
z samorzàdami przejmujàcymi
kompetencje konserwatorskie,
a tym samym trudnoÊci zwiàzane
ze spójnoÊcià systemu ochrony.
Ustalono, ˝e powy˝sze zagadnie-
nia stanà si´ przedmiotem ana-
lizy i konsultacji, które w naj-
bli˝szym czasie przeprowadzi
KOBiDZ. Po niezb´dnej dyskusji
z konserwatorami wojewódzkimi
oraz Êrodowiskami naukowymi
i wyborze w∏aÊciwej drogi post´-
powania, nastàpi uszczegó∏owie-
nie i wdro˝enie stosownych pro-
cedur prawnych.

W dalszej cz´Êci spotkania

dyrektor Krajowego OÊrodka Ba-
daƒ i Dokumentacji Zabytków,
Marcin Gawlicki, przedstawi∏ ob-
szary problemowe, wokó∏ których
skupia∏y si´ dzia∏ania KOBiDZ
w 2007 r. oraz propozycje
g∏ównych tematów dzia∏alnoÊci
w 2008 r. Naszkicowano kon-
cepcje celów strategicznych, któ-
re w najbli˝szych latach KOBiDZ
ma zamiar realizowaç. Jest wÊród
nich projekt utworzenia wspól-
nej, po∏àczonej z urz´dami woje-
wódzkich konserwatorów zabyt-
ków, bazy danych o zabytkach,
ich stanie i procesach konserwa-
torskich. WartoÊciowaniu i ocenie
nale˝y poddaç rejestr zabytków,
a celem tej pracy powinno staç
si´ precyzyjne okreÊlenie i zde-
finiowanie chronionego zasobu,
co w przysz∏oÊci poprawi sku-
tecznoÊç polityki konserwator-
skiej. Wa˝nym polem aktywnoÊci

KONFERENCJA WOJEWÓDZKICH KONSERWATORÓW

ZABYTKÓW W NIEBOROWIE

10-11 grudnia 2007 r.

1. Uczestnicy konferencji wojewódzkich konserwatorów zabytków w pa∏acu w Nie-
borowie. Fot. B. Bielinis-Kopeç.
1. Participants of a conference held by conservators of historical monuments at
Nieborów Palace. Photo: B. Bielinis-Kopeç.

stanie si´ równie˝ budowa dok-
tryny i strategii konserwator-
skiej. Dla wdro˝enia tych planów
niezb´dna b´dzie skuteczna poli-
tyka edukacyjna ukierunkowana
w pierwszej kolejnoÊci na potrze-
by s∏u˝b konserwatorskich.

Program pierwszego dnia kon-

ferencji zamkn´∏a dyskusja do-
tyczàca kluczowych problemów
ochrony zabytków, wskazujàca
na tematy, które w najbli˝szym
czasie powinny staç si´ przedmio-
tem szczegó∏owych studiów i od-
powiednich rozstrzygni´ç. Jednym
z wa˝niejszych zagadnieƒ podno-
szonych przez wojewódzkich kon-
serwatorów zabytków by∏o spre-
cyzowanie roli, jakà w polskim
systemie ochrony zabytków pe∏-
niç powinna wojewódzka ewi-
dencja zabytków. Wskazywano
tak˝e na koniecznoÊç wypraco-
wania dobrych standardów doku-
mentacji i monitoringu zabytków.
Ustalono, ˝e tym zagadnieniom
nale˝y poÊwi´ciç odr´bne spot-
kanie eksperckie, które doprowa-
dzi∏oby do odpowiednich zmian
legislacyjnych.

Drugi dzieƒ konferencji roz-

pocz´∏a prezentacja i dyskusja
dotyczàca zasad funkcjonowania
oraz roli Regionalnych OÊrodków
Badaƒ i Dokumentacji Zabyt-
ków, ich miejsca w krajowym
systemie ochrony zabytków dla
realizacji strategicznego celu
poprawy sposobu funkcjono-
wania s∏u˝b konserwatorskich.
Poszczególni wojewódzcy kon-
serwatorzy zabytków przedstaw-
ili swoje oceny pracy oÊrodków.
Zg∏oszono tak˝e propozycje ko-
niecznych zmian i zakresów dal-
szej wspó∏pracy. Kolejnym tema-
tem, stanowiàcym efekt prac
rozpocz´tych spotkaniem grupy
roboczej w Krasiczynie w czerwcu
2007 r., by∏o omówienie kon-
cepcji bazy danych o zasobie
zabytkowym. W ocenie uczestni-
ków spotkania jest to jeden

z g∏ównych tematów, którego
podj´cie powinno mieç charakter
priorytetowy. Ostatni prezento-
wany temat dotyczy∏ dzia∏alnoÊci
edukacyjnej i popularyzatorskiej
KOBiDZ. Przedstawiona zosta∏a
zasadnicza koncepcja polityki
wydawniczej, kierunki oraz zasa-
dy organizowania szkoleƒ i dosko-
nalenia warsztatu konserwator-
skiego. Jednym z postulatów pod-
niesionych w dyskusji by∏o utwo-
rzenie sta∏ego biuletynu wewn´trz-
nego s∏u˝b konserwatorskich,
w którym prezentowane b´dà
aktualne problemy wynikajàce
z praktycznych dzia∏aƒ, post´po-
waƒ administracyjnych i rozstrzy-
gni´ç merytorycznych. Zgodzono
si´, ˝e dla zbudowania w∏aÊci-
wego poziomu i zapewnienia
aktualnoÊci takiego biuletynu
niezb´dne jest sta∏e i Êcis∏e
wspó∏dzia∏anie wspó∏tworzàcych
go konserwatorów. KOBiDZ za-
deklarowa∏ pe∏nà pomoc koordy-
nacyjnà, informacyjnà i wydaw-
niczà w realizacji tego przed-
si´wzi´cia, które wprowadzone
zostanie do planów dzia∏ania
instytucji.

Konferencja konserwatorska

w Nieborowie trwa∏a zaledwie
dwa dni. Na wi´cej nie pozwala∏
napi´ty kalendarz konserwatorów
wojewódzkich, dla których gru-
dzieƒ jest okresem odbiorów i roz-
liczania robót konserwatorskich.
ChcieliÊmy si´ jednak spotkaç,
aby poznaç aktualne problemy
i nowy rok rozpoczàç z wiedzà na
temat przysz∏ych planów i kie-
runków wspó∏pracy. Poprzednie
tego typu spotkanie w zamkni´-
tym, kameralnym gronie, u∏atwia-
jàcym dyskusj´ i otwartà wymia-
n´ poglàdów, odby∏o si´ bodaj
szeÊç lat temu. To okres zdecydo-
wanie zbyt d∏ugi. Uczestnicy przy-
chylili si´ do propozycji dyrekto-
ra KOBiDZ, by spotkania tego
rodzaju odbywa∏y si´ co najmniej
dwa lub trzy razy w roku, zawsze
w obiektach zabytkowych. Mamy
nadziej´, ˝e zjazdy wojewódzkich
konserwatorów zabytków, poÊwi´-
cone dyskusji nad aktualnymi
problemami ochrony zabytków, na
trwa∏e wpiszà si´ w tradycj´ pol-
skich s∏u˝b konserwatorskich.

Marcin Gawlicki

Conference of Voivodeship
Conservators of Historical

Monuments, held in Nieborów on
10 and 11 December 2007 and
organised by the National Heri-
tage Board of Poland, dealt with
current problems of the protec-
tion and conservation of monu-
ments. The meeting was attend-
ed by all officiating voivodeship
conservators.

The conference was inaugu-

rated by Minister Tomasz Merta,
Under-Secretary of State at the
Ministry of Culture and National
Heritage and General Conservator
of Historical Monuments, who
presented the foremost currents
of the reform of Polish conserva-
tion services. Minister Merta drew
attention to the necessity of com-
pleting a structural reconstruction
of the conservation services and
the reintroduction of supervision
by the Minister of Culture and

National Heritage over the offices
of voivodeship conservators.

Participants of the discussion

drew attention to the necessity of
devising standards for including
the protection of historical monu-
ments into guidelines for spatial
development plans, as well as
a uniform standard of shaping
the conservation policy, a task to
be entrusted to self-government
conservators.

Marcin Gawlicki, Director of

the National Heritage Board of
Poland, outlined the Board’s
basic activity in 2007 as well as
the conceptions of the strategic
targets which the Board intends
to pursue in the nearest future:
the establishment, together with
the offices of the voivodeship con-
servators, of a historical monu-
ments database, the assessment
of the register of historical monu-
ments, the precise definition of

the protected resources, as well
as the creation of a conservation
doctrine and strategy, and an ef-
fective educational policy focus-
ed on the needs of the conserva-
tion services.

On the second day of the con-

ference the speakers considered
the principles of the functioning
of Regional Centres for the Study
and Documentation of Historical
Monuments, presented concep-
tions of a historical resources
data-base, and discussed the edu-
cational and popularisation
activity of the National Heritage
Board of Poland.

Finally, the conference par-

ticipants approved of the pro-
posal made by the Director of
the National Heritage Board of
Poland, i. e. that at least two or
three meetings of this sort should
be held each year, always in his-
torical buildings.

CONFERENCE OF VOIVODESHIP CONSERVATORS OF HISTORICAL MONUMENTS

IN NIEBORÓW

10-11 December 2007

„CESARE BRANDI (1906-1988), JEGO MYÂL I DEBATA O DZIEDZICTWIE.

SZTUKA KONSERWACJI-RESTAURACJI W POLSCE”

Mi´dzynarodowa konferencja naukowa

Warszawa, 5-6 paêdziernika 2007 r.

i´dzynarodowa konferencja
naukowa „Cesare Brandi

(1906-1988), jego myÊl i debata
o dziedzictwie. Sztuka konser-
wacji-restauracji w Polsce” od-
by∏a si´ w dniach 5-6 paêdzierni-
ka 2007 r. w Oran˝erii Muzeum
Pa∏acu w Wilanowie. Stanowi∏a
element debaty, która w ostat-
nich dwóch latach przetacza
si´ przez ca∏y Êwiat w zwiàzku

z 100. rocznicà urodzin Cesare
Brandiego.

Celem konferencji by∏o do-

konanie próby rewizji podstaw teo-
retycznych opieki nad dobrami
kultury, historii tej opieki i oceny
praktyki. Miejsce, w którym si´
odby∏a, nie by∏o przypadkowe.
Konferencja bowiem, oprócz wio-
dàcego teoretycznego tematu, do-
tyczy∏a retrospektywy polskiego

szkolnictwa wy˝szego w zakresie
konserwacji-restauracji dóbr kul-
tury, a tak˝e stworzy∏a szerokie
mo˝liwoÊci prowadzenia ˝ywej dy-
skusji nt. trendów w konserwacji-
restauracji oraz rekonstrukcji, co
mia∏o miejsce m.in. w trakcie
zwiedzania pa∏acu, jego wn´trz,
ogrodu i otoczenia oraz zapo-
znawania si´ z pracami przy fa-
sadzie obiektu.

Konferencji towarzyszy∏a

wystawa, na którà z∏o˝y∏o si´ kil-
kanaÊcie paneli przedstawiajà-
cych dzie∏o ˝ycia Cesare Brandie-
go oraz ponad 90 posterów obra-
zujàcych histori´, struktur´ i osiàg-
ni´cia trzech polskich uczelni kon-
serwatorskich, jak równie˝ Mi´-
dzyuczelnianego Instytutu Kon-
serwacji-Restauracji Dzie∏ Sztuki
– wykonawcy wspomnianych wy-
˝ej prac konserwatorskich w pa-
∏acu wilanowskim.

Do tematu konferencji na-

wiàzywa∏y trzy nowoÊci wydawni-
cze dost´pne dla jej uczestników:

„Sztuka konserwacji i restau-
racji / The Art of Conservation
and Restoration” pod red. Iwo-
ny Szmelter i Moniki Jadziƒ-
skiej, zawierajàca materia∏y
pokonferencyjne;

„Teoria Restauracji – Cesare
Brandi” w polskim przek∏adzie
Magdaleny Kijanko;

„Conservatio Creatio Aeterna Est”

– reprint biuletynu ministra sztu-
ki i kultury z 1920 r. wraz z t∏u-
maczeniem na j´zyk angielski.

Na sali konferencyjnej spot-

ka∏o si´ kilka pokoleƒ polskich
konserwatorów, w tym potom-
kowie pionierów konserwacji
w Polsce, których ˝yciowe doko-
nania Êwiadczy∏y o ciàg∏oÊci sta-
raƒ o polskie zabytki, a tak˝e
historycy sztuki, archeolodzy,
architekci i liczni studenci.
Konferencja przybli˝y∏a nie tylko
histori´ polskiego konserwator-
stwa, ale i nowoczesne myÊlenie
o dziedzictwie. Debata poszerzy-
∏a obecny model kszta∏cenia
o wnioski z recepcji teorii Cesare
Brandiego, a wizualna strona wy-
k∏adów, m.in. toruƒska prezen-
tacja trójprzestrzenna z gotyckiej
katedry Âwi´tych Janów, uczyni-
∏a je bardziej czytelnymi.

Panele wystawowe i zapre-

zentowane wydawnictwa spe∏ni∏y
wa˝nà rol´ w przybli˝eniu uczest-
nikom konferencji jej tematu,
a zw∏aszcza istoty upowszechnie-
nia teorii Brandiego. Opuscolo
w∏oskich partnerów konferencji
wyjaÊnia∏o, ˝e Brandi postrzega∏
dzie∏o sztuki jako fenomen i po-

stulowa∏ zachowanie jego poten-
cjalnej jednoÊci podczas konser-
wacji-restauracji. Zwraca∏ uwag´
na niebezpieczeƒstwa selekcji war-
toÊci i kontrowersje wokó∏ oczysz-
czania, a tak˝e traktowa∏ uzupe∏-
nianie ubytków jako newralgiczne
czynnoÊci w procesie restauracji,
prowadzàce cz´sto do zafa∏szowa-
nia autentyzmu. Pokazano na
przyk∏adach wprowadzenie tra-
teggio, jako metody uzupe∏niania
ubytków kreskà – widocznego
tylko z bliska. Dla zachowania
oryginalnoÊci i autentyzmu sztu-
ki przypomniano o poj´ciu bipo-
larnoÊci materii sztuki, z jednej
strony majàcej okreÊlonà struk-
tur´, z drugiej zaÊ pe∏niàcej funk-
cj´ noÊnika idei. Opiek´ nad
dziedzictwem sztuk plastycznych
przedstawiono szeroko na w∏o-
skich przyk∏adach, poczynajàc od
architektury, poprzez archeologi´,
tradycyjne dyscypliny plastyczne,
na sztuce nowoczesnej koƒczàc.

1. Wies∏aw Procyk podczas oprowadzania goÊci konferencji po Muzeum Pa∏acu
w Wilanowie i prezentacji efektów prac restauratorskich przy jego fasadzie, wykona-
nych w ramach MIKRDS. Fot. P. Zambrzycki.
1. Wies∏aw Procyk showing to the conference guests the Musem Palace in Wilanów
and a presentation of the effects of the restoration of the Palace fa˜ade, carried out as
part of MIKRDS. Photo: P. Zambrzycki.

2. Plakat konferencji autorstwa Maryny
Tomaszewskiej.
2. Poster of the ”Art of conservation”
conference by Maryna Tomaszewska.

4. Uczestnicy konferencji w Oran˝erii Pa∏acu w Wilanowie na tle paneli przedstawia-
jàcych polskie akademickie szkolnictwo konserwatorskie . Fot. P. Zambrzycki.
4. Conference participants in the Wilanow Palace Orangery against the background of
panels showing Polish academic conservation training accompanying the event.
Photo: P. Zambrzycki.

Mi∏ym akcentem by∏o pod-

sumowanie konferencji dokona-
ne przez prof. Giuseppe Basilego
z Istituto Centrale del Restauro
w Rzymie. PodkreÊli∏ on pow-
szechnoÊç respektowania „bran-

dyjskich zasad”, takich jak: wy-
ró˝nienie czynników artystycz-
nych i historycznych, indywidu-
alnych cech dóbr kultury oraz
ró˝norodnoÊci kulturowej. Uzna∏
tak˝e, ˝e konferencja w znaczàcy

sposób przyczyni∏a si´ do posze-
rzenia wiedzy, zw∏aszcza w kon-
tekÊcie europejskim, na temat spe-
cyfiki polskiej historii i odbudo-
wy zabytków po powojennym
„szoku ruin”.

Na zakoƒczenie – o spra-

wach formalnych. Konferencja
∏àczy∏a prezentacj´ osiàgni´ç
w dziedzinie kszta∏cenia konser-
watorów-restauratorów w Polsce
z mi´dzynarodowym programem
„Kultura 2000”, zawartym w ra-
mach projektu Unii Europejskiej
„Cesare Brandi (1906-1988) – His
Thought and European Debate
in the XX Century”. Sesje po-
Êwi´cone Cesare Brandiemu odby-
wa∏y si´ w wielu krajach ca∏ego
Êwiata, warszawska by∏a 72. takim
spotkaniem i – jak dotàd – naj-
wi´kszym z nich. G∏ównym orga-
nizatorem spotkania by∏ Mi´dzy-
uczelniany Instytut Konserwacji
i Restauracji Dzie∏ Sztuki. Sesja
zosta∏a zorganizowana z udzia-
∏em goÊci zagranicznych, m.in.
z Istituto Centrale del Restauro
w Rzymie i Getty Conservation
Institute w Los Angeles, a tak˝e
trzech polskich uczelni: Wydzia∏u
Konserwacji i Restauracji Dzie∏
Sztuki Akademii Sztuk Pi´knych
w Warszawie, Wydzia∏u Konser-
wacji i Restauracji Dzie∏ Sztuki
Akademii Sztuk Pi´knych w Kra-
kowie oraz Instytutu Zabytko-
znawstwa i Konserwatorstwa Uni-
wersytetu Miko∏aja Kopernika
w Toruniu. Partnerskà wspó∏pra-
c´ okaza∏o Muzeum Pa∏ac w Wi-
lanowie. Korzystano z ˝yczliwo-
Êci i pomocy attache ds. kultury
ambasad W∏och i USA.

W podsumowaniu konfe-

rencji przypomniano nie tylko
podstawowe zasady konser-
wacji-restauracji dóbr kultury,
w tym idee Cesare Brandiego, ale
tak˝e bardzo wa˝ne przes∏anie
dotyczàce jej interdyscyplinar-
noÊci – Êcis∏ego zwiàzku nauki
i sztuki, zachowania dobra dzie-

3. Prof. Giuseppe Basile w trakcie wyk∏adu o teorii Cesare Brandiego i jej
wspó∏czesnym odbiorze. Fot. I. Szmelter.
3. Prof. Giuseppe Basile giving a lecture on the theory of Cesare Brandi and its con-
temporary reception. Photo: I. Szmelter.

dzictwa kultury oraz spo∏ecznego
zrozumienia dla roli spuÊcizny
kulturalnej i cywilizacyjnej. Jest
to aktualne, zw∏aszcza w sytua-
cji niedoskona∏ych rozstrzygni´ç
prawnych zwiàzanych z ochronà
dziedzictwa i kszta∏ceniem facho-
wej kadry. Po 50. latach interdys-
cyplinarnego charakteru konser-
wacji-restauracji w Polsce boleÊ-
nie podzielono „z urz´du” t´
powszechnà interdyscyplinarnà
jednoÊç na „sztuki u˝ytkowe”
i „nauk´”. T´ kwesti´ przedsta-
wiono jasno w bloku wystàpieƒ
konferencyjnych zatytu∏owanych
E Pluribus Unum, czyli „z wielu
jedno” oraz na posterach konfe-
rencyjnych.

Iwona Szmelter

5. Pokoleniowe spotkania podczas kon-
ferencji, prof. Adam Roman i Robert
Spiczyƒski. Fot. P. Zambrzycki.
5. Meetings of generations; in the pho-
tograph: Prof. Adam Roman and Robert
Spiczynski at the conference. Photo: P.
Zambrzycki.

6. Organizatorzy konferencji: profesorowie Iwona Szmelter („Kultura 2000” UE)
i Andrzej Koss (MIKRDS). Fot. P. Zambrzycki.
6. Conference organisers: Prof. Iwona Szmelter (“Culture 2000” European Union)
and Andrzej Koss (MIKRDS). Photo: P. Zambrzycki.

onference titled “Cesare
Brandi (1906-1988), His

Thought and European Debate
in the XX Century and the Art
of Conservation-restoration in
Poland” took place in Wilanów
Palace on October 5-6 2007.

The goal of the conference

was revisiting of theory and good
practice of conservation-restora-
tion of the cultural heritage. The
exhibition which attendance upon
conference showed more than
100 panels connected with Cesa-
re Brandi legacy and history and
the accomplishments of 60 years
of Polish training of conservators
– restorers in three academic
centers – in Warsaw, Cracow
and Toruƒ, presented by them.
Organizers of conference were
Interacademy Institute for Con-
servation-Restoration of Works
of Art, Wilanow Palace and

Polish professors engaged in
UE Project: “Cesare Brandi
(1906-1988), His Thought And
European Debate In The XX
Century”.

Three new books were relat-

ed to conference:

“Sztuka konserwacji-restau-
racji / The Art of Conservation
and Restoration”, ed. I. Szmel-
ter, M. Jadziƒska, contents pre-
prints with abstracts in English;

Cesare Brandi “Teoria Restau-
racji”/Cesare Brandi “Theory
of Restoration”, translated by
M. Kijanko;

“Conservatio Creatio Aeterna
Est” – reprinted act of Minister
of Culture related to Preserva-
tion of Heritage from 1920,
with English translation.

Translated by Iwona Szmelter

“CESARE BRANDI (1906-1988), HIS THOUGHT AND EUROPEAN DEBATE

IN THE XX CENTURY AND THE ART OF CONSERVATION-RESTORATION IN POLAND”

International Conference, Warsaw, 5-6 October 2007

1. Wilno, pomnik Adama Mickiewicza, koÊció∏ pw. Êw. Anny i koÊció∏ bernardynów
pw. Êw. Êw. Franciszka i Bernardyna. Fot. P. Florjanowicz.
1. Vilnius, statue of Adam Mickiewicz, church of St. Anne and the Bernardine church
of St. Francis and St. Bernard. Photo: P. Florjanowicz.

ostatnim tygodniu wrzeÊ-
nia 2007 r. w Wilnie zorga-

nizowano 3. Forum Dziedzictwa
Kulturowego Regionu Morza Ba∏-
tyckiego poÊwi´cone problema-
tyce dynamicznie rozwijajàcej si´
turystyki kulturowej.Wspó∏praca
paƒstw tego regionu na rzecz
ochrony ba∏tyckiego dziedzictwa
rozpocz´∏a si´ w roku 1997,
a realizowana jest w ramach grup
roboczych, tworzonych przez
grup´ monitorujàcà. Sta∏ym jej
elementem sà fora tematyczne
s∏u˝àce wymianie doÊwiadczeƒ
w zakresie zarzàdzania dziedzic-
twem kulturowym w regionie.

Podczas trzydniowego forum,

w którym udzia∏ wzi´li zarówno
przedstawiciele instytucji konser-
watorskich i naukowych z krajów

le˝àcych wokó∏ Morza Ba∏tyckie-
go, jak i eksperci z zakresu tury-
styki i zarzàdzania dziedzictwem
pochodzàcy z innych zakàtków
Europy, dyskutowano o poten-
cjale spo∏eczno-ekonomicznym tu-
rystyki, prezentowano przyk∏ady
w∏aÊciwego jego wykorzystywa-
nia, a tak˝e przeprowadzono czte-
ry warsztaty poÊwi´cone nast´-
pujàcym problemom: turystyka
kulturowa w miastach historycz-
nych, oddzia∏ywanie turystyki
kulturowej na obszary wiejskie
i lokalne tradycje, zarzàdzanie
obiektami dziedzictwa kulturo-
wego na potrzeby rozwoju tury-
styki, rola partnerstwa lokalne-
go, regionalnego i mi´dzynaro-
dowego w dziedzinie turystyki
kulturowej.

W wyniku przeprowadzonej

dyskusji uczestnicy spotkania
ustalili, ˝e: dziedzictwo kulturowe
ma znaczenie w tworzeniu spój-
nego spo∏eczeƒstwa, jest êród∏em
dynamicznego rozwoju lokalnego
i regionalnego w rejonie Morza
Ba∏tyckiego, jest najwa˝niejszym
atutem turystyki kulturowej, po-
winno byç ogólnodost´pne, a tak-
˝e wykorzystane w sposób umo˝li-
wiajàcy jego zachowanie dla przy-
sz∏ych pokoleƒ. Zwrócono uwa-
g´ na to, jak du˝e znaczenie ma
dla Unii Europejskiej rozwój zró-
wnowa˝onej polityki w zakresie
turystyki w Europie. Przyznano
tak˝e, ˝e – jako w∏aÊciwe wytycz-
ne dla zarzàdzania turystykà kul-
turowà – winny zostaç przyj´te:
Mi´dzynarodowa Karta Turystyki
Kulturowej (ICOMOS, Meksyk,
1999) oraz Ramowa Konwencja
WartoÊci Dziedzictwa Kulturowe-
go dla Spo∏eczeƒstwa (Faro 2005).
Ponadto uczestnicy forum uchwa-
lili, ˝e: lokalne w∏adze muszà
stworzyç wspólnà strategi´ ulep-
szania dokumentacji i ochrony
zasobów dziedzictwa, dzia∏ania
w sferze turystyki kulturowej po-
winny wzmacniaç i piel´gnowaç
˝ywe tradycje kulturowe, r´ko-
dzielnictwo, lokalnà to˝samoÊç
i dum´, a tak˝e spo∏eczne uznanie
oraz zrozumienie dla miejsc dzie-
dzictwa kulturowego, natomiast
instytucje zajmujàce si´ zarzà-
dzaniem dziedzictwem kulturo-
wym oraz organizacje turystycz-
ne powinny nawiàzywaç ze sobà
i rozwijaç wspó∏prac´ w celu
dzielenia si´ odpowiedzialnoÊcià
i rozwijania kompetentnego part-
nerstwa.

„DZIEDZICTWO KULTUROWE I TURYSTYKA:

POTENCJA¸, ODDZIA¸YWANIE, PARTNERSTWO I ZARZÑDZANIE”

3. Forum Dziedzictwa Kulturowego Regionu Morza Ba∏tyckiego

Wilno, 26-28 wrzeÊnia 2007 r.

W zaleceniach pokonferencyj-

nych uczestnicy forum uzgodni-
li, ˝e: wszystkie paƒstwa w regio-
nie Morza Ba∏tyckiego powinny
zachowaç i utrwalaç swoje dzie-
dzictwo kulturowe oraz tworzyç
zrozumia∏à dokumentacj´, po-
winny zach´caç do wykorzysty-
wania tradycyjnych umiej´tnoÊci
i materia∏ów w pracach konser-
watorskich, opuszczone i zanied-
bane zabytki powinny otrzymaç
nowe funkcje, uwzgl´dniajàce ich

wartoÊci kulturowe, instytucje
zarzàdzajàce turystykà kulturo-
wà oraz organizacje turystyczne
powinny wspieraç zainteresowa-
nie dzieci i m∏odzie˝y historià
i dziedzictwem kulturowym, po-
winna zostaç nawiàzana wspó∏-
praca pomi´dzy organizacjami
zajmujàcymi si´ dziedzictwem
kulturowym i turystykà, natomiast
politycy wszystkich szczebli
z paƒstw regionu Morza Ba∏tyc-
kiego powinni byç Êwiadomi klu-

czowej roli dobrze zachowanego
i zró˝nicowanego dziedzictwa kul-
turowego dla turystyki i wszech-
stronnego rozwoju ca∏ego regionu.

Wi´cej informacji na temat

programu i uczestników 3. Fo-
rum Dziedzictwa Kulturowego
Regionu Morza Ba∏tyckiego zna-
leêç mo˝na w serwisie:
http://www.heritage.lt

Paulina Florjanowicz,

Bartosz WiÊniewski

he 3rd Baltic Sea Region
Cultural Heritage Forum on

dynamically developing cultural
tourism was held in Vilnius dur-
ing the last week in September
2007. The three-day long forum
discussed the socioeconomic
potential of tourism, presented
examples of its suitable exploita-
tion, and organised four work-
shops on the folllowing topics:

cultural tourism in historical
cities, the impact of cultural
tourism on the countryside and
local traditions, the administra-
tion of cultural heritage sites for
the needs of the development of
tourism, and the role of local, re-
gional and international partner-
ship in cultural tourism.

The outcome of the forum are

post-conference recommendations

intent on rendering the societies
and politicians of Baltic Sea Re-
gion states aware of the crucial
role of a well-preserved and dif-
ferentiated cultural heritage for
cultural tourism and the all-sid-
ed growth of the whole region.

More information about the

Forum programme and partici-
pants on: http://www.heritage.lt

“CULTURAL HERITAGE AND TOURISM:

POTENTIALS, IMPACTS, PARTNERSHIP AND GOVERNANCE”

The 3rd Baltic Sea Region Cultural Heritage Forum, Vilnius, 26-28 September 2007

dniach 18-20 wrzeÊnia
2007 r. w Wieliczce odby-

∏a si´ 5. Mi´dzynarodowa Kon-
ferencja Interpolu na temat:
„Nielegalny obrót skradzionymi
dobrami kultury w Europie Ârod-
kowej i Wschodniej”. W konfe-
rencji wzi´∏o udzia∏ 125. przed-
stawicieli z 21. krajów cz∏on-
kowskich, a tak˝e reprezentan-
ci UNESCO, Mi´dzynarodowej

Rady Muzeów (ICOM) oraz
Âwiatowej Organizacji Celnej.
Wspó∏organizatorami konferencji
ze strony polskiej by∏o Minister-
stwo Spraw Wewn´trznych i Ad-
ministracji wraz z Komendà G∏ów-
nà Policji oraz Ministerstwo Kul-
tury i Dziedzictwa Narodowego.

Uczestnicy spotkania dysku-

towali na temat nowych zjawisk
w obrocie skradzionymi dzie∏a-

mi sztuki, prawnych i praktycz-
nych aspektów wspó∏pracy mi´-
dzynarodowej w walce z rabun-
kiem i przemytem dóbr kultury,
komunikacji i instrumentów Êled-
czych wykorzystywanych przez
Interpol oraz sposobów sprosta-
nia nowym wyzwaniom, takim jak
coraz powszechniejsze wykorzy-
stywanie Internetu w celach
sprzeda˝y dzie∏ sztuki.

„NIELEGALNY OBRÓT SKRADZIONYMI DOBRAMI KULTURY

W EUROPIE ÂRODKOWEJ I WSCHODNIEJ”

5. Mi´dzynarodowa Konferencja Interpolu

Wieliczka, 18-20 wrzeÊnia 2007 r.

he 5th International Con-
ference on the Illicit Traffic

in Cultural Property Stolen in
Central and Eastern Europe took

place from 18-20 September in
Wieliczka with 125 participants
from 21 member countries, as
well as representatives of the UN

Educational, Scientific and Cultur-
al Organization, the International
Council of Museums (ICOM) and
the World Customs Organization.

Polski resort kultury i dzie-

dzictwa narodowego na konfe-
rencji reprezentowa∏y Krajowy
OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji
Zabytków oraz OÊrodek Ochrony
Zbiorów Publicznych. Mo˝liwo-
Êci wspó∏pracy KOBiDZ z policjà
zaprezentowali delegatom jego
pracownicy – Paulina Florjano-
wicz i Marcin Sabaciƒski.

Uczestnicy konferencji wez-

wali paƒstwa cz∏onkowskie do na-
wiàzania ÊciÊlejszej wspó∏pracy na
szczeblu krajowym i mi´dzy-
narodowym w celu ochrony naro-
dowych dóbr kultury. Du˝à cz´Êç
dyskusji poÊwi´cono problemowi
szlaków przemytu zabytków, pod-
kreÊlajàc, ˝e od 2005 r. s∏u˝by
celne obserwujà wzmo˝ony ruch
w tym zakresie, a obok tradycyj-
nego ju˝ szlaku wschód-zachód

pojawi∏ si´ kierunek odwrotny.

Delegaci przyj´li zalecenie

wdro˝enia Dzia∏aƒ Podstawo-
wych (Basic Actions), przygoto-
wanych przez Interpol, UNESCO
i ICOM, majàcych na celu okreÊ-
lenie liczby nielegalnych transa-
kcji sprzeda˝y dóbr kultury przez
Internet oraz przekazywanie In-
terpolowi informacji o kradzie-
˝ach dzie∏ sztuki, skradzionych
lub odzyskanych zabytkach oraz
o osobach i zorganizowanych
grupach zajmujàcych si´ ich nie-
legalnym wywozem i sprzeda˝à.

Paƒstwa cz∏onkowskie przy-

zna∏y równie˝, ˝e nale˝y u∏atwiç
dost´p do bazy danych Interpolu
wszystkim agencjom i instytu-
cjom zajmujàcym si´ kradzie˝a-
mi zabytków i zwiàzanymi z tym
dzia∏aniami prawnymi.

Efektem obrad sà nast´pujàce

zalecenia: przyj´cie odpowiednie-
go ustawodawstwa dotyczàcego
ochrony narodowych dóbr kultu-
ry, majàcego na celu zwalczanie
przest´pczoÊci w tym obszarze
i dostosowanie do potrzeb danego
kraju; dostarczenie UNESCO do-
kumentacji ustawodawczej zwià-
zanej z narodowym dziedzictwem
kulturowym w celu w∏àczenia do
bazy danych UNESCO; ustano-
wienie bliskiej i trwa∏ej wspó∏pra-
cy na szczeblu krajowym po-
mi´dzy wszystkimi instytucjami
i agencjami dzia∏ajàcymi w sferze
ochrony zabytków; ulepszenie
systemu ochrony i zabezpieczeƒ
w muzeach, zbiorach publicznych,
obiektach religijnych i na stano-
wiskach archeologicznych. Zaleca
si´ tworzenie inwentarzy dzie∏
sztuki ∏àcznie z ich zdj´ciami; re-
gularne monitorowanie ofert po-
jawiajàcych si´ na rynku sztuki
i na aukcjach internetowych; prze-
kazywanie Interpolowi informacji
o kradzie˝ach dzie∏ sztuki, skra-
dzionych lub odzyskanych zabyt-
kach oraz o osobach i zorganizo-
wanych grupach zajmujàcych si´
ich nielegalnym wywozem i sprze-
da˝à; powo∏anie zespo∏ów do-
chodzeniowo-Êledczych do walki
z przest´pczoÊcià przeciwko do-
brom kultury, a tak˝e zach´canie
s∏u˝b pocztowych do wzmo˝onej
kontroli przesy∏ek, co do których
istnieje podejrzenie, ˝e mogà
zawieraç nielegalnie pozyskane
zabytki.

Paulina Florjanowicz,

Bartosz WiÊniewski

THE 5th INTERNATIONAL INTERPOL CONFERENCE ON THE ILLICIT TRAFFIC

IN CULTURAL PROPERTY STOLEN IN CENTRAL AND EASTERN EUROPE

Wieliczka, 18-20 September 2007

1. Wieliczka, 5. Mi´dzynarodowa Konferencja Interpolu. Wystàpienie przedstawiciela
KOBiDZ, Marcina Sabaciƒskiego. Fot. archiwum Policji.
1. Wieliczka, Fifth International Interpol Conference. Speech given by Marcin Sabaciƒski,
a representative of the National Heritage Board of Poland. Photo: Police archive.

1. Pa∏ac w Podhorcach. Fot. T. ˚ebrowski.
1. Palace in Podhorce. Photo: T. ˚ebrowski.

pracy w zakresie ochrony i doku-
mentacji zabytków. 10 paêdzier-
nika 2007 r. dr in˝. arch. Marcin
Gawlicki, dyrektor KOBiDZ, oraz
Petro Olijnik, dyrektor Lwow-
skiej Obwodowej Administracji
Paƒstwowej, podpisali aneks pre-
cyzujàcy wzajemne zobowiàzania
z 2004 r. W dokumencie tym

zia∏alnoÊcià Krajowego OÊrod-
ka Badaƒ i Dokumentacji

Zabytków w zakresie ochrony
dziedzictwa kulturowego obj´te
sà nie tylko zabytki znajdujàce
si´ w granicach Polski, ale tak˝e
po∏o˝one na terenie Ukrainy.
Prowadzone przez OÊrodek ba-
dania i dokumentacja najcenniej-
szych obiektów, stanowiàcych
wspólnà spuÊcizn´ obu krajów,
odbywajà si´ na mocy polsko-
ukraiƒskich porozumieƒ. Od kil-
ku lat KOBiDZ wspó∏pracuje
z Wydzia∏em Ochrony Dziedzic-
twa Kulturowego Lwowskiej Ad-
ministracji Paƒstwowej, Paƒstwo-
wà S∏u˝bà Ochrony Dziedzictwa
Kulturowego Ukrainy, Politech-
nikà Lwowskà, Lwowskà Galerià
Sztuki, Paƒstwowym Historyczno-
Architektonicznym Rezerwatem
Miasta ˚ó∏kwi. W ramach tej
wspó∏pracy, w 2004 r. odby∏ si´
pierwszy etap badaƒ za∏o˝enia
pa∏acowo-parkowego w Podhor-
cach oraz zorganizowano objaz-
dowà wystaw´ dokumentujàcà
efekty prac polsko-ukraiƒskiej
ekspedycji.

Kierunek wspólnych dzia∏aƒ

na najbli˝sze lata zosta∏ okreÊlo-
ny podczas pobytu we Lwowie dy-
rekcji KOBiDZ i rozmów z przed-
stawicielami ww. ukraiƒskich in-
stytucji. Zatwierdzone ustalenia
znalaz∏y si´ w aneksie do umowy
z dnia 3 marca 2004 r., traktu-
jàcej o polsko-ukraiƒskiej wspó∏-

WSPÓ¸PRACA KRAJOWEGO OÂRODKA BADA¡

I DOKUMENTACJI ZABYTKÓW Z UKRAINÑ

The Polish co organisers of

the conference included the
Ministry of Internal Affairs and
Administration, the Police Chief
Headquarters, and the Ministry of
Culture and National Heritage.

The Polish side was repre-

sented by the National Heritage
Board of Poland and the Centre
for the Protection of Public Col-
lections. The possibilities of the
Board’s cooperation with the po-
lice were presented by the Board’s

employees Paulina Florjanowicz
and Marcin Sabaciƒski.

Among the recommendations

passed, the conference partici-
pants were urged to establish
closer domestic and international
cooperation aimed at the protec-
tion of national cultural property.
They agreed to implement the
Basic Actions drawn up by
Interpol, UNESCO and the Inter-
national Council of Museums
to determine the illicit sale of

cultural objects over the Internet,
and to communicate to Interpol
information about cultural pro-
perty thefts, stolen or recovered
objects, and details on the indi-
viduals and networks involved
in illicit trafficking.

Member countries were also

recommended to extend access
to Interpol’s database of stolen
works of art to all law enforce-
ment agencies investigating cul-
tural property crimes.

ustalono zadania priorytetowe.
Nacisk po∏o˝ono na opracowanie
wytycznych do rewaloryzacji par-
ków w ˚ó∏kwi i Podhorcach, rea-
lizacj´ programów: „Rezydencje
Jana III Sobieskiego w Polsce
i na Ukrainie”, „Zamki i pa∏ace
Obwodu Lwowskiego”, „Drew-
niana architektura sakralna”.
Przewidziano tak˝e organizowa-
nie wspólnych konferencji tema-
tycznych.

Równolegle z pobytem na

Ukrainie dyrekcji KOBiDZ, w
dniach 1-12 paêdziernika 2007 r.
kilkuosobowa grupa pracowni-
ków OÊrodka (architekci krajo-
brazu, historyk sztuki, architekt
i archeolog) sporzàdza∏a aktualnà
inwentaryzacj´ oraz dokumenta-
cj´ zamku i parku w ˚ó∏kwi, kon-
tynuowa∏a rozpocz´te w 2004 r.
prace w Podhorcach, fotografo-
wa∏a wybrane zamki obwodu
lwowskiego oraz przeprowadza∏a
kwerend´ we lwowskich archi-
wach dotyczàcà wspomnianych
powy˝ej obiektów.

W ramach planowanych za-

daƒ dokumentacyjnych specjaliÊ-
ci KOBiDZ wykonali fotograme-
tryczny i fotograficzny zapis ele-
wacji zamku w ˚ó∏kwi, pa∏acu

w Podhorcach, zamków w Po-
morzanach, Olesku, Z∏oczowie,
twierdzy w Brodach. Archiwum
KOBiDZ wzbogaci∏o si´ tak˝e
o zdj´cia zabytków Lwowa,
˚ó∏kwi oraz okolicznych klaszto-
rów i cerkwi, a tak˝e za∏o˝eƒ
parkowych.

Architekci krajobrazu wyko-

nali szczegó∏owà inwentaryzacj´
dendrologicznà dla rozleg∏ego
parku w ˚ó∏kwi, a na terenie

Podhorców wyznaczyli drzewa
i grupy samosiewu do wycinki
ze wzgl´dów zdrowotnych i kom-
pozycyjnych.

Wst´pna kwerenda archiwal-

na obj´∏a zasoby: Centralnego
Historycznego Archiwum Paƒ-
stwowego Ukrainy we Lwowie,
Lwowskiej Biblioteki Naukowej
im. Stefanyka, archiwum Instytu-
tu „Ukrzachidprojektrestawra-
cija”. W jej trakcie m.in. wybra-
no, a nast´pnie sfotografowano
XIX-wieczne plany katastralne
˚ó∏kwi i Podhorców.

Wytypowane do wspólnych

polsko-ukraiƒskich dzia∏aƒ obiek-
ty majà szczególne znaczenie dla
kultury obu narodów. Z historià
˚ó∏kwi wià˝à si´ rody ˚ó∏kiew-
skich i Sobieskich. W tym mias-
teczku prawdopodobnie urodzi∏ si´
Bohdan Chmielnicki. Podhorce
natomiast zamieszkiwa∏y s∏ynne
rodziny hetmaƒskie, ksià˝´ce
i królewskie: Koniecpolscy, So-
biescy, Rzewuscy, Sanguszkowie.
Dzisiejszy stan zachowania tych
rezydencji wymaga pilnej inter-
wencji konserwatorskiej oraz ba-
daƒ architektonicznych i archiwal-
nych. Zarówno zamkiem w ˚ó∏kwi,

2. Podpisanie umowy we Lwowie 10 paêdziernika 2007 r. Fot. A. Hanaka
2. Signing the convention in Lviv, 20 October 2007. Photo: A. Hanaka

3. Dokumentacja fotograficzna zamku w ˚ó∏kwi. Fot. K. Czajkowski.
3. Photographic documentation of the castle in Zólkiew. Photo: K. Czajkowski.

jak i pa∏acem w Podhorcach,
gospodarujà obecnie instytucje
kulturalne, odpowiednio: Paƒstwo-
wy historyczno-architektoniczny
rezerwat miasta ˚ó∏kwi oraz
Lwowska Galeria Sztuki, które,
swego czasu, przej´∏y zdewasto-
wane obiekty, a obecnie, na zasa-
dzie wspó∏pracy z KOBiDZ, udo-
st´pni∏y je do badaƒ. W budyn-
kach tych prowadzone sà powol-
ne prace remontowo-budowlane,
a na terenie sàsiadujàcych z nimi
parków – przygotowania do re-
waloryzacji. Tragicznie natomiast
przedstawia si´ sytuacja zamku
w Pomorzanach i twierdzy w Bro-
dach. Obiekty te sà zrujnowane,
a proces dewastacji post´puje z ro-
ku na rok.

Wyniki przeprowadzonych

na Ukrainie prac, po podsumo-
waniu i opracowaniu, w myÊl
ustaleƒ, zostanà przekazane stro-

4. Zamek w Olesku. Fot. T. ˚ebrowski.
4. Olesko Castle. Photo: T. ˚ebrowski.

or past several years the
National Heritage Board of

Poland has been studying and
documenting the most valuable
historical monuments in Ukraine,
part of the joint cultural heritage
of the two countries.

A successive convention has

been signed in Lviv on 10 Oc-
tober 2007, rendering precise
mutual obligations and defining
future joint ventures. On 1-12

October 2007 a group of the staff
of the National Heritage Board
paid a visit in Ukraine.

The planned documentation

involved a photogrammic record
of the elevation of the castle in
˚ó∏kiew and a photographic
documentation of residences in
Podhorce, Pomorzany, Olesko,
Z∏oczow, and Brody. Other tasks
included a dendrological inven-
tory of the park in ˚ó∏kiew and

cultivation instructions concern-
ing the park in Podhorce. The
Polish visitors also searched for
written and cartographic sources
in assorted Lviv archives.

The outcome of the stay

will be made available to the
Ukrainian side and shall serve
the National Heritage Board for
further studies on the protection
of the joint cultural heritage of
Poland and Ukraine.

THE COOPERATION

OF THE NATIONAL HERITAGE BOARD OF POLAND AND UKRAINE

nie ukraiƒskiej, a pracownikom
KOBiDZ pos∏u˝à do dalszej pracy
nad zagadnieniem ochrony wspól-

nego dziedzictwa kulturowego
Polski i Ukrainy.

Anna Hanaka

WSPÓLNE DZIEDZICTWO NA POMORZU

nia 13 wrzeÊnia 2007 r. w sie-
dzibie Przedstawicielstwa Me-

klemburgii-Pomorza Przedniego
w Berlinie odby∏a si´ polsko-nie-
miecka debata na temat wspól-
nego dziedzictwa na Pomorzu.

Debata, w której uczestniczy∏o
ponad 100 osób i która reje-
strowana by∏a przez media obu
krajów.

W debacie brali udzia∏ m.in.

cz∏onkowie samorzàdów, pra-

cownicy instytucji kultury, w∏aÊ-
ciciele i zarzàdzajàcy obiektami
zabytkowymi oraz historycy, ar-
chitekci i s∏u˝by konserwatorskie.
W trakcie spotkania poruszono
tematy zwiàzane z zakresem

i charakterem wspó∏pracy trans-
granicznej w dziedzinie kultury,
ochrony dziedzictwa kulturowego
i turystyki. Skomentowano stan
coraz lepiej rozwijajàcej si´ na
tych polach wspó∏pracy, przywo-
∏ujàc zakoƒczone i planowane do
podj´cia projekty, inicjowane
przez obie strony. Oceniono pro-
mocj´ podejmowanych przedsi´-
wzi´ç oraz dost´pnoÊç wiedzy na
ich temat tak w Polsce, jak
i za granicà. PodkreÊlono wp∏yw
podejmowanych dzia∏aƒ na zbli-
˝enie mi´dzy obu spo∏eczeƒstwa-
mi, poszerzanie i rozpowszech-
nianie wiedzy o istniejàcym dzie-
dzictwie kulturowym oraz uÊwia-
damianie sobie nie tylko wspólnej
przesz∏oÊci, ale tak˝e powiàzaƒ
historycznych mi´dzy znajdujà-
cymi si´ obecnie po dwóch stro-
nach granicy regionami – woje-
wództwem zachodniopomorskim
i Meklemburgià-Pomorzem Przed-
nim. Wskazano na mo˝liwoÊç

zwi´kszenia atrakcyjnoÊci tury-
stycznej poprzez upowszechnie-
nie informacji o istniejàcych na
naszych terenach zabytkach,
zwiàzanych m.in. z ksià˝´tami po-
morskimi oraz z innymi wa˝ny-
mi dla rozwoju regionu rodami.

Debata na temat wspólnego

dziedzictwa na Pomorzu towarzy-
szy∏a przyj´tej z du˝ym zaintere-
sowaniem wystawie „Zamki i re-
zydencje na Pomorzu”, b´dàcej
jednym z efektów zakoƒczonego
w 2006 r. polsko-niemieckiego
projektu „Historia i teraêniej-
szoÊç zamków i rezydencji Pomo-
rza Zachodniego i Meklemburgii -
Pomorza Przedniego”.

Celem tego projektu by∏o

wskazanie na wspólny historycz-
ny rozwój Pomorza Zachodniego
i Meklemburgii - Pomorza Przed-
niego oraz na walory spuÊcizny
architektonicznej, stan jej zacho-
wania i na ró˝norakie dzia∏ania
na rzecz jej utrzymania.

Na terenie Pomorza Zachod-

niego oraz na obszarze Meklem-
burgii-Pomorza Przedniego, nie-
gdysiejszych ziemiach Ksi´stwa
Pomorskiego, mo˝na znaleêç wie-
le obiektów, zachowanych lub
ruin, które Êwiadczà o bogatej
przesz∏oÊci tych ziem oraz sà do-
wodem ÊwietnoÊci czasów mi-
nionych. Burzliwa historia tego
obszaru, pe∏na wojen oraz rozkwi-
tów i upadków gospodarczych,
pozostawi∏a po sobie liczne Êlady
w postaci materialnej spuÊcizny
budowlanej i architektonicznej.
Wiele z owych pamiàtek przesz-
∏oÊci zwiàzanych jest z rodem
ksià˝àt pomorskich. To ich sie-
dziby i ustanowione przez nich
fundacje. Projekt koncentrowa∏ si´
na zamkach, rezydencjach pa∏a-
cowych i dworach, które prezen-
tujà interesujàce za∏o˝enia prze-
strzenne oraz architektoniczne
i stanowià niewàtpliwe dziedzic-
two Pomorza, znaczàce w krajo-
brazie kulturowym.

Wynikiem projektu by∏y: dwu-

dniowa polsko-niemiecka konfe-
rencja naukowa, materia∏y po-
konferencyjne, wystawa i album.

Wystawa przedstawia∏a naj-

bardziej reprezentatywne polskie
i niemieckie obiekty. WÊród eks-
ponatów znalaz∏y si´ dokumenty
archiwalne (Êwiadectwa nadania
dóbr, rysunki drzew genealogicz-
nych, pami´tniki, listy), zdj´cia,
materia∏y kartograficzne, zabyt-
kowe elementy wystroju wn´trz,
wielobarwne plansze wraz z opi-
sami historii rodów, dokumenta-
cje fotograficzne stanu aktualne-
go oraz (co zosta∏o odebrane ja-
ko wyjàtkowa atrakcja wystawy)
profesjonalnie wykonane makie-
ty architektoniczne 10. polskich
i 2. niemieckich obiektów w skali
1:100. Makiety budowli znajdu-
jàcych si´ na terytorium Polski
powsta∏y w oparciu o dokumen-
tacje inwentaryzacyjne opracowa-
ne w PP Pracownie Konserwacji

1. Wystawa „Zamki i rezydencje na Pomorzu” w siedzibie Przedstawicielstwa Meklem-
burgii - Pomorza Przedniego w Berlinie, wrzesieƒ 2007 r. Fot. archiwum ROBiDZ
w Szczecinie.
1. Exhibition “Castles and residence in Pomerania” held in the seat of the Represen-
tation of Mecklenburg-Vorpommern (Mecklenburg-Western Pomerania) in Berlin,
September 2007. Photo: ROBiDZ archive in Szczecin.

Zabytków Oddzia∏ Szczecin.
Wystawa prezentowana by∏a
w gotyckich wn´trzach Zamku
Ksià˝àt Pomorskich w Szczeci-
nie od 29 czerwca do poczàtku
wrzeÊnia 2006 r. Przed otwar-
ciem w Berlinie w dniu 13 wrzeÊ-
nia 2007 r., wystawa pokazana

zosta∏a w Granitz. Planowane sà
do po∏owy 2008 r. kolejne ekspo-
zycje – w Rostoku i w Schwerinie.

W dniu otwarcia wystawy

w Zamku Ksià˝àt Pomorskich,
w Sali Anny Jagiellonki rozpo-
cz´∏a si´ konferencja naukowa,
w której wzi´li udzia∏ polscy

i niemieccy historycy, historycy
sztuki, architekci, konserwatorzy
i archiwiÊci. Zaprezentowano 10
polskich, 13 niemieckich i 3 pol-
sko-niemieckie referaty. Program
obejmowa∏ cztery bloki tematycz-
ne, zatytu∏owane odpowiednio:
„Miejsca pami´ci”, „Konteksty dy-
nastyczne, spo∏eczne i ekonomicz-
ne”, „Architektura i jej kontekst
krajobrazowy” oraz „Planowanie
przestrzenne a dziedzictwo kultu-
rowe”. Wszystkie referaty opubli-
kowane zosta∏y w materia∏ach po-
konferencyjnych (Polsko-niemiec-
ka konferencja. Zamki i rezy-
dencje na Pomorzu, Szczecin, 29-
30 czerwca 2006, Szczecin 2007).

Dnia 11 wrzeÊnia 2007 r.

w Zamku Ksià˝àt Pomorskich
w Szczecinie mia∏o miejsce spot-
kanie dotyczàce kontynuacji pro-
jektu „Historia i teraêniejszoÊç
zamków i rezydencji Pomorza Za-
chodniego i Meklemburgii-Po-
morza Przedniego”, w ramach
programów europejskich w okre-
sie 2007-2013, co Êwiadczy o nie-
wàtpliwym sukcesie inicjatywy
podj´tej w roku 2005.

Eugeniusz Kus,

Beata Makowska

2. Wystawa „Zamki i rezydencje na Pomorzu” w siedzibie Przedstawicielstwa Meklem-
burgii - Pomorza Przedniego w Berlinie, wrzesieƒ 2007 r. Fot. archiwum ROBiDZ
w Szczecinie.
2. Exhibition “Castles and residence in Pomerania” held in the seat of the Represen-
tation of Mecklenburg-Vorpommern (Mecklenburg-Western Pomerania) in Berlin,
September 2007. Photo: ROBiDZ archive in Szczecin.

JOINT HERITAGE IN POMERANIA

Polish-German debate on
joint heritage in Pomerania

was held on 13 September 2007
at the seat of the Representation
of Mecklenburg-Western Pome-
rania (Vorpommern) in Berlin.
Representatives of Polish and
German self-governments, cul-
tural institutions, owners and ad-
ministrators of historical monu-
ments, and conservation services
attended the meeting. The par-
ticipants talked about transbor-
der cooperation relating to cul-

ture, the protection of cultural
heritage, and tourism. They also
assessed the promotion of the un-
dertaken ventures and the avail-
ability of pertinent information.
Finally, the speakers stressed the
possibility of enhancing tourism
attractiveness by disseminating
information about the historical
monuments located in the titular
region.

The debate accompanied

the opening of an exhibition
on “Castles and residences in

Pomerania” which was one of the
outcomes of a Polish-German
project on “The past and present
of castles and residences in
Western Pomerania and Mecklen-
burg-Vorpommern”,

On 11 September 2007 a meet-

ing on continuing the project as
part of the European program-
mes for 2007-2013 was held
at the Castle of the Dukes of
Pomerania in Szczecin, testifying
to the indubitable success of the
initiative from 2005.

Zajàc z warszawskiego Wydzia∏u
Konserwacji i Restauracji Dzie∏
Sztuki ASP.

Wywo∏anie tego tematu w Pol-

sce jest wa˝nym krokiem w roz-
woju dzia∏alnoÊci edukacyjnej
GCI, w ramach której latem
2008 r. rozpocznie si´ program
„Konserwacja fotografii dla
paƒstw z Europy centralnej, po-
∏udniowej i wschodniej”.

Âwiat fotografii doÊwiadcza∏

w ostatnich latach rewolucyj-
nych zmian, których wszyscy do-
Êwiadczamy tak˝e na innych po-
lach. Znalaz∏o to odbicie w s∏ow-
nictwie, które warto rozszyfro-
waç. Amerykanie mawiajà: BD –
Before Digital, czyli „przed erà
cyfrowà”, oraz AD – After Digital,
czyli „po erze cyfrowej”. Zmiany
te sà tak dalekosi´˝ne w ca∏ej
cywilizacji i komunikacji mi´dzy-
ludzkiej, ˝e mo˝emy porównaç je
do prze∏omu, jaki spowodowa∏o
wynalezienie czcionki drukar-
skiej przez Gutenberga w 1455 r.

Konfrontacja z problemami

zachowania mediów cyfrowych
rodzi powa˝ne zagadnienia kon-
serwatorskie, które rozpatry-
wane sà od poczàtku lat 90.
ubieg∏ego stulecia w kontekÊcie
zachowania sztuki wspó∏czesnej.
Niezale˝nym zagadnieniem jest
badanie i zachowanie obiektów
wykonanych w tradycyjnych
technologiach fotograficznych.
180 lat istnienia fotografii przy-
nios∏o dorobek wielki i nie do
zaprzepaszczenia. W muzeach,
archiwach i tak˝e w naszych pry-
watnych kolekcjach pozostajà
miliony fotografii wykonanych
w tradycyjnych technologiach,
które wymagajà uwagi zarówno
ze strony konserwatorów foto-
grafii, jak i naukowców. Celem
ich dzia∏aƒ b´dzie zabezpieczenie
fotografii zabytkowych dla przysz-
∏ych pokoleƒ, mi∏oÊników sztuki
i fotografii, a tak˝e dla history-
ków, którzy próbujà zrekonstru-
owaç i zrozumieç obraz fotogra-
ficzny z XIX i XX w., zachowa-
ny na nietrwa∏ych materia∏ach.
Dr Dusan Stulik z Getty Con-
servation Institute podzieli∏ si´
z uczestnikami konferencji
najbardziej spektakularnymi
odkryciami. Mówi∏ o ma∏o zna-
nych obszarach dziedzictwa, ta-
kich jak dagerotypia i jedenaÊcie
lat starsza, zagadkowa „hillo-
typia”, której przyk∏adem jest
unikatowa kolorowa fotografia
Levi Hilla z 1851 r. badana przez
naukowców.

Rozwój strategii konserwa-

torskich s∏u˝àcych d∏ugofalowej
ochronie Êwiatowego dziedzic-
twa fotografii nie by∏by mo˝liwy
bez zrozumienia sk∏adu chemicz-
nego i wewn´trznej struktury ka˝-
dej fotografii przeznaczonej do

onferencja na ten temat,
zorganizowana przez Getty

Conservation Institute we wspó∏-
pracy z Wydzia∏em Konserwacji
i Restauracji Dzie∏ Sztuki ASP
w Warszawie, odby∏a si´ 4 paê-
dziernika 2007 r. w Oran˝erii
Pa∏acu w Wilanowie.

Jej g∏ównym punktem by∏a

prezentacja, przygotowana przez
prof. dr. Dusana Stulika z GCI.
Dotyczy∏a ona zagadnieƒ zwià-
zanych z zachowaniem fotografii
jako integralnej cz´Êci dziedzic-
twa kultury i rozwojem strategii
ochrony kolekcji fotograficz-
nych w centralnej, po∏udniowej
i wschodniej Europie.

Celem spotkania by∏o zapo-

czàtkowanie mi´dzynarodowej
wspó∏pracy w dziedzinie tworze-
nia programów kszta∏cenia teore-
tycznego i praktycznego, które po-
mogà zabezpieczyç bogate dzie-
dzictwo fotografii europejskiej.
Koordynacjà polskiej cz´Êci
programu ma zajàç si´ Izabela

„OCHRONA ÂWIATOWEGO DZIEDZICTWA FOTOGRAFII.

WYZWANIE DLA XXI WIEKU”

Konferencja, Warszawa, 4 paêdziernika 2007 r.

1. Wyk∏ad prof. dr. Dusana Stulika z Getty Conservation Institute. Fot. P. Zambrzycki.
1. The lecture of prof. dr Dusan Stulik from Getty Conservation Institute. Photo:
P. Zambrzycki.

2. Prof. dr. Dusan Stulik podczas przeprowadzania Rtg analizy fluorescencyjnej (XRF)
fotografii pallodiotypowej Ed. Westona, w ramach wspó∏pracy mi´dzy GCI oraz
Smithsonian Institute w zakresie badaƒ nad fotografià i procesami fotograficznymi
w projekcie „Era chemicznej fotografii”. Fot. A. Kaplan.
2. Prof. dr Dusan Stulik performing the X-ray fluorescent analysis (XRF) of
Ed.Weston’s palladiotype photographs during GCI -Smithsonian collaborative project
focused on an analytical investigation of photographs and photographic processes of
the „Chemical Photography Era”. Photo: A. Kaplan.

zabezpieczenia i przechowywania.
Prace prowadzone przez nau-
kowców z GCI w Los Angeles
nad najwa˝niejszymi obiektami,
w tym m.in. pierwszà fotografià
wykonanà w 1826 r., wspo-
mnianà powy˝ej tajemniczà foto-
grafià w technice „hillotypii”
i pierwszymi fotografiami ko-
lorowymi, przyczyni∏y si´ do
rozwoju metod identyfikacji pro-
cesów fotograficznych, których
rozpoznano ponad 150, a które
na przestrzeni trwajàcej 181 lat
„ery chemicznej fotografii”, zo-
sta∏y wynalezione, wprowadzo-
ne do u˝ytku, a potem w wielu
przypadkach zapomniane.

Zrozumienie potrzeby d∏ugo-

terminowej ochrony Êwiatowego
dziedzictwa fotografii jest powo-
dem, dla którego GCI ma zamiar
rozwinàç mi´dzynarodowà wspó∏-
prac´ oraz zrealizowaç projekt
naukowy, majàcy na celu rozwój
i wspieranie konserwacji foto-
grafii w centralnej, po∏udniowej
i wschodniej Europie. Kolejnym
etapem naukowego przedsi´wzi´-
cia by∏a konferencja, która od-
by∏a si´ 7-8 listopada 2007 r.

w Bratys∏awie. Podczas tego
spotkania swoje wyk∏ady o his-
torii fotografii i problemach jej
konserwacji, spostrze˝enia i do-
Êwiadczenia zaprezentowali przed-
stawiciele krajów-uczestników

projektu. Materia∏y z realizacji
ca∏ego projektu, jak i konfe-
rencji uka˝à si´ drukiem w Getty
Center po zakoƒczeniu cyklu ba-
dawczego.

Iwona Szmelter

onference related to these
issues was held on 4th of

October 2007 by Getty Conser-
vation Institute in cooperation
with Faculty of Conservation and
Restoration of Works of Art con-
nected with Academy of Fine Arts
in Warsaw. The place of con-
ference was in Wilanow Palace.
During the meeting of more than
200 people was a lecture of
prof.dr Dusan Stulik from GCI
and the discussion. The goal of
conference was the inauguration
of international cooperation in
this field and establishing of

training program in central, south
and eastern Europe in theory and
practice. Coordination of Polish
part of this project will make
Izabela Zajàc from Warsaw’s
Faculty.

Working with the most

important photographs of the
“chemical photography era”
such as the world’s First Photo-
graph from 1826, the mysterious
Hillotype photographs from the
1850’s which represented the
first attempt to create photo-
graphs in colors, and studying
the most beautiful photographs

in some of the world’s most im-
portant photographic collections,
scientists of the Getty Conserva-
tion Institute in Los Angels are
developing a scientifically based
methodology for identification of
more then 150 different photo-
graphic processes and process
variants that were invented, intro-
duced and often abandoned dur-
ing now 181 year old “chemical
photography era”. The overall pro-
ject strategy and its many innova-
tive aspects was also introduced.

Transl. by

Iwona Szmelter, Dusan Stulik

“PRESERVATION OF THE WORLD’S PHOTOGRAPH HERITAGE:

CHALLENGES FOR THE 21st CENTURY”
Conference, Warsaw, 4th of October 2007

d 1998 r. w ¸odzi, z ini-
cjatywy ¸ódzkiego Oddzia-

∏u Stowarzyszenia Historyków
Sztuki, organizowane sà cykle
spotkaƒ naukowych, zatytu∏o-
wane „Sztuka w ¸odzi”, poÊwi´-
cone dorobkowi kulturowemu
tego miasta. Dla historyków sztu-
ki i osób o pokrewnych zawo-
dach spotkania te sà okazjà do
zaprezentowania najnowszych
wyników badaƒ naukowych.

W dniach 8-9 listopada

2007 r. odby∏a si´ piàta sesja
z tego cyklu, noszàca tytu∏
„W fabryce, salonie, teatrze i ka-
wiarni – ∏ódzkie wn´trza XIX
i XX wieku”. „Celem sesji by∏o
przywrócenie pami´ci o miej-
scach, które by∏y wa˝ne dla
∏ódzkiej spo∏ecznoÊci, o przed-
miotach, które je wype∏nia∏y,
o ludziach, którzy je tworzyli,

ale tak˝e ukazanie nowych
perspektyw, które rysujà si´ dzi-
siaj”

. Pierwszego dnia obrady

odbywa∏y si´ w Pa∏acu Bieder-
manna (siedziba Katedry Historii
Sztuki i Kulturoznawstwa Uni-
wersytetu ¸ódzkiego), drugiego
– w Pa∏acu Scheiblerów (siedzi-
ba Muzeum Kinematografii).

W referatach, poza pre-

zentacjà ∏ódzkiej architektury
rezydencjonalnej z prze∏omu
wieków oraz przybli˝eniem wy-
ników najnowszych badaƒ doty-
czàcych jej twórców, poszukiwa-
no odpowiedzi na pytania doty-
czàce pochodzenia wyst´pujàcych
w tej architekturze form, sty-
lów, motywów ikonograficznych
i dekoracyjnych. Zastanawiano
si´, czy przywiàzanie do stylów
historycznych i odnoszenie si´
do znanych pierwowzorów

nowo˝ytnych by∏o tylko prostym
naÊladownictwem znanych sche-
matów, czy raczej Êwiadomym
odnoszeniem si´ inwestorów
do nobilitujàcych, uÊwi´conych
przesz∏oÊcià tradycji ikonogra-
ficznych. Niektóre wystàpienia
skupi∏y si´ wokó∏ zagadnieƒ
rzadko lub do tej pory wcale
nie poruszanych. Przedstawiono
w nich m.in. wyniki kwerend
w archiwach brytyjskich, rzuca-
jàce nowe Êwiat∏o na problemy
autorstwa i analizy rozwoju
form przestrzennych ∏ódzkich
fabryk. Pokazano najnowsze
projekty rewitalizacji niektórych
zabytkowych obiektów, zapre-
zentowano ma∏o popularne

„W FABRYCE, SALONIE, TEATRZE I KAWIARNI

– ¸ÓDZKIE WN¢TRZA XIX I XX WIEKU”

Sesja naukowa, ¸ódê, 8-9 listopada 2007 r.

1. Pa∏ac Biedermanna, siedziba Katedry Historii Sztuki i Kulturoznawstwa Uniwer-
sytetu ¸ódzkiego, miejsce obrad w pierwszym dniu sesji. Wszystkie fot. M. Maksymiuk.
1. The Biedermann Palace, seat of the Chair of the History of Art and Culture Studies
at Lódz University, site of debates held during the first day of the session. All photos:
M. Maksymiuk.

2. Rekonstrukcja witra˝a z przedsta-
wieniem Flory w pa∏acu Biedermanna,
aut. rekonstrukcji – Jan Dominikowski
z WUOZ ¸ódê.
2. Reconstruction of a stained glass
depiction of Flora in the Biedermann
Palace, author of the reconstruction:
Jan Dominikowski from WUOZ ¸ódê.

wÊród badaczy, a nale˝àce na
prze∏omie wieków do popular-
nych elementów wystroju czy wy-
posa˝enia wn´trz, serwety i kapy
pluszowe oraz szyby trawione,
a tak˝e pierwszy raz w historii
spotkaƒ sesji naukowych w ¸o-
dzi wyÊwietlono film b´dàcy
wirtualnà rekonstrukcjà archeo-
logicznych i zabytkowych tka-
nin. Prezentacja ta da∏a uczest-
nikom mo˝liwoÊç zapoznania
si´ z mo˝liwoÊciami nowator-
skich technik wykorzystywanych
wspó∏czeÊnie w dokumentacji
zabytków.

W Galerii Muzeum Kinema-

tografii, mieszczàcej si´ w pod-
ziemiach rezydencji Scheiblerów,
mo˝na by∏o obejrzeç towarzy-
szàcà sesji wystaw´ „¸ódzka ar-
chitektura w rysunkach Tadeusza
Mycka” – architekta, rysownika
i publicysty.

Spotkanie kole˝eƒskie uczest-

ników sesji by∏o wspania∏ym do-
pe∏nieniem dwudniowych obrad

i kolejnà okazjà do omówienia
poruszanych zagadnieƒ.

Ma∏gorzata Maksymiuk

3. Wirtualna rekonstrukcja wyglàdu tkaniny obiciowej w jednym z pomieszczeƒ domu
braci Steinerów, prezentacja dr Marii Cybulskiej.
3. Virtual reconstruction of the appearance of an upholstery fabric in one of the
interiors of the Steiner Brothers house, presentation by Dr. Maria Cybulska.

fifth session from a series of
scientific meetings organised

since 1998 upon the initiative of
the ¸ódê Branch of the Society of
Polish Historians of Art was held
on 8-9 November 2007 in ¸ódê.
The debates, entitled “In a Facto-
ry, a Salon, a Theatre and a Cafe
– ¸ódê Interiors in the Nine-
teenth and Twentieth Century”,
took place in the Biedermann
Palace and the Scheibler Palace.

The first day included a pre-

sentation of local residential
architecture from the turn of the
nineteenth century and the out-

come of the most recent research
concerning its authors; the parti-
cipants also sought an answer to
questions relating to the origin,
message and significance of forms,
styles, as well as iconographic
and decorative motifs popular in
this architecture.

The next day was devoted to,

i. a. the results of a survey con-
ducted in British archives, cast-
ing new light on authorship and
analysing the development of
spatial forms of the local facto-
ries, which entailed a presenta-
tion of the newest projects of a re-

vitalisation of certain historical
buildings and a discussion of such
elements of interior design and
outfitting as plush and etched
window panes. A film virtually
reconstructing old fabrics show-
ed the potential of the contempo-
rary documentation of historical
monuments.

An evening meeting featuring

the exhibition ”¸ódê Architecture
in Drawings by Tadeusz Mycek”
took place at the Museum of
Cinematography Gallery, locat-
ed in the cellars of the Scheibler
residence.

“IN A FACTORY, A SALON, A THEATRE AND A CAFE – ¸ÓDè INTERIORS

IN THE NINETEENTH AND TWENTIETH CENTURY”

Scientific Session, ¸ódê, 8-9 November 2007

Przypisy

1. M. Wróblewska-Markiewicz, Wst´p,
(w:) W fabryce, salonie, teatrze i ka-
wiarni – ∏ódzkie wn´trza XIX i XX

wieku. Materia∏y do sesji naukowej
zorganizowanej przez ¸ódzki Oddzia∏
Stowarzyszenia Historyków Sztuki,

„Sztuka w ¸odzi”, t. 5, ¸ódê 2007, s. 5.
Dost´pne w formie elektronicznej (CD).

„LUDZIE GOÂCI¡CA. W¢DROWCY, PIELGRZYMI, TU¸ACZE”

Podsumowanie konkursu plastycznego

Europejskich Dni Dziedzictwa 2007

dniach 26 i 27 listopada
oraz 4 grudnia 2007 r. od-

by∏y si´ obrady jury konkursu
plastycznego towarzyszàcego Eu-
ropejskim Dniom Dziedzictwa
2007, przebiegajàcym pod has-
∏em „Ludzie goÊciƒca. W´drow-
cy, pielgrzymi, tu∏acze”. Organi-
zatorami konkursu by∏y: Krajo-
wy OÊrodek Badaƒ i Dokumen-
tacji Zabytków oraz Centrum
Edukacji Obywatelskiej. W sk∏ad
jury weszli przedstawiciele tych
w∏aÊnie instytucji.

Celem konkursu, przeznaczo-

nego dla uczniów szkó∏ podsta-
wowych i gimnazjalnych, by∏a
nie tylko promocja idei Europej-
skich Dni Dziedzictwa, ale i za-
ch´cenie dzieci, wraz z ich nau-
czycielami, do aktywnego udzia-
∏u w odbywajàcych si´ w tym

czasie w ca∏ej Polsce imprezach
kulturalnych. Wa˝nym jego as-
pektem by∏o te˝ poszerzenie
wiedzy o dorobku kulturowym
regionu, z którego pochodzili
uczestnicy konkursu, oraz o jego
ochronie.

Na konkurs nades∏ano 2179

prac ze 151. szkó∏, w tym 1885
prac plastycznych, 284 prace fo-
tograficzne oraz 10 filmów. Jury
konkursu, po intensywnych ob-
radach, kierujàc si´ kryteriami
wymienionymi w regulaminie –
temat, indywidualny i twórczy
sposób wypowiedzi, oryginalnoÊç
Êrodków wyrazu – przyzna∏o
nagrody pracom, które szczegól-
nie wzrusza∏y i zachwyca∏y.

Wybór by∏ niezwykle trudny,

w∏aÊciwie wszystkie prace za-
s∏ugiwa∏y na nagrody. Ich barw-
noÊç, oryginalnoÊç oraz tak wi-
doczne zaanga˝owanie m∏odych
autorów bez reszty oczarowa∏y

jurorów. Dzieci – autorzy prac –
niezwykle trafnie, a jednoczeÊnie
cz´sto bardzo zaskakujàco po-
traktowa∏y trudny temat kon-
kursu. Zastosowa∏y tak˝e naj-
rozmaitsze techniki. Oprócz ry-
sunków i pasteli by∏y obrazy
malowane na szkle i na jedwa-
biu, naklejane na karton kulecz-
ki plasteliny i krepiny, kola˝e,
„witra˝e”, a tak˝e rzeêby i ma-
kiety przestrzenne.

Konkurs obejmowa∏ trzy ka-

tegorie tematyczne: kategoria I –
prace plastyczne wykonane
w dowolnej technice w maksy-
malnym formacie A2, kategoria
II – zdj´cia czarno-bia∏e lub
barwne, kategoria III – film.
Uczestnicy konkursu podzieleni
zostali na trzy grupy wiekowe:
grupa I – klasy 1-3 szko∏y pod-
stawowej, grupa II – klasy 4-6
szko∏y podstawowej, grupa III –
klasy 1-3 gimnazjum.

Jury przyzna∏o nagrody in-

dywidualne, nagrodzi∏o ca∏e kla-
sy i dodatkowo wr´czy∏o jedno
wyró˝nienie. Ponadto wszystkie
klasy bioràce udzia∏ w konkursie
otrzyma∏y pamiàtkowe dyp-
lomy „Opiekuna Zabytków”.

Pe∏na lista laureatów oraz ga-

leria nagrodzonych prac dost´p-
ne sà na stronach:

www.kobidz.pl

www.ceo.org.pl

W lutym 2008 r. wystaw´

prac konkursowych zaprezen-
towano na ogrodzeniu Parku
¸azienkowskiego w Warszawie.
Ponadto w przygotowaniu jest
katalog wybranych prac kon-
kursowych, który zostanie nie-
bawem wydany przez KOBiDZ.

Cieszymy si´, ˝e konkurs

spe∏ni∏ swoje zadanie, zwróci∏
uwag´ dzieci na zabytki, kultu-
r´, histori´ i tradycj´ miejsca,

w którym ˝yjà. Dlatego te˝ pod
koniec roku szkolnego 2007/
2008 mamy zamiar og∏osiç no-
wy konkurs zwiàzany z tematem
EDD 2008 – „Korzenie tradycji.
Od ojcowizny do ojczyzny”.

Dzi´kujemy wszystkim uczest-

nikom konkursu i gratulujemy
laureatom, majàc nadziej´, ˝e dzie-
ci´ce zainteresowania przerodzà
si´ w prawdziwe, dojrza∏e pasje.

Weronika Borgosz

“PEOPLE OF THE ROAD. TRAVELLERS, PILGRIMS, WANDERERS”

Summary of the European Heritage Days 2007 Art Competition

he jury members of an art
competition accompanying

the European Heritage Days
2007 “People of the Road. Travel-
lers, pilgrims, wanderers”, met
on 26 and 27 November and
4 December 2007. The competi-
tion, organised by the National
Heritage Board of Poland and
the Centre for Civic Education,
was addressed to primary and
secondary school (gimnazjum)
pupils. Its purpose was to en-
courage the children, and their
teachers, to take an active part in
the cultural events taking place in
Poland at the time, and to ex-
pand their knowledge about the
cultural accomplishments of the
region of the participants’ origin
as well as about its protection.

The competing compositions

totalled 2179 from 151 schools.
The competition involved three
thematic categories: I – works
executed in a chosen technique
and on maximum size A2 sheet,
II – black-and-white or colour
photographs, III – a film. The
competitors were divided into
three age groups: I – primary
school forms 1-3, II – primary
school forms 4-6, III – secondary
school (gimnazjum) forms 1-3.

The jury presented prizes

to individual contestants and
school forms, with an addition-
al distinction. All forms taking
part in the competition receiv-
ed commemorative “Protector
of Historical Monuments”
diplomas.

Piotr M. St´pieƒ

2005 r. min´∏o sto lat od odzyskania Wawelu
przez spo∏eczeƒstwo polskie i rozpocz´cia od-

nowy królewskiej rezydencji. Rocznica sk∏ania do
analizy i oceny prowadzonych przez stulecie prac
konserwatorskich, zw∏aszcza ˝e z podobnymi pro-
blemami konserwatorzy spotykajà si´ tak˝e i dziÊ.
Do problemów takich nale˝y m.in. dylemat, czy
zniszczone elementy obiektu lub zespo∏u zabytko-
wego nale˝y odtwarzaç w formach historycznych,
czy raczej wprowadzaç w ich miejsce nowe ele-
menty, b´dàce wspó∏czesnà kreacjà projektanta?

Powodem, dla którego ten dylemat pojawia∏

si´ wielokrotnie podczas odnowy Wawelu, by∏y
przede wszystkim niszczycielskie dzia∏ania zabor-
cy. Wawelskà rezydencj´ królewskà austriackie
w∏adze wojskowe dwukrotnie podda∏y przeróbce
na cele koszarowe: w latach 1803-1807 oraz po
ponownym zaj´ciu Krakowa w latach 1848-1856.
Celem wprowadzanych zmian by∏o nie tylko do-
stosowanie zamku do potrzeb u˝ytkowych woj-
ska, ale tak˝e zatarcie pami´ci o istnieniu
Rzeczpospolitej Obojga Narodów i jej w∏adcach.

REKONSTRUKCJA I KREACJA

W ODNOWIE ZAMKU NA WAWELU

1. Dziedziniec Arkadowy zamku na Wawelu, stan przed rozpocz´ciem odnowy. Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu.
1. Arcaded Courtyard in Wawel Castle, state prior to restoration. Collections of Royal Castle on Wawel Hill.

Przeróbki dotyczy∏y nie tylko w∏aÊciwej rezydencji
(pa∏acu królewskiego), zniszczono tak˝e znacznà
cz´Êç Êredniowiecznych fortyfikacji, wznoszàc no-
we, skierowane przeciwko miastu. Rozebrano tak-
˝e cz´Êç historycznej zabudowy zamku ni˝szego
(tzw. miasteczka wawelskiego)

. Skutkiem tych

dzia∏aƒ by∏y dotkliwa dewastacja, ale przecie˝ nie
unicestwienie zamku. Ocalona od zniszczeƒ kate-
dra przypomina∏a o królewskiej przesz∏oÊci tak˝e
sàsiadujàcej z nià rezydencji.

Studium projektowe
Tomasza Pryliƒskiego

Liberalizacja systemu politycznego monarchii
austro-w´gierskiej na prze∏omie lat 60. i 70. XIX w.
sprawi∏a, ˝e mo˝liwe by∏o podj´cie dzia∏aƒ zmie-
rzajàcych do przywrócenia pami´ci o rezydencji
monarszej na Wawelu poprzez jej odnow´ archi-
tektonicznà i zgromadzenie zbiorów muzealnych.
W 1879 r. Teodor Ziemi´cki w broszurze Zamek
na Wawelu i Muzeum Narodowe przedstawi∏ za-
mys∏ umieszczenia w odnowionej rezydencji do-
st´pnych publicznie zbiorów muzealnych. Szansa
odnowy sta∏a si´ realna, gdy podczas pobytu
w Krakowie w 1880 r. cesarz Franciszek Józef I
przyjà∏ petycj´ proponujàcà nadanie Wawelowi
funkcji rezydencji cesarskiej. W nast´pnym roku
Wydzia∏ Krajowy, czyli lokalny rzàd Galicji, zleci∏
opracowanie pierwszego studium projektowego ar-
chitektowi Tomaszowi Pryliƒskiemu.

Za∏o˝eniem Pryliƒskiego by∏o przywrócenie

historycznego kszta∏tu wawelskiej rezydencji kró-
lewskiej z okresu jej najwi´kszej ÊwietnoÊci, czyli
z 1. po∏. XVII w. Przeprowadzi∏ inwentaryzacj´
pa∏acu oraz nowoczesne pod wzgl´dem metodo-
logii badania êród∏owe i architektoniczne, trafnie
odczytujàc pierwotnà kompozycj´ elewacji i uk∏ad
wn´trz. Stopieƒ zniszczenia substancji (zw∏aszcza
dekoracji architektonicznej) oraz braki w dost´p-
nych dla niego materia∏ach êród∏owych sprawi∏y
jednak, ˝e wiele elementów tego studium mia∏o
charakter bardziej kreacji projektowej ni˝ rekon-
strukcji w Êcis∏ym, konserwatorskim znaczeniu te-
go s∏owa

. Widzimy to m.in. w rozwiàzaniu he∏-

mów wie˝ przy elewacji pó∏nocnej pa∏acu i zwieƒ-
czenia Wie˝y Duƒskiej (il. 2)

. Formy he∏mów wie˝

Pryliƒski zaczerpnà∏ z pojedynczego, niewielkiego
archiwalnego rysunku, na którym zosta∏y zapewne
przedstawione w przesadnej wielkoÊci, a mo˝e na-
wet by∏y fantazjà rysownika.

W owym czasie studium Pryliƒskiego by∏o jed-

nak odbierane jako „archeologiczne” – tak ocenili
je uczestnicy pierwszego Zjazdu Techników, jaki
odby∏ si´ w Krakowie w 1882 r. W przedstawio-
nym na nim referacie pn. O zamku na Wawelu
S∏awomir Odrzywolski proponowa∏ odmienne roz-
wiàzanie, czyli „utworzenie z zamku jednolitej
architektonicznej ca∏oÊci, chocia˝ by nawet wy-
pad∏o wyrzec si´ Êcis∏ego naÊladowania drobnych
szczegó∏ów”, a zatem wyraêny prymat kreacji, ro-
zumianej zgodnie z duchem epoki jako kreacja

2. Elewacja wschodnia,
studium rekonstrukcyjne
zamku na Wawelu, Tomasz
Pryliƒski. Archiwum Zam-
ku Królewskiego na Wa-
welu.
2. Eastern elevation, recon-
struction study of Wawel
Castle, Tomasz Pryliƒski.
Archive of Royal Castle on
Wawel Hill.

historyzujàca, co widaç na pozostawionych przez
Odrzywolskiego rysunkach (il. 3)

Projekty i realizacje
w latach 1905-1916

Jak wiemy, przej´cie pa∏acu od armii przez w∏adze
cywilne i rozpocz´cie prac przy jego restauracji
nastàpi∏o dopiero w 1905 r.; ostatni ˝o∏nierze aus-
triaccy opuÊcili zamek w 1911 r. Stan zamku by∏
jeszcze gorszy ni˝ çwierç wieku wczeÊniej, bowiem
w∏adze wojskowe po decyzji cesarza zaprzesta∏y na-
praw i remontów. Zachowane fotografie z tego
okresu dokumentujà ca∏kowite zaniedbanie i de-
wastacj´ budowli zamkowych (il. 1)

Przej´cie zamku przez w∏adze cywilne umo˝li-

wi∏o dalsze badania architektoniczne i archeologicz-
ne. Na podstawie tych badaƒ i studium Pryliƒskie-
go pierwszy kierownik odnowienia zamku, architekt
Zygmunt Hendel, opracowa∏ projekt restauracji
(il. 4), który sta∏ si´ przedmiotem dyskusji,
najpierw na posiedzeniach Grona Konserwatorów

Galicji Zachodniej i Komitetu Restauracji Zamku
w Krakowie (1907 i 1908 r.), a nast´pnie na
posiedzeniu cesarsko-królewskiej Centralnej Ko-
misji Sztuki i Zabytków Historycznych w Wiedniu
(21 maja 1909 r.). W dyskusji wyraênie odmienne
stanowiska przedstawili Stanis∏aw Tomkowicz –
krakowski historyk sztuki, przewodniczàcy komite-
tu nadzorujàcego odnow´ zamku na Wawelu oraz
Max Dvoﬁák – g∏ówny konserwator zabytków mo-
narchii austro-w´gierskiej i profesor uniwersytetu
wiedeƒskiego (obecny na posiedzeniu GKGZ w dniu
21 czerwca 1908 r. i na wspomnianym posiedzeniu
Centralnej Komisji).

Dvoﬁák, kontynuator idei konserwatorskich

Aloisa Riegla, podda∏ zasadniczej krytyce projekt
Hendla. Negatywnie oceniajàc wszelkie propozycje
rekonstrukcji zniszczonych elementów stwierdzi∏,
˝e „nale˝y usunàç wszystko, co na szkod´ zamku
zosta∏o wykonane w okresie koszar z powodów
utylitarnych, co jest mo˝liwe bez naruszenia cz´Êci
starych i bez daleko idàcych, szkodliwych rekon-
strukcji. Tam, gdzie wykonanie na nowo jest

3. Propozycja odno-
wienia Dziedziƒca Ar-
kadowego z 1892 r.,
S∏awomir Odrzywolski
(projekt), Napoleon
Nawarski (rysunek).
Zbiory Zamku Kró-
lewskiego na Wawelu.
3. Proposal of restor-
ing the Arcaded
Courtyard from 1892,
S∏awomir Odrzywolski
(project), Napoleon
Nawarski (drawing).
Collections of Royal
Castle on Wawel Hill.

nieuniknione, nale˝y je przeprowadziç w prostej,
niehistoryzujàcej formie, aby nie konkurowa∏a ona
ze starym, lecz na pierwszy rzut oka robi∏a wra˝e-
nie skromnego wype∏niania ubytków, podporzàdko-
wanego dawnym partiom zamku” (21 maja 1909 r.).
Dvoﬁák podda∏ w wàtpliwoÊç nawet usuni´cie ob-
murowaƒ kru˝ganków, motywujàc to obawà o stan
techniczny renesansowej kamieniarki. Stanowisko
Dvoﬁáka popar∏ inny cz∏onek Centralnej Komisji –
Karol Lanckoroƒski.

Stanis∏aw Tomkowicz broni∏ idei restauracji

zamku, uznajàc przy tym koniecznoÊç korekt w pro-
jekcie Hendla. Na posiedzeniu GKGZ stwierdzi∏:
„Konserwacja, nie przebudowa lub upi´kszanie.

Wszak˝e zasada ta, s∏uszna i zdrowa, musi ulegaç
pewnym modyfikacjom w zastosowaniu praktycz-
nem. Spo∏eczeƒstwo polskie uwa˝a Wawel za pom-
nik ˝ywy. Z tem trzeba si´ liczyç i nie mo˝na tego
najprzedniejszego w Polsce zabytku traktowaç jak
pierwszej lepszej ruiny starego zamku. Dà˝eniem
ca∏ej, od lat 28 prowadzonej akcji krajowej jest przy-
wrócenie zamkowi dawnego znaczenia i powagi
rezydencji monarszej. W konserwowaniu zatem na-
le˝y tutaj pójÊç cokolwiek dalej ani˝eli przy wielu
innych zabytkach. Zamek królewski winien byç nie
tylko zabezpieczony od dalszej zag∏ady, ale ma tak-
˝e przybraç wyglàd ca∏oÊci uporzàdkowanej i za-
mieszkanej (…) i ma sprawiaç wra˝enie estetyczne.

4. Model zamku (pa∏acu królew-
skiego) wg projektu restauracji
opracowanego przez Zygmunta
Hendla w 1907 r. Zbiory Zamku
Królewskiego na Wawelu.
4. Model of the Castle (royal
palace) acc. to a restoration project
by Zygmunt Hendel from 1907.
Collections of Royal Castle on
Wawel Hill.

5. Elewacja pó∏nocna
zamku (pa∏acu królew-
skiego), skorygowany
projekt Zygmunta Hen-
dla z ok. 1909 r. Zbiory
Zamku Królewskiego na
Wawelu.
5. Northern elevation of
the Castle (royal palace),
corrected project by
Zygmunt Hendel from
about 1909. Collections
of Royal Castle on
Wawel Hill.

Stàd wynika, ˝e wolno usuwaç pewne ra˝àce i szpe-
càce nalecia∏oÊci epoki, zw∏aszcza ostatniej (…)
wolno dalej przywracaç pewne szczegó∏y nale˝à-
ce do dawnej stylowej fizjognomii budynku, o ile
nie b´dzie to absolutnie tworzeniem czegoÊ no-
wego, ale restytucjà tego, co by∏o, o ile mamy zu-
pe∏nie Êcis∏e dane co do form i co do stosunku ich
do ca∏oÊci architektonicznej”. Swoje stanowisko

wydaje z obecnej perspektywy – korzystny dla zam-
ku wawelskiego. W wyniku krytyki Dvoﬁáka zre-
zygnowano z rozwiàzaƒ majàcych charakter fanta-
zji projektowej (jak wspomniane ju˝ wczeÊniej he∏-
my wie˝), natomiast zrealizowano pe∏ny program
ods∏oni´cia kru˝ganków Dziedziƒca Arkadowego
(il. 6) i przywrócono pierwotny kszta∏t dachów
z zastosowaniem nowoczesnej, stalowej konstrukcji

Tomkowicz podtrzyma∏ na posiedzeniu Centralnej
Komisji: „Przy odnawianiu zamku wawelskiego
nie mo˝na ca∏kowicie nie uwzgl´dniç narodowego
punktu widzenia – a ˝yczeniem kraju jest, aby ten
zabytek nie pozostawa∏ ruinà, lecz wywiera∏ znów
podnios∏e wra˝enie, Polacy bowiem uwa˝ajà go za
˝ywy pomnik, który powinien obchodziç swoje
zmartwychwstanie”

Rezultatem dyskusji, która dzi´ki udzia∏owi

Maxa Dvoﬁáka sta∏a si´ cz´Êcià historii europejskiej
myÊli konserwatorskiej, by∏ kompromis – jak si´

(il. 7). Dzi´ki temu odtworzono pierwotny charak-
ter architektoniczny wawelskiej rezydencji królew-
skiej, ∏àczàcy w unikatowy sposób elementy goty-
ckie i renesansowe. Zrezygnowano przy tym z prób
pokrycia dachów pa∏acu barwnà dachówkà, co
wobec braku ikonografii by∏oby fantazjà projek-
towà, a nie rekonstrukcjà stanu historycznego. Na
wie˝ach przy pó∏nocnej elewacji pa∏acu pozosta-
wiono form´ he∏mów pochodzàcà z odnowy w cza-
sach saskich (il. 5). A zatem mo˝na stwierdziç,
˝e w zrealizowanych pracach Zygmunta Hendla

6. Kru˝ganki Dziedziƒca Arkadowego po odnowieniu przez Zygmunta Hendla. Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu.
6. Galleries of the Arcaded Courtyard after restoration by Zygmunt Hendel. Collections of Royal Castle on Wawel Hill.

odtworzenie stanu historycznego by∏o kierunkiem
dominujàcym, po∏àczonym z poszanowaniem dla
substancji historycznej. Przyk∏adem takiego po-
dejÊcia by∏o m.in. wykorzystanie wszelkich ówczes-
nych mo˝liwoÊci technicznych przy ods∏anianiu
kru˝ganków Dziedziƒca Arkadowego, aby zacho-
waç jak najwi´cej autentycznej kamieniarki. Przy
odnawianiu elewacji zachodniej zamku naprawia-
no kamieniark´ okien przez precyzyjne taszlowa-
nie ubytków, a nie wymian´ ca∏ych elementów.
Prace te odpowiada∏y w pe∏ni za∏o˝eniom przedsta-
wionym przez Stanis∏awa Tomkowicza; stanowi∏y
naukowà restauracj´ pomnika narodowej historii.

Oglàdajàc archiwalne fotografie sprzed rozpo-

cz´cia odnowy, trzeba przyznaç racj´ Tomkowiczo-
wi: przy tym stopniu dewastacji i przeróbek kon-
serwacja zamku w znaczeniu Êcis∏ym, czyli doty-
czàca tylko utrwalenia istniejàcej substancji, by∏a nie
do przyj´cia. Ostra krytyka Dvoﬁáka zapobieg∏a
natomiast nieuzasadnionej kreacji, kierujàc prace
w stron´ umiarkowanej, opartej na badaniach re-
konstrukcji.

Interesujàce jest, ˝e niemal równoczeÊnie z dys-

kusjà nad projektem Hendla powsta∏o kilka pro-
jektów dotyczàcych Wawelu, w których kreacja
artystyczna zdominowa∏a zasady konserwatorskie.
Dwa z nich warte sà wspomnienia. Pierwszy z nich

to „Akropolis” – projekt przygotowany przez Sta-
nis∏awa Wyspiaƒskiego, wybitnego malarza, poet´
i dramaturga, przy wspó∏pracy architekta W∏ady-
s∏awa Ekielskiego, a opublikowany w czasopiÊmie
„Architekt” w 1908 r.

Proponowali oni wzniesie-

nie w miejsce koszarowych budynków austriackich
na Dolnym Zamku wielu nowych budowli – sie-
dzib´ parlamentu, Akademi´ Nauk, Muzeum Na-
rodowe itd. Wydaje si´, ˝e w intencji twórców pro-
jekt ten by∏ raczej rodzajem manifestu politycz-
nego: Wawel nie powinien byç rezydencjà obcego
cesarza, lecz mieÊciç narodowe, polskie instytucje.
Proponowana forma realizacji tych szlachetnych
idei mog∏a jednak przynieÊç niepowetowane straty
dla Wawelu – przypomina∏by on dzisiaj bardziej za-
mek w Budzie po przebudowie Ybla i Hauszman-
na ni˝ historycznà rezydencj´ w∏adców Rzeczpos-
politej. W linii Êredniowiecznego obwodu obronne-
go autorzy proponowali wzniesienie dodatkowych
baszt, baszt´ Z∏odziejskà zamierzali przerobiç na
baszt´ bramnà, a austriackie basteje „spolonizo-
waç” przez dodanie wie˝yczek wzorowanych na
krakowskim Barbakanie (il. 8). Ca∏kowicie chy-
biony pod wzgl´dem konserwatorskim i szcz´Êliwie
niezrealizowany projekt „Akropolis” pozostaje
przestrogà, jak wielkim zagro˝eniem dla zabytku
mo˝e byç nadmiar kreacji artystycznej.

7. Monta˝ konstrukcji
dachu nad skrzyd∏em
pó∏nocnym wg projek-
tu Zygmunta Hendla.
Zbiory Zamku Kró-
lewskiego na Wawelu.
7. Assembly of the roof
construction above the
northern wing acc. to
a project by Zygmunt
Hendel. Collections of
Royal Castle on Wawel
Hill.

Drugi z projektów to „Pochód królów”, zwany te˝

„Pochodem na Wawel” Wac∏awa Szymanowskie-
go. Opracowany w latach 1911-1912 przy wspó∏-
pracy architekta Zygmunta Hendla zak∏ada∏
umieszczenie w miejscu skrzyd∏a gospodarczego
zamku, tzw. Kuchni Królewskich, monumentalnej
kompozycji rzeêbiarskiej przedstawiajàcej mo-
narchów polskich prowadzonych przez Fatum,
postaç symbolizujàcà przeznaczenie (il. 9)

. Przy

niewàtpliwych walorach artystycznych samej rzeê-
by, którà znamy z modelu, by∏aby to równie˝
zasadnicza pomy∏ka konserwatorska – rozerwa∏aby
bowiem historycznà kompozycj´ Dziedziƒca Ar-
kadowego, co podnosi∏ ju˝ w 1912 r. Tadeusz
Stryjeƒski, zniszczone zosta∏yby tak˝e relikty eks-
ponowane obecnie na wystawie „Wawel zaginio-
ny”. Na szcz´Êcie tak˝e ten projekt nie zosta∏ przy-
j´ty do realizacji.

9. „Pochód na Wawel”,
koncepcja Wac∏awa Szy-
manowskiego przedsta-
wiona na rysunku Zyg-
munta Hendla i Kazi-
mierza Wyczyƒskiego,
1911 r. Zbiory Zamku
Królewskiego na Wawelu.
9. “Procession to Wawel
Hill”, conception by
Wac∏aw Szymanowski in
a drawing by Zygmunt
Hendel and Kazimierz
Wyczyƒski, 1911. Collec-
tions of Royal Castle on
Wawel Hill.

8. „Akropolis”, widok od zachodu, koncepcja zagospodarowania Wawelu wg projektu Stanis∏awa Wyspiaƒskiego i W∏adys∏awa
Ekielskiego. Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu.
8. “Acropolis”, view from the west, conception of Wawel Hill acc. to Stanis∏aw Wyspiaƒski and W∏adys∏aw Ekielski. Collections of
Royal Castle on Wawel Hill.

10. Ramiasty strop sieni
Kurzej Stopki wykonany
wg projektu Adolfa Szysz-
ko-Bohusza, z malowid∏a-
mi z lat 30. XX w., stan
obecny. Fot. P. St´pieƒ.
10. Framework ceiling in
the Kurza Stopka hall
way after a project by
Adolf Szyszko-Bohusz, with
murals from the 1930s,
present-day state. Photo:
P. St´pieƒ.

Projekty i realizacje
Adolfa Szyszko-Bohusza

Kreacja artystyczna zajmowa∏a znacznie bardziej
wywa˝one miejsce w dzia∏alnoÊci Adolfa Szyszko-
-Bohusza, architekta i kierownika prac przy od-
nowie zamku wawelskiego w latach 1916-1939
i 1945-1946. Sam Szyszko-Bohusz tak okreÊla∏ swo-
je poglàdy w tej dziedzinie: „Czy˝ nasz restaurator
nie powinien byç przede wszystkim artystà? Czy˝

malarskie noszàce w pe∏ni cechy XX w., a jedno-
czeÊnie wype∏niajàce p∏aszczyzny stropów zgodnie
z zasadami kompozycji barokowego wn´trza (il. 10).
P∏aszczyzny Êcian ozdobi∏ ostatecznie autentycz-
nym kurdybanem, zakupionym z zamku Moritz-
burg w Saksonii.

W sali Senatorskiej Szyszko-Bohusz przyjà∏ od-

mienne rozwiàzanie. Nawiàza∏ do fazy renesansowej,
odtwarzajàc strop kasetonowy – jak si´ wydaje
doÊç trafnie – i galeryjk´ (il. 11). Jednak i to roz-

nie powinien dbaç o to, aby w restaurowanym gma-
chu z∏o˝yç na wsze czasy jakàÊ pamiàtk´ naszej
kultury i sztuki?”

. Zgodnie z tym poglàdem po-

stàpi∏ przy odnawianiu wn´trz zamkowych, w szcze-
gólnoÊci projektujàc wn´trza drugiego pi´tra
skrzyd∏a pó∏nocnego, na poczàtku XVII w. przebu-
dowane w stylu wczesnobarokowym pod kierun-
kiem Jana Trevano, jednak bardzo zniszczone przez
po˝ary i przebudowy. Nawiàzujàc do nielicznych za-
chowanych detali barokowych (portale, kominek),
Szyszko-Bohusz wyposa˝y∏ te sale w „ramiaste”,
z∏ocone stropy wzorowane na stropach pa∏acu
w Podhorcach. Stropy te wymaga∏y oczywiÊcie wy-
pe∏nienia malowid∏ami. Wobec braku jakiejkolwiek
ikonografii lub opisów Szyszko-Bohusz zdecydowa∏
si´ na wspó∏czesnà kreacj´ artystycznà. Rozpisa∏
konkurs, w wyniku którego powsta∏y kompozycje

wiàzanie jest bardziej kreacjà ni˝ rekonstrukcjà
w Êcis∏ym znaczeniu. Kreacjà artystycznà jest tak-
˝e wiele portali, zaprojektowanych przez Szyszko-
-Bohusza na wzór zachowanych portali gotycko-
renesansowych, ale poprzez swobodne ∏àczenie mo-
tywów, a nie kopiowanie ca∏ych obiektów. W pew-
nym stopniu wp∏yw na taki kierunek prac przy wy-
stroju wn´trz zamku wawelskiego mia∏o przyj´te
za∏o˝enie wykorzystania znacznej ich cz´Êci na cele
reprezentacyjne; czynnikiem decydujàcym by∏a jed-
nak bardziej osobowoÊç i poglàdy Szyszko-Bohu-
sza. W trakcie realizacji prace te by∏y doÊç ostro
krytykowane

, a niektóre rozwiàzania Szyszko-

-Bohusz sam korygowa∏. Obecnie skomponowane
przez niego wn´trza majà w∏asnà wartoÊç histo-
rycznà, a zwiedzajàcych sugestywnie wprowadza-
jà w nastrój rezydencji monarszej, pomimo pew-
nych dra˝niàcych dla konserwatora szczegó∏ów

(np. marmurowe os∏ony na grzejniki centralnego
ogrzewania, w oczywisty sposób ca∏kowicie ahisto-
ryczne, choç nieêle zakomponowane).

Bez wàtpienia udanà kreacjà Szyszko-Bohusza

jest zrealizowana w latach 1920-1922 nowa kom-
pozycja g∏ównego wejÊcia na Wzgórze Wawelskie,

z bramà Herbowà, tzw. murem cegie∏kowym, log-
già przy bramie i pomnikiem Tadeusza KoÊciusz-
ki ustawionym na dawnej bastei bramy Dolnej
(il. 12), która zastàpi∏a jednà z austriackich bram
fortecznych. Ten zespó∏ architektoniczny ma obec-
nie tak˝e w∏asnà wartoÊç historycznà. Wydaje si´,

11. Szkic projektowy urzàdzenia sali Senatorskiej Adolfa Szyszko-Bohusza, ok. 1936 r. Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu.
11. Project sketch of the Senators Hall outfitting by Adolf Szyszko-Bohusz, ca. 1936. Collections of Royal Castle on Wawel Hill.

12. Mur cegie∏kowy, bra-
ma Herbowa i pomnik
Tadeusza KoÊciuszki,
kompozycja architekto-
niczna g∏ównego wejÊcia
na Wawel wg projektu
Adolfa Szyszko-Bohu-
sza. Fot. P. St´pieƒ.
12. Brick wall, Herbowa
Gate and a statue of
Tadeusz KoÊciuszko, an
architectural compostion
of the main entrance to
Wawel Hill acc. a pro-
ject by Adolf Szyszko-
Bohusz. Photo: P. St´pieƒ.

˝e by∏o to rozwiàzanie lepsze ni˝ próba
rekonstrukcji zespo∏u Êredniowiecznej
bramy Dolnej. Natomiast pozostawienie
jako g∏ównego wejÊcia na Wawel bramy
z okresu zaborów by∏o wówczas – nied∏u-
go po odzyskaniu niepodleg∏oÊci – nie do
przyj´cia dla spo∏eczeƒstwa.

Pod wzgl´dem plastycznym korzystnie

wypad∏y tak˝e kompozycje loggii na
dziedziƒczyku, zwanym Batorego (il. 13)
oraz elewacji Jordanki (il. 14), choç w od-
niesieniu do obu tych obiektów wàtpli-
woÊci budzi wyraêna niezgodnoÊç ze sta-
nem historycznym (otwarcie widokowe
dziedziƒczyka, wczesnobarokowy he∏m
i obramienia okienne na Jordance, któ-
rych nigdy wczeÊniej nie by∏o). W obr´bie
dziedziƒczyka Batorego, oprócz nowej
loggii pozbawionej historycznego uzasad-
nienia, Szyszko-Bohusz wykona∏ rekon-
strukcj´ ganku ∏àczàcego zamek z ka-
tedrà, jak si´ wydaje zgodnie ze stanem
pierwotnym. Nowà kompozycjà jest rów-
nie˝ loggia na wie˝y Duƒskiej (il. 15),
której realizacj´ Szyszko-Bohusz po∏à-
czy∏ z ods∏oni´ciem i rekonstrukcyjnym

13. Loggia przy dziedziƒczyku Batorego i rekonstrukcja ganku ∏àczàcego
zamek z katedrà, wg projektu Adolfa Szyszko-Bohusza. Zbiory Zamku
Królewskiego na Wawelu.
13. Loggia in the Batory Courtyard and a reconstruction of a porch link-
ing the Castle and the cathedral, acc. to a project by Adolf Szyszko-
Bohusz. Collections of Royal Castle on Wawel Hill.

14. Baszta Jordanka po odnowieniu wg projektu Adolfa Szyszko-
Bohusza, stan obecny. Fot. P. St´pieƒ.
14. Jordanka Bastion after restoration acc. to a project by Adolf Szyszko-
Bohusz, present-day state. Photo: P. St´pieƒ.

15. Loggia na wie˝y Duƒskiej wg projektu Adolfa Szyszko-Bohusza, stan obecny. Fot. P. St´pieƒ.
15. Loggia on Duƒska Tower acc. to a project by Adolf Szyszko-Bohusz, present-day state. Photo: P. St´pieƒ.

16. Rezerwat rotundy Êw. Êw. Fe-
liksa i Adaukta w trakcie urzàdza-
nia wg projektu Adolfa Szyszko-
Bohusza. Zbiory Zamku Królew-
skiego na Wawelu.
16. Reservation of the St. Felix and
St. Adauctus rotunda in the course
of arrangement acc. to a project by
Adolf Szyszko-Bohusz. Collections
of Royal Castle on Wawel Hill.

uzupe∏nieniem gotyckiej kamieniarki wie˝y. W tym
przypadku nowa kompozycja nawiàzuje do stanu
historycznego (badania potwierdzi∏y wyst´powanie
w okresie renesansu otwartej loggii w tym miej-
scu), nie jest jednak próbà rekonstrukcji lub
imitacji form historycznych. Wymienione wy˝ej
kompozycje architektoniczne nied∏ugo po zrealizo-
waniu okreÊlono jako „sugestywne”. T´ cech´
mo˝na w∏aÊciwie odnieÊç do wszystkich wawel-
skich realizacji Szyszko-Bohusza. Intuicja i talent
pozwala∏y mu bowiem tworzyç formy architekto-
niczne spójne z zabytkiem, nawet jeÊli by∏y one
niezgodne ze stanem historycznym.

Wa˝nymi, nowatorskimi realizacjami Szyszko-

Bohusza by∏y dwa rezerwaty archeologiczne: rezer-
wat wokó∏ reliktów rotundy Êw. Êw. Feliksa i Adau-
kta (il. 16) i rezerwat w skrzydle zachodnim zam-
ku z reliktami romaƒskiego koÊcio∏a Êw. Gereona
i gotyckiej kaplicy pw. Êw. Marii Egipcjanki.
W obu tych rezerwatach zawarty jest element
kreacji nowego typu, czyli aran˝acji konserwa-
torskiej. Dzia∏ania rekonstrukcyjne zosta∏y ograni-
czone i przeprowadzone na ogó∏ w sposób ∏atwy
do odró˝nienia od orygina∏u (np. odtworzenie gór-
nej partii rotundy w konstrukcji drewnianej),
a nowe elementy podporzàdkowano ekspozycji
reliktów

Szyszko-Bohusz przygotowa∏ tak˝e cztery kon-

cepcje projektowe „uporzàdkowania Wawelu”, czyli
zagospodarowanie ca∏ego Wzgórza Wawelskiego.
Pierwsza z nich powsta∏a jeszcze pod zaborami –
w 1917 r., dwie kolejne ju˝ w odrodzonej Rzecz-
pospolitej w latach 1919 i 1939, czwarta, nad
którà Szyszko-Bohusz pracowa∏ w okresie oku-
pacji, zakoƒczona zosta∏a w 1946 r. Wszystkie te
koncepcje zawierajà wiele elementów kreacji archi-
tektonicznej, z ulubionymi przez Szyszko-Bohusza
– a historycznie na Wawelu nieobecnymi – uk∏a-
dami osiowymi. Mo˝na jednak dostrzec stopniowe
ograniczanie tej kreacji na rzecz odtwarzania ele-
mentów historycznych. Najlepiej jest to widoczne na
przyk∏adzie po∏udniowego odcinka Êredniowiecz-
nego obwodu obronnego. W koncepcji z 1917 r.
Szyszko-Bohusz proponowa∏ nowy kszta∏t architek-
toniczny (il. 17), przypominajàcy nieco póêniejsze
realizacje Joˇe Pleãnika na zamku praskim (ogro-
dy po∏udniowe). Natomiast w ostatniej koncepcji
z 1946 r. przewidzia∏ odtworzenie – czy trafne, to
ju˝ inna kwestia – Êredniowiecznego muru z basz-
tami (il. 18)

. W jego obr´bie nadal jednak propo-

nowa∏ monumentalny, ale zupe∏nie nieprzystajàcy
do historii zamku ni˝szego, amfiteatr. Z perspek-
tywy ponad pó∏ wieku mo˝na oceniç, ˝e najwar-
toÊciowsze elementy koncepcji Szyszko-Bohusza

17. Pierwsza koncepcja
Adolfa Szyszko-Bohusza
zagospodarowania Wzgó-
rza Wawelskiego z 1917 r.,
widok w stron´ baszty
Senatorskiej (Lubranki).
Zbiory Zamku Królew-
skiego na Wawelu.
17. First conception of
Wawel Hill by Adolf
Szyszko-Bohusz from1917,
view of the Senators
Tower (Lubranka). Collec-
tions of Royal Castle on
Wawel Hill.

zosta∏y zrealizowane bàdê przez niego samego
(o czym by∏a mowa powy˝ej), bàdê przez jego na-
st´pców. Szcz´Êliwie nie zosta∏y zaakceptowane te
pomys∏y, które by∏y sprzeczne z historycznym cha-
rakterem zabudowy Wawelu.

Nied∏ugo po odzyskaniu niepodleg∏oÊci,

w 1919 r. rozpocz´to systematyczne gromadzenie
zbiorów muzealnych dla Wawelu, a w 1922 r. pod-
j´to decyzj´ o ich eksponowaniu w odnowionych
wn´trzach zamku. Ju˝ wówczas przyj´to zasad´, ˝e
ekspozycja muzealna powinna mieç charakter
wn´trz zabytkowych, a nie ekspozycji galeryjnej.
Dzi´ki rewindykowaniu z Rosji na podstawie trak-
tatu ryskiego m.in. arrasów wawelskich, a tak˝e
hojnoÊci prywatnych ofiarodawców, zbiory wawel-
skie szybko nabra∏y du˝ego znaczenia. Od tego
momentu, oprócz rekonstrukcji architektonicznej
i kreacji artystycznej, mo˝liwy sta∏ si´ trzeci kie-
runek „przywrócenia ÊwietnoÊci” wn´trzom zamku
królewskiego – poprzez staranny dobór kolekcji
muzealnej.

Odnowa zamku wawelskiego
po II wojnie Êwiatowej

Pe∏ne znaczenie kierunek ten uzyska∏ po II wojnie
Êwiatowej, gdy zrezygnowano z poÊwi´cenia Wa-
welu funkcjom reprezentacyjnym i ca∏oÊç pa∏acu
królewskiego przeznaczono na cele muzealne.
Trzeba w tym miejscu wspomnieç, ˝e w okresie
okupacji hitlerowskiej Wawel uniknà∏ zniszczeƒ,
jakie dotkn´∏y zamek królewski w Warszawie.
Dokonano jednak w tym czasie wielu szkodliwych
przeróbek, majàcych na celu przekszta∏cenie daw-
nej rezydencji królów Polski w siedzib´ nazistow-
skiego gubernatora. Do najbardziej szkodliwych na-
zistowskich przeróbek zabytkowego zespo∏u Wa-
welu nale˝y zaliczyç przebudow´ skrzyd∏a gospo-
darczego zamku, tzw. budynku Kuchni Królew-
skich, wraz z dobudowà skrzyd∏a po∏udniowego
i wyburzeniem stajni królewskich, przekszta∏cenie
zakoƒczenia po∏udniowego skrzyd∏a kru˝ganków

18. Czwarta koncepcja Adolfa Szyszko-Bohusza zagospodarowania Wzgórza Wawelskiego z 1946 r., widok w stron´ baszty
Senatorskiej (Lubranki). Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu.
18. Fourth conception of Wawel Hill by Adolf Szyszko-Bohusz from 1946, view of the Senators Bastion (Lubranka). Collections of
Royal Castle on Wawel Hill.

i przebudow´ wn´trz baszty Lubranki. Powsta∏y
w ten sposób nowe uszkodzenia zabytkowego ze-
spo∏u, wymagajàce bàdê odtwarzania stanu wczeÊ-
niejszego, bàdê przebudowy o charakterze kreatyw-
nym

Rezygnacja z funkcji reprezentacyjnych na

rzecz wy∏àcznie funkcji muzealnej przyczyni∏a si´
do zmiany kierunku prac przy odnowie zamku.
Nowy jej kierownik, prof. Witold Minkiewicz, w ar-
tykule opublikowanym w „Ochronie Zabytków”
zanegowa∏ pomys∏y wzniesienia monumentalnych
budowli w rodzaju Panteonu czy amfiteatru, uzna-
jàc za w∏aÊciwe dostosowanie efektów podejmo-
wanych prac do zabytkowego otoczenia

. Ten w∏aÊ-

nie kierunek widoczny jest w opracowanym pod
jego kierunkiem w 1949 r. projekcie odnowienia
baszty Z∏odziejskiej i fragmentu muru obronnego
oraz budowy – w miejscu rozebranego szpitala
wojskowego z XIX w. – budynku administracyj-
nego nr 8. Projekt zosta∏ zrealizowany ju˝ przez
nast´pców Minkiewicza w latach 1950-1951.
Baszcie Z∏odziejskiej przywrócono wyglàd sprzed
przebudowy austriackiej, usuwajàc dobudówki i re-
konstruujàc elementy zniszczone przez t´ przebu-
dow´. Na podstawie ikonografii z prze∏omu XVIII
i XIX w. zrekonstruowano tak˝e odcinek muru
obronnego, sytuujàc po jego wewn´trznej stronie

wspomniany budynek administracyjny. Bry∏a tego
budynku i u˝yty materia∏ elewacyjny (wapieƒ ju-
rajski i ceg∏a) nawiàzujà do istniejàcych w tym
miejscu do po∏owy XIX w. domów wikariuszów,
natomiast kompozycja elewacji nosi cechy mo-
numentalizujàcego nurtu architektury XX w.

realizacja konserwatorska oceniana jest jako ko-
rzystne po∏àczenie dzia∏aƒ o charakterze konser-
wacji i rekonstrukcji z kreacjà nowego elementu,
wype∏niajàcego luk´ z zespole historycznej zabudo-
wy Wawelu (il. 19). Inne projekty prof. Minkiewi-
cza o podobnym charakterze, dotyczàce np. Wi-
karówki i odtworzenia zabudowy zlokalizowanej
niegdyÊ naprzeciw wejÊcia do katedry, nie zosta∏y
zrealizowane.

W pracach prowadzonych w latach 1956-1963

przy odnowie wn´trz skrzyd∏a zachodniego zamku
pod kierunkiem prof. Alfreda Majewskiego, kolej-
nego dyrektora Kierownictwa Odnowienia Zamku
Królewskiego na Wawelu, starano si´ tak˝e przyjàç
„rekonstrukcyjny” kierunek dzia∏aƒ, czego przy-
k∏adem jest m.in. wmontowanie w odtwarzane
stropy zabytkowych belek (pochodzàcych spoza
Wawelu), a w portale – fragmentów kamieniarki,
oraz doÊç prosty wystrój wn´trz

. Aran˝acja ta sta-

nowi tak˝e pewnà kreacj´ architektonicznà, na-
wiàzuje bowiem do ogólnego charakteru wn´trz

19. Baszta Z∏odziejska i budynek nr 8 na Wawelu, stan obecny. Fot. P. St´pieƒ.
19. Z∏odziejska Tower and building no. 8 on Wawel Hill, present-day state. Photo: P. St´pieƒ.

renesansowych, nie jest jednak precyzyjnym od-
tworzeniem stanu historycznego, który wed∏ug ba-
daczy by∏ inny (np. stropy kasetonowe, a nie bel-
kowe). Natomiast pomieszczeniom skrzyd∏a bram-
nego nadano w trakcie tych prac charakter rezer-
watu architektonicznego, z wyeksponowaniem

poszczególnych faz budowlanych (il. 20). Ta cz´Êç
projektu oceniana jest obecnie znacznie lepiej.

Kolejnymi realizacjami w zakresie rezerwatów

archeologiczno-architektonicznych by∏y: uporzàdko-
wanie tzw. dziedziƒca zewn´trznego (il. 21) z eks-
pozycjà fundamentów budowli Êredniowiecznych

20. Rezerwat w skrzydle bramnym, pierwsze pi´tro, stan obecny. Fot. P. St´pieƒ.
20. Reservation in the gate wing, first storey, present-day state. Photo: P. St´pieƒ.

21. Plenerowy rezerwat
architektoniczno-archeo-
logiczny na tzw. dzie-
dziƒcu zewn´trznym, stan
obecny. Fot. P. St´pieƒ.
21. Open-air architectural-
archaeological reservation
in the so-called outer
Courtyard, present-day
state. Photo: P. St´pieƒ.

22. Wystawa „Wawel zaginiony”, pomieszczenie dawnej wo-
zowni, stan obecny. Fot. P. St´pieƒ.
22. Exhibition ”Lost Wawel”, interior of the former carriage
house, present-day state. Photo: P. St´pieƒ.

23. Wystawa „Wschód w zbiorach Wawelu” na pierwszym
pi´trze zachodniego skrzyd∏a zamku, aran˝acja wn´trza
wg projektu prof. Adama M∏odzianowskiego. Fot. P. St´pieƒ.
23. Exhibition ”The East in Wawel Collections” on the first
storey of the Castle western wing, interior arrangement acc. to
a project by Prof. Adam M∏odzianowski. Photo: P. St´pieƒ.

w formie rezerwatu plenerowego (koÊcio∏y Êw.
Micha∏a i Êw. Jerzego, dom Borka – ukoƒczone
w 1968 r.) i rozbudowa rezerwatu wokó∏ ro-
tundy Êw. Êw. Feliksa i Adaukta, w którym zor-
ganizowana zosta∏a wystawa „Wawel zaginio-
ny” (otwarta w 1975 r.)

. W tym ostatnim

wykluczono wszelkie formy rekonstrukcji, pre-
zentujàc zakonserwowane relikty budowli po-
chodzàcych z szerokiego przedzia∏u czasowego
– od prze∏omu X i XI w. do XVIII w., natomiast
kreacjà jest aran˝acja wystawy (il. 22) – z kr´-
tym chodnikiem dla zwiedzajàcych, szklanymi
podestami, stela˝ami i gablotami z blachy sta-
lowej (w opracowaniu koncepcji rezerwatu
g∏ówny udzia∏ mia∏ arch. Stefan Walczy, nato-
miast aran˝acji muzealnej – prof. Adam M∏o-
dzianowski). Zbli˝one charakterem aran˝acje
ekspozycji projektu prof. M∏odzianowskiego,
z zastosowaniem prostych, modernistycznych
form, odnajdziemy w Skarbcu i Zbrojowni,
a tak˝e na wystawie „Wschód w zbiorach

Wawelu” we wspomnianych ju˝ salach skrzyd∏a
zachodniego. W niektórych salach tej ostatniej wy-
stawy nowa aran˝acja wyraênie dominuje nad
wn´trzem architektonicznym (il. 23). Wymienione
ekspozycje urzàdzone zosta∏y pod kierunkiem
prof. Jerzego Szablowskiego, wieloletniego dyrek-
tora Paƒstwowych Zbiorów Sztuki.

Kierunek rekonstrukcji przyj´to na prze∏omie

lat 50. i 60. XX w. w odniesieniu do wspomniane-
go ju˝ wczeÊniej po∏udniowego odcinka Êrednio-
wiecznego obwodu obronnego, odtwarzajàc go jed-
nak tylko do pewnej wysokoÊci, dla zaznaczenia
przebiegu tego obwodu i architektonicznego zam-
kni´cia tzw. dziedziƒca zewn´trznego. By∏o to roz-
wiàzanie ostro˝niejsze ni˝ proponowane przez
Szyszko-Bohusza w jego czwartej koncepcji
uporzàdkowania Wawelu. Nie zosta∏a natomiast

zaakceptowana koncepcja prof. Alfreda Majew-
skiego, przewidujàca odtworzenie w pe∏nej wyso-
koÊci po∏udniowego i zachodniego odcinka murów
gotyckich, po wyburzeniu w tym rejonie XIX-
wiecznych budynków

Prace konserwatorskie
w zamku na Wawelu po 1990 r.

Kolejny etap odnowy Wawelu wyznacza realizacja
kompleksowego programu konserwacji ca∏ej zabu-
dowy wzgórza, prowadzona od 1990 r. pod kie-
runkiem prof. Jana Ostrowskiego, obecnego dy-
rektora Zamku Królewskiego na Wawelu i Konser-
watora Zabytków Wzgórza Wawelskiego. Istotny
wk∏ad w opracowanie za∏o˝eƒ tego programu,

a nast´pnie w jego realizacj´, wniós∏ dr Andrzej
Fischinger, przez wiele lat pe∏niàcy funkcj´ wice-
dyrektora do spraw konserwatorsko-technicznych.
Za∏o˝enia te przewidujà uszanowanie nie tylko his-
torycznych nawarstwieƒ zabudowy Wawelu – co
podkreÊlano ju˝ sto lat temu – ale tak˝e poprzed-
nich dokonaƒ konserwatorskich, m.in. aran˝acji
wn´trz wprowadzonej w latach 20. i 30. XX w.
wed∏ug projektów Szyszko-Bohusza

. Nie wyklucza

to pewnych korekt, jeÊli istotne elementy za∏o˝e-
nia historycznego zosta∏y poprzednio b∏´dnie odtwo-
rzone. Takich korekt dokonano m.in. w rezerwacie
w skrzydle zachodnim zamku po weryfikacyjnych
badaniach archeologicznych. Nowa aran˝acja za-
chowuje tam ide´ Szyszko-Bohusza przy odmien-
nym rozwiàzaniu szeregu elementów (il. 24)

24. Koncepcja Piotra
St´pnia nowej aran˝acji
rezerwatu w zachodnim
skrzydle zamku (relikty
koÊcio∏a romaƒskiego
Êw. Gereona i kaplicy
Êw. Marii Egipcjanki),
1999 r.
24. Conception of a new
arrangement of the
reservation in the Castle
western wing by Piotr
St´pieƒ (relics of the
Romanesque church of
St. Gereon and the
chapel of St. Mary of
Egypt), 1999.

25. Odtworzone schody
przy elewacji wschod-
niej zamku i ogród na
górnym tarasie. Fot.
P. St´pieƒ.
25. Recreated stairs next
to the eastern Castle
elevation and a garden
on the upper terrace.
Photo: P. St´pieƒ.

26. Baszta Senatorska (Lubranka) po konserwacji przepro-
wadzonej w latach 2002-2003. Fot. P. St´pieƒ.
26. Senators Tower (Lubranka) after conservation conducted
in 2002-2003. Photo: P. St´pieƒ.

W ramach powy˝szego programu znaczàcym

zadaniem o charakterze rekonstrukcji jest odtwo-
rzenie zespo∏u Ogrodów Królewskich we wschod-
niej cz´Êci wzgórza. Badania archeologiczne (pro-
wadzone przez dr. dr. Zbigniewa Pianowskiego
i Janusza Firleta) i architektoniczne (prowadzone
przez autora) pozwoli∏y na dok∏adnà rekonstrukcj´
elementów architektonicznych tego zespo∏u, a mia-
nowicie schodów ∏àczàcych pa∏ac z ogrodami (il.
25) i murów oporowych górnego tarasu (proj. arch.
arch. Piotra St´pnia i Janusza Smólskiego przy
wspó∏pracy dr. in˝. Stanis∏awa Karczmarczyka).
W nasypie tarasu przed elewacjà ods∏oni´to auten-
tycznà podstaw´ schodów i jednoczeÊnie odnale-
ziono fragmenty stopni, podstawy balustrady, tra-
lek i por´czy. Badania elewacji potwierdzi∏y zarys
biegu schodów, odczytany wczeÊniej i udokumen-
towany przez Tomasza Pryliƒskiego i Zygmunta
Hendla. Jedynym elementem zaprojektowanym
w schodach na zasadzie analogii (w tym przypad-
ku z Dziedziƒcem Arkadowym) sà s∏upki balu-
strady. Zachowanie wiernoÊci stanowi historyczne-
mu spowodowa∏o koniecznoÊç skorygowania po∏o-
˝enia i formy drzwi wejÊciowych prowadzàcych
z ganku do sieni parteru schodów Poselskich, b∏´d-
nie zaprojektowanych przez Szyszko-Bohusza w la-
tach 20. XX w. W odniesieniu do murów oporo-
wych, z których zachowa∏ si´ rdzeƒ konstrukcyjny,
odtworzenie brakujàcych elementów (bramki, po-
krycie dachówkà) oparto na opisach zawartych

w XVII-wiecznych inwentarzach, stosujàc mo˝li-
wie najprostsze formy. Wewnàtrz muru oporowego
ukryto wspó∏czesnà konstrukcj´ ˝elbetowà, zapew-
niajàcà stabilnoÊç tarasu.

Odnaleziony fragment Êcie˝ek ceglanych z XVI w.

wyznaczy∏ z kolei kierunek odtworzenia kompozy-
cji ogrodowej na górnym tarasie. Konieczne by∏o
jednak uzupe∏nienie tej rekonstrukcji pewnymi ele-
mentami kreacji, opartej na ogólnej wiedzy o ogro-
dach renesansowych (projekt opracowali mgr Kata-
rzyna ˚ó∏ciak, arch. Jaros∏aw ˚ó∏ciak i dr Agata Za-
chariasz przy wspó∏pracy specjalistów bran˝owych).
Sporzàdzony przez ten sam zespó∏ projekt dolnej
cz´Êci ogrodów, wobec znacznie mniejszej iloÊci da-
nych do odtworzenia stanu historycznego, zawiera
wi´cej takich kreacyjnych elementów. Kreacja ta

s∏u˝y jednak celowi dydaktycznemu – przywróce-
niu pami´ci o ogrodach królewskich jako nieod-
∏àcznej cz´Êci wawelskiej rezydencji.

Przywrócenie nawierzchni brukowanej na Dzie-

dziƒcu Arkadowym w latach 1999-2000 wg pro-
jektów arch. Jana Kisielewskiego i dr. arch. Zdzi-
s∏awa Krzysztofa Bastera (il. 27) oraz rekonstruk-
cja dachu na baszcie Senatorskiej (Lubrance) doko-
nana w latach 2002-2003 na podstawie projektów
arch. Piotra St´pnia i dr. Stanis∏awa Karczmarczy-
ka (il. 26) potraktowane zosta∏y jako konieczne
dope∏nienie prowadzonej od stu lat odnowy
(restauracji) zamku wawelskiego. Podj´cie takich
dzia∏aƒ by∏o od dawna rozwa˝ane. Bruk na Dzie-
dziƒcu Arkadowym planowano przywróciç ju˝ w la-
tach 20. XX w., natomiast odtworzenie dachu na

27. Dziedziniec Arka-
dowy z odtworzonà
nawierzchnià bruko-
wanà. Fot. P. St´pieƒ.
27. Arcade Courtyard
with a recreated pav-
ed surface. Photo:
P. St´pieƒ.

Lubrance po raz pierwszy zaproponowa∏ w swoim
studium Tomasz Pryliƒski w 1882 r. Obecne pro-
jekty sporzàdzono oczywiÊcie po przeprowadzeniu
nowych badaƒ obu obiektów i z wykorzystaniem
wspó∏czesnych technologii. Zaznaczyç trzeba, ˝e
w obu obiektach odtworzenie stanu historycznego
mia∏o te˝ wyraêny cel praktyczny. W odniesieniu
do Dziedziƒca Arkadowego celem tym by∏a ochro-
na wn´trz zamkowych i zgromadzonych w nich
zbiorów przed py∏em pochodzàcym z tymczasowej
˝wirowo-gruntowej nawierzchni dziedziƒca. Z kolei
brak dachu na Lubrance powodowa∏ – pomimo po-
nawianych zabezpieczeƒ tarasu – destrukcj´ górnej
partii gotyckich murów baszty.

Odtworzenie dachu na Lubrance zrealizowa-

no w sposób analogiczny do odtworzenia histo-
rycznej formy dachów pa∏acu królewskiego przez
Zygmunta Hendla. Forma zewn´trzna, oparta na
ikonografii z prze∏omu XVIII i XIX w., po∏àczo-
na zosta∏a z nowoczesnym systemem wewn´trznej

stalowej konstrukcji noÊnej, przenoszàcej obcià˝e-
nia na mury baszty, z pomini´ciem Êcianki pod-
dasza i kroksztynów (il. 28). Za takim rozwiàza-
niem przemawia∏y zarówno wzgl´dy u˝ytkowe, jak
i brak danych dla Êcis∏ej rekonstrukcji wi´êby
w uk∏adzie historycznym. Odtworzono tak˝e, oprócz
zwieƒczenia i dachu Lubranki, wykusz na jej ele-
wacji zachodniej, zniszczony w czasie okupacji
hitlerowskiej. Podstawà tej rekonstrukcji by∏a bar-
dzo dok∏adna inwentaryzacja wykusza sporzàdzo-
na w 1913 r. Odtworzenie powy˝szych elementów
architektonicznych zosta∏o potraktowane jednak
jako uzupe∏nienie konserwacji zachowanych mu-
rów baszty, a nie g∏ówny cel prac

Przy konserwacji baszty Sandomierskiej, zreali-

zowanej w latach 2003-2004, wed∏ug projektu arch.
Piotra St´pnia przy wspó∏pracy dr. in˝. Stanis∏awa
Karczmarczyka, zdecydowano si´ zarówno na nie-
wielkie elementy rekonstrukcji form historycznych
(wykusze strzelnicze, ganek trzeciego pi´tra), jak

28. Stalowa konstrukcja dachu na baszcie Senatorskiej (Lu-
brance). Fot. P. St´pieƒ.
28. Steel roof construction of the Senators Tower (Lubranka).
Photo: P. St´pieƒ.

i – wobec braku odpowiednich êróde∏ historycz-
nych – wspó∏czesnej kreacji projektowej (schody
przy elewacji pó∏nocnej – il. 29). Trzeba podkreÊ-
liç, ˝e za∏o˝eniem projektowym by∏o zharmonizo-
wanie – a nie skontrastowanie – nowych elemen-
tów z architekturà baszty. Osiàgni´to to, wprowa-
dzajàc a˝urowà form´ schodów o mieszanej ˝elbe-
towo-drewnianej konstrukcji i bràz w kolorystyce.
Stropy i schody wykonane w ramach tych samych
prac konserwatorskich we wn´trzach trzeciego,
czwartego i piàtego pi´tra odtwarzajà w podstawo-
wym kszta∏cie form´ historycznà, jednak bez dà˝e-
nia do imitacji – zastosowano ok∏adziny drewnia-
ne na belkach stalowych i drewno klejone

Odmienny problem konserwatorski przedsta-

wia∏ budynek nr 5, obejmujàcy dawne Kuchnie
Królewskie, podrz´ctwo

i wozownie, czyli cz´Êç

gospodarczà rezydencji królewskiej. Elewacja tego
budynku od strony Dziedziƒca Arkadowego skom-
ponowana zosta∏a przez Szyszko-Bohusza w 1918 r.,
dlatego poddano jà jedynie konserwacji technicz-
nej przez oczyszczenie i napraw´ tynków, których
kolorystyk´ dostosowano do ca∏oÊci dziedziƒca.
Natomiast wyglàd budynku od strony tzw. dzie-
dziƒca zewn´trznego by∏ wynikiem wielokrotnych,
niekorzystnych przeróbek, w tym przebudowy
z lat 1940-1943, która nie zosta∏a nigdy w pe∏ni
ukoƒczona. Ci´˝ka, „t´pa” bry∏a budynku pokryta
gruboziarnistym, ciemnoszarym tynkiem „cyklino-
wanym” jaskrawo kontrastowa∏a z zabytkowym
otoczeniem. Centralne po∏o˝enie obiektu w zespole
zabudowy Wawelu podkreÊla∏o ten dysonans.

na korekt´ estetycznà, dostosowujàcà do zabytko-
wego otoczenia. Istotnym argumentem by∏o to, ˝e
wariant ten pozwala∏ nie tylko na zachowanie, ale
tak˝e powi´kszenie dotychczasowej powierzchni
u˝ytkowej, a przez to uzyskanie miejsca pod nowo-
czesne zaplecze magazynowo-konserwatorskie dla
zbiorów wawelskich.

Prace przy budynku nr 5 przeprowadzono

w latach 2004-2007, dzielàc je na kilka zadaƒ, dla
których dokumentacje projektowe opracowali dr
arch. Jan Wrana z zespo∏em, arch. Piotr St´pieƒ
i arch. Maria Kowalczyk z zespo∏em. Poprzez sto-
sunkowo niewielkie korekty elewacji skrzyd∏a pó∏-
nocnego i korpusu g∏ównego – obejmujàce zmian´

30. Po∏udniowe skrzyd∏o bu-
dynku nr 5 po przebudowie,
z odtworzonym fragmentem
muru obronnego. Fot. P. St´-
pieƒ.
30. Southern wing of build-
ing no. 5 after redesigning,
with a recreated fragment
of the defence wall. Photo:
P. St´pieƒ.

29. Baszta Sandomierska po
konserwacji przeprowadzonej
w latach 2003-2004. Fot.
P. St´pieƒ.
29. Sandomierska Tower
after conservation conducted
in 2003-2004. Photo:
P. St´pieƒ.

W 2003 r. odby∏o si´ kilka komisji konserwa-

torskich poÊwi´conych temu zagadnieniu. Prze-
analizowano ró˝ne, tak˝e skrajne warianty dzia∏aƒ
architektonicznych. Przywrócenie stanu historycz-
nego z ostatniego okresu funkcjonowania rezyden-
cji królewskiej, przypadajàcego na koniec XVIII w.,
uznano za nierealne, zarówno pod wzgl´dem mery-
torycznym (brak wystarczajàcej dokumentacji êród-
∏owej), jak i u˝ytkowym i ekonomicznym (wyma-
ga∏oby to likwidacji drugiego pi´tra budynku, miesz-
czàcego pracownie konserwatorskie). Dalsze utrzy-
mywanie istniejàcego stanu elewacji, odbieranego
powszechnie jako dysonans wobec odnowionych
innych obiektów, tak˝e nie mog∏o byç zaakcepto-
wane. W odniesieniu do skrzyd∏a po∏udniowego
takie utrwalanie istniejàcej formy musia∏oby ozna-
czaç w praktyce rekonstrukcj´ wielu elementów,
które uleg∏y ju˝ technicznej degradacji i zosta∏y
wczeÊniej zdemontowane. Za wariant optymalny
uznano taki zakres remontu konserwatorskiego, któ-
ry przy zachowaniu ogólnej bry∏y obiektu pozwala∏

koloru i faktury tynków, wprowadzenie podzia∏u
okien szczeblinami i lukarn, zmian´ kszta∏tu oka-
pu – uzyskano wyglàd harmonizujàcy z otocze-
niem. W skrzydle po∏udniowym, którego wykorzy-
stanie wymaga∏o podzia∏u nieu˝ytkowanej przes-
trzeni pi´tra na dwie kondygnacje, zdecydowano
przekomponowaç elewacj´, wprowadzajàc obramie-
nia okienne identyczne z pozosta∏ymi cz´Êciami
budynku, dostosowane do nowego uk∏adu kondyg-
nacji, a tak˝e do historycznego charakteru budyn-
ku jako skrzyd∏a gospodarczego pa∏acu. Ta nowa
kompozycja elewacji skrzyd∏a po∏udniowego, nie-
wàtpliwie majàca charakter kreatywny, po∏àczona
zosta∏a z fragmentarycznà rekonstrukcjà zniszczo-
nego w czasie okupacji hitlerowskiej kamiennego
muru obronnego, scalajàcà autentyczne jego frag-
menty (il.30).

Uwagi koƒcowe

Po stu latach odnowy zamku na Wawelu ze zrozu-
mia∏ych wzgl´dów dà˝ymy do bardzo oszcz´dnego
stosowania w tym zabytkowym zespole zarówno
dzia∏aƒ o charakterze rekonstrukcji, jak i kreacji,
przedk∏adajàc nad nie dzia∏ania ÊciÊle zachowaw-
cze i zabezpieczajàce, a tak˝e o charakterze muze-
alnym. Obecnie mo˝liwa jest prezentacja zwiedza-
jàcym pe∏nego wyglàdu szczàtkowo zachowanych
budowli dzi´ki rekonstrukcji wirtualnej, kompu-
terowej, jak w przypadku wystawy „Wawel zagi-
niony”, na której w tej formie przedstawiane sà
wawelskie budowle przedromaƒskie i romaƒskie.
Dzi´ki rewindykacji ocala∏ego wyposa˝enia zam-
ku, darowiznom, wÊród których nale˝y wymieniç
iÊcie królewski dar prof. Karoliny Lanckoroƒskiej,
a tak˝e systematycznym zakupom, we wn´trzach
wawelskich dominujà bezcenne, autentyczne dzie-
∏a sztuki, a odtworzony lub „wykreowany” wystrój
wn´trz pozostaje dla nich jedynie t∏em.

Podj´te przed ponad stu laty dzie∏o odnowy

(restauracji) zamku wawelskiego nie by∏oby jednak
mo˝liwe bez odtwarzania elementów historycznych

(rekonstrukcji) oraz wkomponowania w miejsce
zniszczonych nowo projektowanych elementów.
Przedstawione powy˝ej przyk∏ady dowodzà jedno-
czeÊnie, ˝e dzia∏ania tego rodzaju powinny byç sto-
sowane przez konserwatora z umiarem i odpowie-
dzialnoÊcià, jako Êrodki do reintegracji zabytku,
a nie cel sam w sobie. Odtwarzanie form historycz-
nych jest uzasadnione tylko wówczas, gdy istniejà
dla takiego dzia∏ania wiarygodne podstawy ba-
dawcze

. Odtwarzanie to nie mo˝e byç oparte na

domys∏ach lub – jeszcze gorzej – fantazji projek-
tanta. Elementy odtwarzane nie mogà przy tym
dominowaç nad autentycznà substancjà, lecz prze-
ciwnie – powinny wspomagaç prezentacj´ auten-
tyku. Przy braku odpowiednich podstaw do od-
tworzenia substancji w kszta∏cie historycznym
powstaje pole do kreacji architektonicznej, która
jednak musi byç podporzàdkowana zabytkowi
i w ˝aden sposób nie mo˝e nad nim dominowaç.
Przytoczone przyk∏ady pokazujà, ˝e w prowadzo-
nej od stu lat odnowie Wawelu kreacja typu artys-
tycznego stopniowo ust´powa∏a miejsca aran˝acji
konserwatorskiej, s∏u˝àcej wyeksponowaniu zabyt-
ku, a nie subiektywnej wizji autora.

1. Niniejszy artyku∏ jest rozszerzonà i zaktualizowanà wersjà
referatu wyg∏oszonego przez autora na konferencji naukowej
„The palace of the Grand Dukes of Lithuania and its restora-
tion observed from a European context”, zorganizowanej 11-
12.10.2006 r. w Wilnie przez Narodowe Muzeum Sztuki Litwy
(Lietuvos Dailes Muzejus) i Centrum Badaƒ nad Zamkami
„Lietuvos Pilys”.

2. Zob. m.in. J. Gwizda∏ówna, Ostatnie lata wawelskiego mias-
teczka. Przemiany zabudowy zachodniej cz´Êci wzgórza w dru-
giej po∏owie XIX wieku, „Studia Waweliana”, VIII, 1999.

3. W niniejszym artykule terminu „rekonstrukcja” u˝ywam
w znaczeniu przyj´tym przez konserwatorów dzie∏ sztuki, które
dotyczy wszelkiego odtwarzania zniszczonych fragmentów obiek-
tu, niezale˝nie od stopnia tego odtworzenia (rekonstrukcja

Przypisy

Mgr in˝. arch. Piotr M. St´pieƒ, absolwent Wydzia∏u
Architektury Politechniki Krakowskiej, odby∏ studia
podyplomowe w ICCROM (Rzym). Prac´ zawodowà
w zakresie konserwacji zabytków architektury roz-
poczà∏ w 1976 r. w Kierownictwie Odnowienia Zamku
Królewskiego na Wawelu, nast´pnie pracowa∏ w PKZ-
-Wawel i PKZ-Kraków, zajmujàc si´ m.in. konserwa-
cjà detalu architektonicznego. Obecnie pe∏ni funkcj´
g∏ównego specjalisty ds. konserwacji architektury
w Zamku Królewskim na Wawelu – Paƒstwowych
Zbiorach Sztuki w Krakowie. Zawodowo zajmuje si´
równie˝ architekturà wspó∏czesnà (m.in. dom Tade-
usza Kantora w Hucisku k. Krakowa, klasztor domi-
nikanek przy ul. Kasztanowej w Krakowie).

cz´Êciowa lub ca∏kowita), poniewa˝ narzucajà takie znaczenie
cytowane teksty êród∏owe. We wspólczesnej terminologii kon-
serwacji architektonicznej u˝ywa si´ w odniesieniu do takich
uzupe∏nieƒ tak˝e terminu „reintegracja”, czasem ograniczajàc
znaczenie „rekonstrukcji” tylko do ca∏kowitego odtworzenia
obiektu zachowanego szczàtkowo – zob. E. Ma∏achowicz,
Ochrona Êrodowiska kulturowego, t. II, Warszawa 1988, s. 118.

4. T. Pryliƒski, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 1882 –
3 teki rysunków w Archiwum Zamku Królewskiego na Wawe-
lu; R. Skowron, Tomasza Pryliƒskiego „Zdanie sprawy ze stu-
diów i poszukiwaƒ do planów zamku królewskiego na Wawe-
lu”, „Studia Waweliana”, IV: 1995.

5. J. Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury
w Polsce w latach 1795-1918, Warszawa 1975, s. 162-163.

6. Zob. Wawel Narodowi przywrócony. Odzyskanie zamku i je-
go odnowa 1905-1939, katalog wystawy, Zamek Królewski na
Wawelu – Paƒstwowe Zbiory Sztuki, Kraków 2005, il. I/11,
I/12, I/15, I/22, I/24, I/30-33, I/35, I/44-49.

7. Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej III, Kraków
1909, s. 302-307; Die Restaurierung des königlichen Schlosses
auf dem Wawel in Krakau, „Mitteilungen der K.K. Zentral-
komission für Kunst und Denkmalpflege”, Wien 1909, s. 216-
277; t∏umaczenie na j. polski (w:) A. Majewski, Wawel – dzieje
i konserwacja, Warszawa 1993, s. 50-54; zob. te˝ M. Dvoﬁák,
Restaurierunsfragen II. Das Königsschloss am Wawel, „Kunst-
geschitliches Jahrbuch der K.K. Zentralkommision f. Erfor-
schung u. Erhaltung d. Kunst- u. historischen Denkmale II”.
Wien 1908, s. 105-111, t∏umaczenie na j. polski w Wokó∏
Wawelu. Antologia tekstów z lat 1901-1909, red. J. Krawczyk,
Warszawa-Kraków 2001, s. 142-146.

8. W. Ekielski, S. Wyspiaƒski, Projekt zabudowania Wawelu,
„Architekt”, t. 9, 1908, 5-6, s. 49-57.

9. Wac∏awa Szymanowskiego „Pochód na Wawel”, Lwów
1912.

10. A. Szyszko-Bohusz, Stosunek sztuki nowoczesnej do kon-
serwacji zabytków, „Rocznik Architektoniczny”, t. 1, Lwów
1912-1913, s.10-12

11. Zob. m.in. T. Szyd∏owski, O odbudowie Wawelu, „Prze-
glàd Wspó∏czesny 2”, 1922, nr 4, s. 164-165; W. Terlecki,
Zamek na Wawelu i jego restauracja, Kraków 1933.

12. F. Fuchs, Z historii odnowienia wawelskiego zamku 1905-
1939, „Biblioteka Wawelska”, I, Kraków 1962, s. 76 i n.;
J. A. Lewicki, O restauracji wn´trza Wawelu w okresie mi´dzy-
wojennym, „Ochrona i Konserwacja Zabytków”, 11, 2000;
P. Detloff, M. Fabiaƒski, A. Fischinger, Zamek Królewski na
Wawelu – sto lat odnowy (1905-2005), Kraków 2005, s. 55-
84.

13. Wawel Narodowi przywrócony..., jw., s. 167-186.

14. Zob. A. Szyszko-Bohusz, Wawel pod okupacja niemieckà.
Wspomnienia z lat 1939-1945, „Rocznik Krakowski”, 31,
1949-1957.

15. W. Minkiewicz, O problemach wawelskich, „Ochrona Za-
bytków”, 5, 1950, zesz. 2-3, s. 115-127.

16. A. Majewski, Wawel – dzieje i konserwacja, Warszawa
1993, s. 68-69.

17. A. Majewski, jw., s. 73-76, 146-149.

18. A. Majewski, jw., s. 156-160.

19. A. Majewski, jw., s. 95-109.

20. Zob. P. Detloff, M. Fabiaƒski, A. Fischinger, Zamek Kró-
lewski..., jw., s. 111-125.

21. P. St´pieƒ, Projekt nowej aran˝acji rezerwtu archeologicz-
no-architektonicznego romaƒskiego koÊcio∏a pw. Êw. Gereona
i gotyckiej kaplicy Êw. Marii Egipcjanki, 1999, Archiwum
Zamku Królewskiego na Wawelu.

22. St. Karczmarczyk, P. St´pieƒ, Konserwacja baszty Lu-
branki na Wawelu, (w:) In˝ynieryjne problemy odnowy staro-
miejskich zespo∏ów zabytkowych. Kraków 2004, t. 2, VI Kon-
ferencja Naukowo-Techniczna REW-IN˚. 2004, s. 105-116;

P. St´pieƒ, Badania i konserwacja baszty Lubranki, „Studia

Waweliana”, XIII, 2007.

23. P. St´pieƒ, St. Karczmarczyk, W. Bereza, Problemy kon-
serwatorskie i technologiczne rewaloryzacji baszty Sandomier-
skiej na Wawelu, (w:) In˝ynieryjne problemy..., jw.

24. Termin „podrz´ctwo” oznacza siedzib´ podrz´czego, czyli
zast´pcy wielkorzàdcy.

25. Art. 9 Karty Weneckiej: „Ustaje ona [restauracja] tam,
gdzie zaczyna si´ domys∏”.

RECONSTRUCTION AND CREATION IN THE RESTORATION OF WAWEL CASTLE

he damage incurred by the partitioning auth-
orities meant that in 1905 the condition of

Wawel Castle was that of advanced devastation.
Consequently, its restoration entailed the perma-
nent question whether to recreate the historical
form of the damaged elements or rather to intro-
duce new ones, proposed by the designer?

In the first restoration (1881-1882) architect

Tomasz Pryliƒski referred to the shape of the
Castle from the first half of the seventeenth centu-
ry. Due to the degree of its devastation and gaps
in the documents, a number of elements resembled
more design creation than reconstruction. The

study served as a base for a restoration project pro-
posed in 1907-1908 by Zygmunt Hendel, which,
in turn, became the topic of a controversy involv-
ing the Cracow conservators and Max Dvoﬁák,
who opposed the reconstruction of the damaged
components and even the removal of the walled
up parts of the gallery. The discussion produced
a compromise, which proved to be conducive for
Wawel Castle. In work completed up to 1914
the recreation of the historical state remained
predominant and corresponded to the premises of
the scientific restoration of this monument of
national history.

This was also the time of several unrealised

projects relating to Wawel, in which artistic cre-
ation prevailed over conservation principles. The
two most important are Acropolis by Stanis∏aw
Wyspiaƒski and W∏adys∏aw Ekielski, and Pochód
Królów (Royal Procession) by Wac∏aw Szymanowski.

Adolf Szyszko-Bohusz, supervisor of the

Castle’s restoration in 1916-1939 and 1945-1946,
proposed more moderate solutions. He achieved,
i. a. the recreation of the majority of the Castle in-
teriors, a new composition of the main entrance,
and a number of elements in the Castle elevations.
The archaeological reservations around the relics
of the rotunda of St. Felix and St. Adauctus, and in
the western wing of the Castle, comprised truly
pioneering proposals. Both contain a creative ele-
ment, albeit of a new variety, i.e. the conservation
arrangement. In the four conceptions concerning
the whole Hill, the realised elements were those of
greatest value, while the rejected ones were con-
trary to Wawel’s historical character.

Wawel Hill managed to survive the German

occupation unscathed, but was subjected to a num-
ber of harmful redesigning ventures. The ensuing
damage of the historical complex called either for
the recreation of its earlier state or creative recon-
struction. The post-war resignation from stately
functions in favour of purely museum ones con-
tributed to a new trend. Prof. Witold Minkiewicz
negated the conception of monumental buildings,
and recognised adaptation to a historical environ-
ment to be the suitable solution. It is precisely this
current which is represented by the restoration of
Z∏odziejska (Thieves) Tower and the adjoining
newly erected administrative building no. 8.

The restoration of the western wing of the

palace (Prof. Alfred Majewski) attempted to make
use of the “reconstruction” trend combined with
partial recreation referring to the general character
of the Renaissance interiors. On the other hand,
the gate wing interiors have been granted the
nature of an architectural reservation. Successive
realisations within the range of archaeological-
architectural reservations include the so-called
inner courtyard featuring a display of the founda-
tions of mediaeval edifices and “The Lost Wawel”
exhibition. The author of the shows in the
Treasury and the Armoury (Prof. M∏odzianowski)
applied simple modernistic forms. The reconstruc-
tion encompasses the southern section of the medi-
aeval walls, re-created only to a certain height.

The next stage in the restoration of Wawel

Castle has been determined by the realisation of
a complex conservation programme, conducted
since 1990 under the supervision of Prof. Jan
Ostrowski, the present-day Director of the Royal
Castle on Wawel Hill. Its premises foresee the in-
clusion not only of the historical strata of assorted
buildings on Wawel Hill but also previous conser-
vation. This approach does not exclude a number
of corrections, as long as the essential elements of
the historical assumptions had been recreated in-
correctly.

The recreation of the Royal Gardens complex

remains an important task within the whole pro-
gramme. Pertinent studies made it possible to pre-
cisely reconstruct various architectural elements
(design by P. St´pieƒ, J. Smólski, S. Karczmarczyk).
A discovered fragment of brick paths from the six-
teenth century proved decisive for the future trend
of recreating the garden composition, The restora-
tion of the paved surface of the Arcaded Courtyard
(design: J. Kisielewski, Z. K. Baster) and the re-
construction of the roof of Senatorska (Senators’)
Tower (design: P. St´pieƒ, S. Karczmarczyk) have
been treated as a necessary supplement of the
Castle’s restoration. For the purposes of the con-
servation of Sandomierska Tower (authors: vide
supra) use has been made of certain elements of
the reconstruction of historical forms and contem-
porary creation, with the assumption of full har-
mony between the latter and the tower’s architec-
ture. The authors of the restoration of building no.
5, redesigned upon several occasions in the nine-
teenth and twentieth century, have opted for cor-
recting the elevation architecture by adapting this
building to the entire complex.

In the course of the century-long restoration

of Wawel Castle artistic creation gradually made
way for conservation arrangement. Today, recon-
struction and creation are applied cautiously, and
are predominated by undertakings of a preserving,
securing and museum nature. The revival of
Wawel Castle was impossible, however, without
the recreation of historical elements and the instal-
lation of newly designed ones. The author believes
that such solutions should be used with modera-
tion and responsibility as measures serving for the
reintegration of the historical monument, and not
as a goal in itself.

Jerzy Kowalczyk

PRZYGOTOWANIA DO EDYCJI

INWENTARYZACJI KAZIMIERZA STRONCZY¡SKIEGO

opiero po 150 latach od zakoƒczenia prac nad
wielkà inwentaryzacjà zabytków staro˝ytnoÊci

w Królestwie Polskim, powadzonych przez Kazi-
mierza Stronczyƒskiego, podj´liÊmy kompleksowe
opracowanie tego monumentalnego dzie∏a, szcz´-
Êliwie zachowanego w Gabinecie Rycin Biblioteki
Uniwersyteckiej w Warszawie

. Sk∏ada si´ ono z 5

tomów opisów zabytków i 7 atlasów z widokami
zabytków malowanych akwarelà. Ta wielka praca
zosta∏a wykonana w latach 1844-1855 przez Dele-
gacj´ Komisji Rzàdowej i jej kierownika Kazimie-
rza Stronczyƒskiego, przy udziale archiwistów i ma-
larzy. Obecnie prowadzone sà przygotowania do
jej publikacji w pe∏nej wersji, obejmujàcej tekst
êród∏owy i ilustracje.

Tylko jeden tom, poÊwi´cony zabytkom Gu-

berni Lubelskiej, pt. Album Lubelskie, zosta∏
opublikowany w latach 1861-1863 w 18 zeszytach
– z naruszeniem praw autorskich – przez Adama

1. Kazimierz Stronczyƒski na fotografii z ok. 1855 r.
1. Kazimierz Stronczyƒski in a photograph from about 1855.

2. Frontispis Pami´tnika Kazimierza Stronczyƒskiego z lat
1840-1870. Gab. Ryc. BUW.
2. Frontispiece of Pami´tnik (Diary) by Kazimierz Stronczyƒski
from 1840-1870. Print Room at Warsaw University Library –
further as: Gab. Ryc. BUW.

Lerue’a, rysownika i wspó∏pracownika Stronczyƒ-
skiego. Wiernie powtórzy∏ on cz´Êç Opisów Stron-
czyƒskiego, wykorzysta∏ do litografii akwarele
z Atlasu VI i VII, a tak˝e wykonane przez kolegów
malarzy i uzna∏ si´ za ich wy∏àcznego autora

RównoczeÊnie z inicjatywy samego Stronczyƒ-

skiego opublikowano na ∏amach urz´dowego
„Dziennika Powszechnego” – od 1861 do poczàt-
ku 1863 r. – dwie cz´Êci ksi´gi Ogólnego sprawoz-
dania w 105 odcinkach, ale bez ilustracji. Sà to:
Obraz ogólny ró˝nego rodzaju staro˝ytnych za-
bytków w Królestwie Polskim oraz WiadomoÊci
zbiorowe (...) porzàdkiem Guberni i Powiatów

4. Brulion Lubelski,
rysunek attyki szpita-
la Âwi´tego Ducha
w Lublinie, s. 27. Arch.
w Piotrkowie.
4. Brulion Lubelski,
drawing of an attic in
the Holy Ghost Hos-
pital in Lublin, p. 27.
Archive in Piotrków.

3. Rysunek witra˝y
w katedrze we W∏o-
c∏awku w Pami´tniku
Kazimierza Stronczyƒ-
skiego, s. 55. Gab. Ryc.
BUW.
3. Drawing of stained
glass in W∏oc∏awek
cathedral in Pami´tnik
(Diary) by Kazimierz
Stronczyƒski, p. 55.
Gab. Ryc. BUW.

Dzie∏o Stronczyƒskiego zanalizowa∏ 76 lat te-

mu wybitny historyk sztuki Micha∏ Walicki w ksià˝-
ce zatytu∏owanej Sprawa inwentaryzacji zabyt-
ków w dobie Królestwa Polskiego (1827-1862).
Rozpraw´ t´ wyda∏ Zak∏ad Architektury Polskiej
i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej w 1931 r.
Choç Walicki inwentaryzacj´ Stronczyƒskiego uka-
za∏ na szerokim europejskim tle, to jednak samà
postaç g∏ównego bohatera przedstawi∏ zaskakujàco
skromnie, tylko w jednym przypisie

. Analiza dzie-

∏a, przeprowadzona przez wielce utalentowanego,
m∏odego wówczas uczonego, nadal jest w wysokim
stopniu aktualna. Mia∏ on do dyspozycji, oprócz
5 tomów czystopisu Opisów i Atlasów z Gabinetu
Rycin, 4 tomy brulionów inwentaryzacji, udost´p-
nione przez wnuka – Karola Stronczyƒskiego, za-
mieszka∏ego w Warszawie. Bruliony wype∏nia∏o,
oprócz tekstu, 566 rysunków i akwarel, z których
Walicki opublikowa∏ – na szcz´Êcie – 39 (30 akwa-
rel i 9 rysunków)

. Pisz´ – na szcz´Êcie – gdy˝ bru-

liony sp∏on´∏y w mieszkaniu rodziny Stronczyƒ-
skich przy ul. P∏uga 2/4

. Walicki przeprowadzi∏

badania archiwalne w Aktach Rzàdu Gubernial-
nego w Archiwum Akt Dawnych, które umo˝liwi∏y
mu przedstawienie instrukcji wydanej Stronczyƒ-
skiemu przez ówczesne w∏adze, odtworzenie orga-
nizacji i przebiegu inwentaryzacji oraz sk∏adanych
raportów.

Walicki wyda∏ 4 wa˝ne dokumenty z Akt Rzà-

du Gubernialnego, w tym pierwszy raport Stron-
czyƒskiego z 1844 r. Do tego doda∏ 4 przyk∏ady
opisów oraz opublikowa∏ z r´kopisu zawartoÊç ob-
szernego tomu WiadomoÊci zbiorowych o staro˝yt-
nych budowlach z wykazami zabytków w uk∏adzie
typologicznym

. Ca∏oÊç opatrzy∏ 47 tablicami oraz

rysunkami z czystopisu i brulionów. Walicki nie
móg∏ w pe∏ni przeprowadziç oceny naukowej dzie∏a
Stronczyƒskiego wobec niemo˝noÊci porównania
go ze wspó∏czesnà inwentaryzacjà zabytków, ale
zdawa∏ sobie jasno spraw´ z tej trudnej sytuacji

Dopiero w 1936 r. przy Ministerstwie Wyznaƒ Re-
ligijnych i OÊwiecenia Publicznego utworzono Cen-
tralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków, na którego
czele stanà∏ Jerzy Szablowski. Rozpocz´to wówczas
systematycznà prac´.

Znaczenie ksià˝ki Walickiego polega nie tylko

na jej wartoÊci merytorycznej. Dzi´ki niej zacho-
wa∏y si´ zacytowane przez Walickiego dokumenty,
np. bruliony z inwentaryzacji, których orygina∏y
uleg∏y zniszczeniu.

W okresie powojennym, dzi´ki zbiorowemu

wysi∏kowi historyków sztuki, a przede wszystkim
Instytutowi Sztuki Polskiej Akademii Nauk, in-
wentaryzacja zabytków w Polsce by∏a kontynuo-
wana. Obecnie zbli˝a si´ ku koƒcowi. Zaistnia∏y
wi´c warunki do pe∏nej oceny dzie∏a, dokonania

jego opracowania i wydania pierwszej wielkiej in-
wentaryzacji o donios∏ym europejskim znaczeniu.

Straty wojenne zosta∏y w pewnym stopniu zre-

kompensowane przez nowe odkrycia, ale walor
dzie∏a Stronczyƒskiego pozosta∏ ogromny, ponie-
wa˝ znajdujà si´ w nim opisane i namalowane
obiekty, których ju˝ nie ma. Szcz´Êliwie zachowa-
ne tomy inwentaryzacji Stronczyƒskiego sà od lat
nieustannie wykorzystywane do opracowania do-
kumentacji historycznej i projektowej przy restau-
racji poszczególnych zabytków i w ró˝nych wy-
dawnictwach. Kompletne dzie∏o pozostaje jednak
w zasadzie nieznane.

Pierwszà powojennà publikacjà, zwiàzanà z te-

matem badawczym, by∏ wnikliwy artyku∏ Mieczy-
s∏awa Kurzàtkowskiego o Albumie Lubelskim Ada-
ma Lerue’a. Autor dokona∏ w nim szczegó∏owego
porównania litografii w Albumie z akwarelami,
w Atlasach VI i VII oraz w inwentaryzacji Stron-
czyƒskiego, a tak˝e zestawi∏ teksty Lerue’a z opi-
sami zabytków. Dzi´ki temu okreÊli∏ precyzyjnie
stopieƒ zale˝noÊci pracy Lerue’a od dzie∏a Stron-
czyƒskiego

W sierpniu 1963 r. prof. Stanis∏awa Sawicka,

kierowniczka Gabinetu Rycin BUW, wspólnie
z Muzeum Literatury naby∏a od Stanis∏awa Ozim-
ka Pami´tnik Kazimierza Stronczyƒskiego

. Nie

by∏ on znany Walickiemu. Ten starannie oprawio-
ny, obszerny notatnik liczy 299 kart, które wype∏-
niajà rysunki inwentaryzacyjne oraz ró˝ne teksty.
Zawiera wiele rysunków i notat z numizmatyki
i sfragistyki, którymi pasjonowa∏ si´ jego autor

5. Karta tytu∏owa Opisów Zabytków Staro˝ytnoÊci w Guberni Warszawskiej,
1851 r. Gab. Ryc. BUW.
5. Title page of Opisy Zabytków Staro˝ytnoÊci w Guberni Warszawskiej
(Descriptions of Antiquities in the Warsaw Gubernia), 1851. Gab. Ryc.
BUW.

6. Karta z Opisów Zabytków Staro˝ytnoÊci w Guberni
Warszawskiej, rysunek na marginesie – kielich fundacji bisku-
pa W∏adys∏awa Oporowskiego w katedrze we W∏oc∏awku. Gab.
Ryc. BUW.
6. Leaf from Opisy Zabytków Staro˝ytnoÊci w Guberni
Warszawskiej (Descriptions of Antiquities in the Warsaw
Gubernia), drawing on a margin – chalice founded by Bishop
W∏adys∏aw Oporowski in W∏oc∏awek cathedral. Gab. Ryc. BUW.

Stronczyƒski prowadzi∏ Pami´tnik przez kilkanaÊ-
cie lat, przynajmniej od 1840 r. Jest to bardzo wa˝-
ne êród∏o umo˝liwiajàce poznanie poczàtków jego
dokumentacji zabytków w terenie, poprzedzajàce
rozpocz´cie urz´dowej inwentaryzacji w 1844 r.

Wa˝nym wydarzeniem w interesujàcym nas te-

macie sta∏a si´ ukoƒczona w 1970 r. rozprawa dok-
torska Hanny Delimat Kazimierz Stronczyƒski.
˚ycie i dzia∏alnoÊç (1809-1896). Ta cenna êród∏o-
wa monografia powsta∏a pod kierunkiem prof. Ta-
deusza Jaczewskiego w Instytucie Historii Nauki
PAN, co zagwarantowa∏o jej wysoki poziom nauko-
wy

. Rozprawa zosta∏a opublikowana w 1973 r.,

z pewnymi skrótami, w „Studiach i materia∏ach
z dziejów nauki polskiej”

. Monografia przynios∏a

wiele ciekawych danych o ˝yciu Stronczyƒskiego

i jego spuÊciênie, dzi´ki nawiàzaniu przez autork´
kontaktu z wnuczkà naszego bohatera, panià
Marià Wojewódzkà-Maleszewskà

. Rozprawa uka-

za∏a wielokierunkowe zainteresowania naukowe
Stronczyƒskiego, wczeÊniejsze przyrodnicze (ornito-
logia, entomologia) i nieco póêniejsze historyczne
(archeologia, paleografia, sfraistyka, numizmatka).

W rozprawie wa˝ne miejsce zajmuje rozdzia∏

zatytu∏owany Udzia∏ Stronczyƒskiego w akcji
inwentaryzacji zabytków w Królestwie Polskim

Zawarta w niej generalna ocena roli uczonego nie
odbiega od nakreÊlonej przez Walickiego. Autorka
potwierdzi∏a zachowanie wielu êróde∏ archiwanych,
z których korzysta∏ Walicki w Archiwum G∏ównym
Akt Dawnych. Bardziej szczegó∏owo przedstawi∏a
przebieg prac nad inwentaryzacjà. Sporzàdzi∏a do-
k∏adny wykaz bibliograficzny Opisów zabytków
staro˝ytnoÊci, publikowanych w odcinkach przez
dwa lata w „Przeglàdzie Tygodniowym”

Ju˝ po ukazaniu si´ drukiem monografii Stron-

czyƒskiego w opracowaniu Hanny Delimat Kazi-
mierz G∏owacki ujawni∏ materia∏y nieznane autorce,
a tym bardziej Walickiemu. W 1973 r. odnalaz∏ on
w Archiwum Paƒstwowym w Piotrkowie Trybu-
nalskim Dziennik podró˝y Kazimierza Stronczyƒ-
skiego z 1844 r. oraz Noty z podró˝y, czyli brulion
r´kopiÊmienny z ilustracjami z inwentaryzacji
Guberni Lubelskiej i Augustowskiej z lat 1853-

7. Karta tytu∏owa Widoków Zabytków Staro˝ytnoÊci w Kró-
lestwie Polskim. Atlas III. Gubernia Warszawska, 1851 r. Gab.
Ryc. BUW.
7. Title page from Widoki Zabytków Staro˝ytnoÊci w
Królestwie Polskim. Atlas III. Gubernia Warszawska (Views of
Antiquities in the Kingdom of Polad. Atlas III. Warsaw
Gubernia), 1851. Gab. Ryc. BUW.

1854. W muzeum w Piotrkowie odnalaz∏ równie˝
kolejny brulion z inwentaryzacji Guberni P∏ockiej
z lat 1851-1852 oraz pamiàtki zwiàzane ze Stron-
czyƒskim, m.in. tekturowy model drewnianego ko-
Êcio∏a w Parzniewie. Swoje odkrycia G∏owacki opu-
blikowa∏ tylko w dwóch niewielkich ksià˝eczkach.
W Zapiskach kieleckich znalaz∏ si´ fragment o po-
bycie Stronczyƒskiego w Kielcach w koƒcu maja
1844 r.

Natomiast ca∏oÊç Dziennika podró˝y po

Guberni Warszawskiej i Radomskiej, odbytej na
prze∏omie maja i czerwca oraz w koƒcu 1844 r.,
wydana zosta∏a w bibliofilskim opracowaniu do-
piero w 1996 r. przez Kazimierza G∏owackiego
i Lecha St´pkowskiego

W Archiwum Paƒstwowym w Piotrkowie Ka-

zimierz G∏owacki odkry∏ tak˝e folia∏ Kazimierza
Stronczyƒskiego pn. Adressa Korespondentów, za-
wierajàcy kopiariusz listów z lat 1839-1841

. Jest

to cenne êród∏o poznania wczesnego okresu dzia-
∏alnoÊci Stronczyƒskiego jako kolekcjonera i bada-
cza numizmatyki oraz pomników staro˝ytnoÊci.

Ju˝ w 1973 r. Kazimierz G∏owacki zmikrofil-

mowa∏ brulion z inwentaryzacji Guberni Lubel-
skiej i udost´pni∏ go Stanis∏awowi Michalczukowi,
który w 1983 r. rzeczowo omówi∏ jego treÊç i opub-
likowa∏ 12 akwarel i rysunków

¸ódzki oddzia∏ Polskiego Towarzystwa Archeo-

logicznego i Numizmatycznego szczególnie uhono-
rowa∏ Kazimierza Stronczyƒskiego, obierajàc go na
patrona Sekcji Numizmatycznej i wybijajàc na jego
czeÊç dwa medale. Na medalu z 1976 r., opraco-
wanym przez Jerzego Jarnuszkiewicza, ukazano
Stronczyƒskiego obok wybitnie zas∏u˝onego archeo-
loga Ignacego Zagórskiego (1788-1854). Drugi
medal, wykonany przez Grzegorza Kowalskiego

powsta∏ z okazji 90-lecia Êmierci Stronczyƒskiego.

Sekcja Numizmatyczna Oddzia∏u ¸ódzkiego

PTAiN zorganizowa∏a w 1983 r. sesj´ naukowà po-
Êwi´conà Kazimierzowi Stronczyƒskiemu. Przedsta-
wiono jego zas∏ugi w dziedzinie numizmatyki, sfra-
gistyki i inwentaryzacji zabytków. Plonem tej sesji
sta∏a si´ publikacja wydana trzy lata póêniej

Tadeusz Rudkowski, autor obszernego artyku∏u
o Stronczyƒskim jako inwentaryzatorze zabytków,
bazujàc na pracach Walickiego i Delimat, wzbo-
gaci∏ wczeÊniejsze uwagi o omówienie stosunku
Stronczyƒskiego do sztuki nowo˝ytnej i spraw
zwiàzanych z ochronà i restauracjà zabytków.
Zwróci∏ tak˝e wi´kszà uwag´ na zdolnoÊci arty-
styczne Stronczyƒskiego oraz na podobne dzia∏a-
nia innych malarzy, utrwalajàcych zabytki kra-
jowe w XIX w.

Druga sesja naukowa, poÊwi´cona badaczowi,

zosta∏a zorganizowana w maju 1999 r. w Piotrko-
wie Trybunalskim przez miejscowe muzeum oraz
fili´ Instytutu Historii WSP w Kielcach. Jej tema-
tem by∏ Wk∏ad Kazimierza Stronczyƒskiego w ro-
zwój nauk historycznych. Zaprezentowane wystà-
pienia nie zosta∏y opublikowane drukiem. Znane
mi sà dwie interesujàce wypowiedzi z tej sesji:
Marcina Gàsiora, dyrektora muzeum, zatytu-
∏owanà Pamiàtki po Kazimierzu Stronczyƒskim
w zbiorach Muzeum Piotrkowskiego oraz Piotra
Zawilskiego, dyrektora archiwum, pn. Pozosta-
∏oÊci aktowe po Kazimierzu Stronczyƒskim w zaso-
bie Archiwum Paƒstwowego w Piotrkowie Trybu-
nalskim

. Obydwa referaty wydatnie poszerzy∏y

wiedz´ o spuÊciênie uczonego.

Opracowanie inwentaryzacji
Stronczyƒskiego

Celem niniejszej pracy jest przygotowanie do pom-
nikowego wydania wielkiej inwentaryzacji zabyt-
ków w Królestwie Polskim, wykonanej przez
Kazimierza Stronczyƒskiego wraz z pomocnikami
w latach 1844-1855. Od ukoƒczenia tej histo-
rycznej inwentaryzacji, pierwszej w takiej skali

8. WiÊlica, portal boczny w kolegiacie, rys. T. Chrzàƒski, 1844-1846,
Atlas I. Gubernia Radomska, tabl. 58. Gab. Ryc. BUW.
8. WiÊlica, side portal in the collegiate church, drawing: T. Chrzàƒski,
1844-1846, Atlas I. Gubernia Radomska (Atlas I. Radom Gubernia),
table 58. Gab. Ryc. BUW.

9. WiÊlica, portal boczny w kolegiacie. Fot. W. Siudow-
ski, 2003 r.
9. WiÊlica, side portal in the collegiate church. Photo:
W. Siudowski, 2003.

w Europie, min´∏o niedawno 150 lat. Opubliko-
wanie dzie∏a Stronczyƒskiego, ze szczegó∏owymi
komentarzami i pe∏nym wyposa˝eniem ilustracyj-
nym, jest obowiàzkiem naszego pokolenia.

Pierwszym punktem przedsi´wzi´cia jest przy-

gotowanie do druku 5 tomów tekstu, zawierajà-
cych Ogólne sprawozdanie Delegacji do opisu za-
bytków oraz Opisy zabytków staro˝ytnoÊci w po-
szczególnych guberniach. Ten bogaty treÊciowo
tekst, liczàcy ok. 1150 stron maszynopisu, zosta∏
przepisany z wczeÊniej sporzàdzonego mikrofilmu,
wiernie w stosunku do orygina∏u, czyli z zachowa-
niem XIX-wiecznej ortografii i nieu˝ywanych ju˝
znaków diakrytycznych (np. á, é). Pozostawiono
tak˝e wyró˝niki graficzne oraz du˝e i ma∏e litery
w nazwach. Pisowni nie poddano modernizacji, aby
zachowaç oryginalny klimat dokumentu. Pozosta∏a
pierwotna paginacja, podkreÊlona wyt∏uszczeniem

Tekstowi towarzyszà jednak w odsy∏aczach ko-
nieczne uzupe∏nienia i objaÊnienia wyraênych po-
my∏ek. Zasadniczy tekst czystopisu zosta∏ tak˝e
wzbogacony uzupe∏nieniami zaczerpni´tymi z 2 za-
chowanych brulionów.

Osobno zestawiono herby i rysunki z szerokich

marginesów czystopisu Opisów, uzupe∏niono je
rysunkami z brulionów i Pami´tnika. Zwi´kszy∏o

to znaczàco liczb´ przekazów
ikonograficznych.

Drugim punktem programu

przygotowaƒ by∏o przefotogra-
fowanie w kolorze ilustracji z 7
Atlasów, zawierajàcych Widoki
zabytków staro˝ytnoÊci, utrwa-
lone na 418 (pierwotnie 420)
tablicach, wykonanych akware-
là i gwaszem.

Program od poczàtku zak∏a-

da∏, ˝e opisy zabytków oraz
przedstawienia na rysunkach
i widokach z po∏owy XIX w. zo-
stanà skonfrontowane z dzisiej-
szym ich stanem. Zadanie pole-
ga∏o na zarejestrowaniu zmian –
ustaleniu, czy wszystkie zabytki
przetrwa∏y i jakie nastàpi∏y
w nich przekszta∏cenia. Dlatego
te˝ konieczna sta∏a si´ wizja lo-
kalna zabytków w 410 miejsco-
woÊciach

. Oprócz oglàdu za-

bytków z autopsji, wa˝nà czyn-
noÊcià by∏o wykonanie koloro-
wych fotografii z tych samych
miejsc, z których namalowano
niegdyÊ widoki akwarelowe, co
sta∏o si´ podstawà do dokonania
porównaƒ.

Temu wielkiemu zadaniu

sprostaç móg∏ jedynie zespó∏
ludzi o fachowym przygotowa-
niu. Do autorów opracowania
nale˝a∏o – oprócz przepisania
êród∏a i konfrontacji opisu za-
bytków z ich stanem w terenie –
napisanie komentarzy do ka˝de-
go obiektu wymienionego i na-
rysowanego w inwentaryzacji
Stronczyƒskiego. Za∏o˝ono na-
st´pujàce proporcje: obj´toÊç ko-
mentarzy nie powinna przekra-
czaç obj´toÊci opisów w inwen-
taryzacji. Autorzy opracowaƒ
studiowali literatur´ dotyczàcà
ka˝dego obiektu w celu okreÊle-
nia, jakie zmiany zasz∏y w za-
bytkach w ciàgu 150 lat a tak˝e
kto i kiedy ich dokona∏.

Autorzy szczegó∏owych ko-

mentarzy do poszczególnych

11. Bodzentyn, zamek biskupów krakowskich. Fot. J. Mróz, 2003 r.
11. Bodzentyn, castle of the bishops of Cracow. Photo: J. Mróz, 2003.

10. Bodzentyn, zamek biskupów kra kowskich, rys. T. Chrzàƒski, 1846-1848, Atlas
II. Gubernia Radomska, tabl. 19. Gab. Ryc. BUW.
10. Bodzentyn, castle of the bishops of Cracow, drawing: T. Chrzàƒski, 1846-1848,
Atlas II. Gubernia Radomska, (Atlas II Radom Gubernia) table 19. Gab. Ryc. BUW.

miast i obiektów przedstawili we
Wprowadzeniu do inwentaryza-
cji poszczególnych guberni prze-
bieg pracy Stronczyƒskiego i je-
go pomocników, a tak˝e schara-
kteryzowali wszechstronnie ich
dzia∏ania. Analiza dotyczy chro-
nologicznego i przedmiotowego
zakresu inwentaryzacji, metody
opisu, stosunku do êróde∏ i le-
gend, datowania, poj´ç styli-
stycznych, terminologii, wreszcie
okreÊlenia znaczenia tej pracy
dla polskiej historii sztuki, oraz
postulatów w sprawie ochrony
i restauracji zabytków.

Opracowanie ka˝dej z 5 gu-

berni ma charakter autonomicz-
ny; jest dzie∏em autorskim, choç
poddanym zasadom w∏aÊciwym
dla pracy zbiorowej wykonywa-
nej pod jednym kierownictwem.
Zasady te, zaproponowane przez
redaktora naczelnego, zosta∏y
przedyskutowane i ustalone
podczas spotkaƒ autorów.

Odtworzenie przebiegu in-

wentaryzacji w poszczególnych
guberniach poprzedzi∏y badania
materia∏ów êród∏owych, zebra-
nych przez kierownika tematu
badawczego przede wszystkim
w Archiwum G∏ównym Akt
Dawnych. Na materia∏y te sk∏a-
dajà si´ pisma Komisji Rzàdowej
Spraw Wewn´trznych i Du-
chownych powo∏ujàce Delegacj´
Komisji Rzàdowej do opisywa-
nia zabytków, której przewod-
niczy∏ Kazimierz Stronczyƒski,
oraz sk∏adane przez niego ra-
porty z wykonywanej pracy. Ich
uzupe∏nieniem sà teksty Pami´t-
nika oraz 2 brulionów pozyska-
nych z Piotrkowa.

Opracowanie poszczególnych

guberni powierzy∏em historykom
sztuki i architektury o pewnym
doÊwiadczeniu i dorobku nauko-
wym. Najpierw zaprosi∏em do
wspó∏pracy badaczy historii dzia-
∏aƒ Stronczyƒskiego w dziedzinie

12. Chalno, koÊció∏ norbertanów (filialny), rys. 1844-1845, Atlas III. Gubernia War-
szawska, tabl. 46. Gab. Ryc. BUW.
12. Chalno, Premonstratensian church (filial), drawing 1844-1845. Atlas III.
Gubernia Warszawska, (Atlas III Warsaw Gubernia) table 46. Gab. Ryc. BUW).

13. Chalno, miejsce po koÊciele filialnym norbertanów. Fot. M. Rogowska, 2003 r.
13. Chalno, site of a Premonstratensian filial church. Photo: M. Rogowska, 2003.

14. Tum pod ¸´czycà, p∏yta nagrobna
kanonika Leonarda OleÊnickiego w ko-
legiacie, pocz. XVI w., rys. 1844-1846,
Atlas III. Gubernia Warszawska, tabl.
31. Gab. Ryc. BUW.
14. Tum near ¸´czyca, gravestone of
canon Leonard OleÊnicki in the collegiate
church, beginning of the sixteenth centu-
ry, drawing 1844-1846, Atlas III.
Gubernia Warszawska (Atlas III. Warsaw
Gubernia), table 31. Gab. Ryc. BUW.

15. Tum pod ¸´czycà, p∏yta nagrobna
kanonika Leonarda OleÊnickiego w ko-
legiacie. Fot. W. St´pieƒ, 2003 r.
15. Tum near ¸´czyca, gravestone of
canon Leonard OleÊnicki in the colle-
giate church. Photo: W. St´pieƒ, 2003.

inwentaryzacji zabytków. O opracowanie Guberni
Radomskiej zwróci∏em si´ do Kazimierza G∏owac-
kiego z Kielc, a Guberni Lubelskiej – do Mieczy-
s∏awa Kurzàtkowskiego z Lublina. Obydwaj za-
proszenie przyj´li i wzi´li udzia∏ w formu∏owaniu
zasad opracowania historycznej inwentaryzacji.

Kazimierz G∏owacki, pracownik i by∏y dyrek-

tor Regionalnego OÊrodka Studiów i Ochrony Âro-
dowiska Kulturowego, udost´pni∏ swoje niepubli-
kowane odkrycia ze spuÊcizny rodzinnej po Kazi-
mierzu Stronczyƒskim, znajdujàcej si´ w zbiorach
archiwum i muzeum w Piotrkowie. Co wi´cej, sko-
piowa∏ na kserografie 2 ksi´gi brulionów Guberni
P∏ockiej oraz Guberni Lubelskiej i Augustowskiej

Musia∏ jednak zrezygnowaç ze wspó∏pracy w zwiàz-
ku z obj´ciem stanowiska adiunkta w Akademii
Âwi´tokrzyskiej, co uniemo˝liwia∏o mu wyjazdy
terenowe.

Mieczys∏aw Kurzàtkowski, by∏y wieloletni wo-

jewódzki konserwator zabytków, historyk i teoretyk
konserwatorstwa, historyk sztuki o znaczàcym do-
robku naukowym na temat dziejów sztuki na Lu-
belszczyênie, zmar∏ nagle 12 wrzeÊnia 2000 r.

Trzeba by∏o postaraç si´ o ich nast´pców.

Opracowania rozleg∏ej Guberni Radomskiej podjà∏
si´ Karol Guttmejer, doÊwiadczony historyk sztuki,
ówczesny kierownik Zespo∏u Badaƒ Regionalnych
Mazowsza w OÊrodku Dokumentacji Zabytków,
autor wielu publikacji na temat historii polskiej
architektury nowo˝ytnej. Kurzàtkowskiego godnie

zastàpi∏a Jadwiga Teodorowicz-Czerepiƒska, autor-
ka licznych znakomitych opracowaƒ historycznych
i konserwatorskich o zabytkach na Lubelszczyênie,
wieloletnia kierowniczka Pracowni Dokumentacji
Historycznej przy lubelskim oddziale Pracowni
Konserwacji Zabytków.

Opracowania Guberni P∏ockiej podjà∏ si´ Ro-

bert Kunkel z Politechniki Warszawskiej, autor
cenionych publikacji o architekturze Êrednio-
wiecznej i renesansowej na Mazowszu. Znakomicie
opracowa∏ tekst êród∏owy Opisów, poprawi∏ wiele
zapisów epigraficznych, wnikliwie skomentowa∏
poszczególne zabytki. Poczàtkowo Robert Kunkel
mia∏ te˝ zajàç si´ Gubernià Augustowskà, opraco-
wa∏ Opisy, ale ostatecznie prac´ t´ dokoƒczy∏ z po-
wodzeniem Jacek Studziƒski, historyk sztuki z Pra-
cowni Dokumentacji Zabytków „Mansarda” w Lu-
blinie. Nie mia∏ ∏atwego zadania ze wzgl´du na to,
˝e po∏owa guberni znajduje si´ obecnie na terenie
Litwy.

Opracowanie Guberni Warszawskiej wykonane

zosta∏o zespo∏owo. Przypad∏o ono w udziale pra-
cownikom naukowym Gabinetu Rycin Biblioteki
Uniwersyteckiej w Warszawie. Instytucja ta, b´-
dàca w∏aÊcicielem ksiàg zawierajàcych opisy i wi-
doki inwentaryzacji Stronczyƒskiego, wystàpi∏a
w 2000 r. do Komitetu Badaƒ Naukowych o sfinan-
sowanie programu badawczego. Z tego wzgl´du
w zespole autorów znalaz∏o si´, niejako „z klucza”,
dwoje pracowników Gabinetu Rycin BUW: Marta

Topiƒska i Przemys∏aw Wàtro-
ba. Mimo braku doÊwiadczenia
w wykonywaniu inwentaryzacji
zabytków w terenie poradzili so-
bie z zadaniem ca∏kiem nieêle.
W pracy tej wzi´∏a równie˝ udzia∏
El˝bieta Wielog∏owska, wielolet-
ni pracownik Urz´du Konserwa-
tora Zabytków m. st. Warszawy.

Do opracowania, nieznanej

historykom sztuki, problematyki
archeologicznej zaproszony zo-
sta∏ prof. Wojciech Szymaƒski
z Instytutu Archeologii i Etnologii
PAN w Warszawie. Uzasadnia∏a
to niema∏a liczba stanowisk ar-
cheologicznych w Opisach Stron-
czyƒskiego we wszystkich guber-
niach, z wyjàtkiem Lubelskiej.

W sk∏ad zespo∏u autorów

opracowania wszed∏ ponadto
Wojciech Boberski z Instytutu
Sztuki PAN, który opracowa∏
komputerowo materia∏ ilustra-
cyjny. Zestawi∏ 418 akwarel z in-
wentaryzacji Stronczyƒskiego
z fotografiami obecnego stanu
zabytków, wykona∏ mapy guber-
ni i sporzàdzi∏ indeksy: topogra-
ficzno-rzeczowy oraz nazwisk
wyst´pujàcych w Ogólnym spra-
wozdaniu, Opisach i na tabli-
cach Atlasów.

Objazdy terenowe, obejmu-

jàce 410 miejscowoÊci, odbywali
autorzy opracowaƒ prywatnymi
samochodami. Ârodki przyznane
przez Komitet Badaƒ Naukowych
umo˝liwia∏y zwrot kosztów ben-
zyny, ale nie pozwala∏y ju˝ na
wyp∏acanie diet i zwrot kosztów
hoteli. Nale˝y podkreÊliç zatem
szczególne zaanga˝owanie auto-
rów opracowania, którzy – mi-
mo skromnych warunków finan-
sowych – wykonywali trudne za-
dania, majàc ÊwiadomoÊç udzia-
∏u w pomnikowym dziele.

Objazdy terenowe, ogl´dzi-

ny zabytków i fotografowanie
odbywa∏o si´ za zezwoleniem
wojewódzkich konserwatorów

16. Besiekiery, zamek, rys. J. Frey, 1844-1846, Atlas III. Gubernia Warszawska,
tabl. 32. Gab. Ryc. BUW.
16. Besiekiery, castle, drawing: J. Frey, 1844-1846, Atlas III. Gubernia Warszawska
(Atlas III. Warsaw Gubernia), table 32. Gab. Ryc. BUW.

17. Besiekiery, zamek. Fot. W. St´pieƒ, 2003 r.
17. Besiekiery, zamek. Photo: W. St´pieƒ, 2003.

18. Ostro∏´ka, koÊció∏ parafialny, rys. A. Lerue, 1851, Atlas
IV. Gubernia P∏ocka, tabl. 71. Gab. Ryc. BUW.
18. Ostro∏´ka, parish church, drawing: A. Lerue, 1851, Atlas
IV. Gubernia P∏ocka (Atlas IV, P∏ock Gubernia), table 71.
Gab. Ryc. BUW.

19. Ostro∏´ka, koÊció∏ parafialny. Fot.
A. Sagalo, 2003 r.
19. Ostro∏´ka, parish church. Photo:
A. Sagalo, 2003.

zabytków i kurii biskupich. Opracowanie inwen-
taryzacji zabytków Stronczyƒskiego spotka∏o si´
z ˝yczliwym zainteresowaniem wojewódzkich kon-
serwatorów. Wi´kszoÊç z nich pospieszy∏a z pomo-
cà, wykonujàc cz´Êç dokumentacji fotograficznej na
w∏asny koszt, co mia∏o zasadnicze znaczenie wo-
bec skromnych Êrodków przyznanych na ten cel
z Komitetu Badaƒ Naukowych. Najszerszà pomoc
okaza∏a Halina Landecka, wojewódzki konserwator

w Lublinie, zlecajàc wykonanie pe∏nej dokumen-
tacji do Guberni Lubelskiej. Nale˝y te˝ podkreÊliç
zaanga˝owanie wojewódzkich konserwatorów za-
bytków: mazowieckiego – Ryszarda G∏owacza,
Êwi´tokrzyskiego – Janusza Cedro, kujawsko-po-
morskiego – Marka Rubnikowicza, wielkopolskie-
go – Aleksandera Starzyƒskiego, Êlàskiego – Jacka
Owczarka, który osobiÊcie jeêdzi∏ w teren i foto-
grafowa∏ obiekty. Trzej wojewódzcy konserwato-
rzy co prawda zezwolili na wizj´ terenowà, ale od-
mówili pomocy w uzyskaniu dokumentacji: ∏ódzki
– Boles∏aw Podgarbi, ma∏opolski – Andrzej Gaczo∏
oraz podlaski – Dariusz Stankiewicz. Poprzednik
Stankiewicza, Antoni Oleksicki, wykaza∏ du˝e za-
interesowanie tematem i deklarowa∏ wykonanie do-
kumentacji, ale nast´pca ograniczy∏ si´ do zezwole-
nia na przeprowadzenie prac terenowych i to tylko
na trzy kwarta∏y – do koƒca 2003 r.

Z ˝yczliwoÊcià odnieÊli si´ do tematu badaw-

czego Ewa Nekanda-Trepka, sto∏eczny konserwa-
tor zabytków, oraz kierownicy delegatur wojewódz-
kich konserwatorów: Olga Krut-Horonziak i jej za-
st´pczyni Danuta Walczewska (W∏oc∏awek), Ewa
Jaszczak (P∏ock), El˝bieta Olejak (Ostro∏´ka),
Jerzy Zub (Sandomierz), Marek Figiel (Radom),
Krzysztof KaliÊciak (Ciechanów). Ten ostatni na-
wet osobiÊcie wykona∏ fotografie. Pozostali kiero-
wnicy wydelegowali w teren swoich pracowników
lub wskazali profesjonalnych fotografów. Nale˝y
jeszcze odnotowaç pozytywnà reakcj´ dyrektorów
regionalnych OÊrodków Badaƒ i Dokumentacji Za-
bytków: Romana Mirowskiego w Kielcach i ówcze-
Ênie Wies∏awa St´pnia w ¸odzi.

Sporzàdzaniem fotografii

obecnego stanu zabytków w ce-
lu porównania ich z akwarelami
z Atlasów Stronczyƒskiego zaj-
mowali si´ poczàtkowo autorzy
opracowaƒ poszczególnych gu-
berni. Nie by∏o jednak rzeczà
∏atwà po∏àczyç zbieranie mate-
ria∏ów do komentarzy z wykony-
waniem fotografii o odpowied-
niej porze roku, gdy nie ma liÊci
na drzewach i gdy dni sà s∏o-
neczne. Te trudnoÊci z powo-
dzeniem pokona∏ tylko Jacek
Studziƒski, ale „jego” Gubernia
Augustowska rozciàga∏a si´ na
niewielkim terenie i w zabytki
nie jest bogata. Dlatego trzeba
by∏o skorzystaç z profesjonal-
nych fotografów wys∏anych w te-
ren przez wojewódzkich konser-
watorów i kierowników delega-
tur lub zleciç wykonanie foto-
grafii ze skromnych funduszów
przydzielonych przez Komitet
Badaƒ Naukowych. Nale˝y jed-
nak zaznaczyç, ˝e fotografowie
zaanga˝owali si´ w powierzone
im zadania, nie przyk∏adajàc
wi´kszej wagi do wysokoÊci wy-
nagrodzenia. Najwi´kszy wk∏ad
w realizacj´ zadania mieli: Piotr
Maciuk z Lublina, który w cià-
gu dwóch sezonów sporzàdza∏
na zlecenie wojewódzkiego kon-
serwatora obszernà dokumen-
tacj´ zabytków Guberni Lubel-
skiej, Wojciech Siudowski i Ju-
lian Mróz (obydwaj z Kielc),
Wies∏aw St´pieƒ z ¸odzi,
Witold Bujakowski z Radomia,
Tomasz Nies∏uchowski z P∏oc-
ka. W ostatniej fazie prac uzu-
pe∏nienia w dokumentacji tere-
nowej wykona∏ Piotr Jamski
z Instytutu Sztuki PAN.

Powy˝szy przeglàd obrazu-

je, jak wielkim i skomplikowa-
nym przedsi´wzi´ciem sta∏o si´

20. Pu∏tusk, ratusz, (1405-1728), rys. 1844-1846. Atlas V. Gubernia P∏ocka, tabl.
25. Gab. Ryc. BUW.
20. Pu∏tusk, town hall, (1405-1728), drawing 1844-1846. Atlas V. Gubernia P∏ocka
(Atlas V. P∏ock Gubernia), table 25. Gab. Ryc. BUW.

21. Pu∏tusk, ratusz. Fot. K. KaliÊciak, 2003 r.
21. Pu∏tusk, town hall. Photo: K. KaliÊciak, 2003.

dokumentowanie historycznej inwentaryzacji pisa-
nej i ikonograficznej Kazimierza Stronczyƒskiego
oraz opracowanie komentarzy i sporzàdzenie porów-

nawczego materia∏u ilustracyjnego. Uwidacznia
równie˝, jak wiele osób zwiàza∏o si´ z realizacjà
idei wszechstronnego opracowania inwentaryzacji.

Dodatkowe komplikacje stwarzajà aktualne po-

dzia∏y administracyjne kraju, ca∏kowicie odmienne
od tych z czasów Królestwa Polskiego, ustalonych
w 1844 r. Przyk∏adem jest obszar dawnej, rozleg∏ej
Guberni Warszawskiej, na który sk∏adajà si´ tere-
ny po∏o˝one w obecnych województwach: mazo-
wieckim, Êlàskim, ∏ódzkim, wielkopolskim i ku-
jawsko-pomorskim. Z kolei na terenie dzisiejszego
województwa mazowieckiego sà obszary wchodzà-
ce niegdyÊ w sk∏ad Guberni Warszawskiej, Ra-
domskiej i P∏ockiej. Ta mozaika administracyjna
spowodowa∏a koniecznoÊç prowadzenia obfitej ko-
respondencji z konserwatorami wojewódzkimi,
kierownikami delegatur, kuriami biskupimi.

Na poczàtku trzeba by∏o jednak uzyskaç po-

zwolenie kurii biskupich na przeprowadzenie wizji

lokalnych i wykonanie zdj´ç licznych zabytków
sakralnych. Nie by∏o to proste, bowiem wskutek
ostatniej reformy administracyjno-koÊcielnej utwo-
rzono nowe diecezje. Stàd wynik∏a obfita kores-
pondencja z kuriami metropolitalnymi w Warsza-
wie i Krakowie, biskupimi – w Kielcach, Sando-
mierzu, Radomiu, Sosnowcu, Cz´stochowie, W∏o-
c∏awku, P∏ocku, Siedlcach, ZamoÊciu, ¸om˝y,
E∏ku, Warszawie-Pradze. SpotkaliÊmy si´ z pe∏-
nym zrozumieniem i przychylnoÊcià dla naszej pra-
cy, a po spe∏nieniu wszelkich formalnych wymo-
gów, po wymianie korespondencji – niekiedy na-
wet trzykrotnej – otrzymaliÊmy pe∏ny dost´p do
zabytków sakralnych.

Na zakoƒczenie pragn´ podkreÊliç ˝yczliwy

stosunek w∏adz Uniwersytetu Warszawskiego,

22. Lublin, wn´trze kaplicy zamkowej Âwi´tej Trójcy, rys.
A. Lerue (?), 1852-1853,

Atlas VI. Gubernia Lubelska

, tabl.

4. Gab. Ryc. BUW.
22. Lublin, interior of the castle chapel of the Holy Trinity,
drawing: A. Lerue (?), 1852-1853,

Atlas VI. Gubernia Lubel-

ska

(Atlas VI. Lublin Gubernia), table 4. Gab. Ryc. BUW.

23. Lublin, wn´trze kaplicy zamkowej Âwi´twj Trójcy. Fot.
P. Maciuk, 2001 r.
23. Lublin, interior of the castle chapel of the Holy Trinity.
Photo: P. Maciuk, 2001.

24. Kazimierz Dolny, spichlerz „Pod Bo˝à M´kà”, rys. 1852-1853. Atlas VI.
Gubernia Lubelska, tabl. 38. Gab. Ryc. BUW.
24. Kazimierz Dolny, the ”Lord’s Passion” granary, drawing 1852-1853. Atlas VI.
Gubernia Lubelska (Atlas VI. Lublin Gubernia), table 38. Gab. Ryc. BUW.

25. Kazimierz Dolny. Teren na przedmieÊciu Janowieckim, gdzie sta∏ spichlerz „Pod
Bo˝à M´ka”. Fot. P. Maciuk, 2002 r.
25. Kazimierz Dolny, the site of the ”Lord’s Passion” granary in the Janowieckie
suburb. Photo: P. Maciuk, 2002 .

a zw∏aszcza prorektora prof. dr.
hab. Wojciecha Maciejewskiego,
który zgodzi∏ si´ na dofinanso-
wanie prac poprzez rezygnacj´
z kosztów poÊrednich, przyzna-
nych UW przez Komitet Badaƒ
Naukowych.

Opracowanie dzie∏a Kazi-

mierza Stronczyƒskiego, trwajà-
ce 4 lata, zosta∏o w 2004 r. prze-
kazane do druku Wydawnictwu
Uniwersytetu Warszawskiego.
Publikacj´ zaplanowaliÊmy na
10 tomów (5 tomów zawierajà-
cych teksty oraz 5 tomów ilu-
stracji). Niestety, starania o fun-
dusze na wydanie dzie∏a, czy-
nione przez dyrekcj´ biblioteki
uniwersyteckiej, wydawnictwo
uniwersyteckie, a tak˝e osobiÊ-
cie przeze mnie, nie przynios∏y
rezultatu. Wnioski o dotacj´ na
etapowe wydanie dzie∏a Stron-
czyƒskiego, sk∏adane trzykrotnie
przez wydawnictwo, resortowy
Instytut Ksià˝ki potraktowa∏
odmownie. Nie powiod∏y si´ te˝
próby uzyskania dotacji na wy-
danie poszczególnych tomów
w samorzàdach wojewódzkich
i miejskich.

Min´∏a 150 rocznica ukoƒ-

czenia dzie∏a Kazimierza Stron-
czyƒskiego – pierwszej w Euro-
pie paƒstwowej inwentaryzacji
zabytków. Na 2009 r. przypada
dwusetna rocznica urodzin tego
niezwyk∏ego i wszechstronnego
badacza. Czy jego dzie∏o nadal
czekaç b´dzie na publikacj´?
Jedyna nadzieja pozostaje w Kra-
jowym OÊrodku Badaƒ i Do-
kumentacji Zabytków, którego
obecny dyrektor dr in˝. arch.
Marcin Gawlicki wykaza∏ za-
interesowanie losem wydania
inwentaryzacji Stronczyƒskiego.

Wi´cej szcz´Êcia od Kazi-

mierza Stronczyƒskiego mia∏
starszy o 2 lata, ale póêniej dzia-
∏ajàcy Napoleon Orda, który
przez 20 lat utrwala∏ widoki

1. Niniejszy artyku∏ stanowi wst´p do pierwszego pe∏nego wy-
dania dzie∏a K. Stronczyƒskiego.

2. M. Kurzàtkowski, „Album Lubelskie” Adama Leruea „In-
wentaryzacja Stronczyƒskiego”, „Przeglàd Lubelski”, R. I,
1963, s. 147-176.

3. Pe∏ny wykaz sporzàdzi∏a i opublikowa∏a H. Delimat, Kazi-
mierz Stronczyƒski. ˚ycie i dzia∏alnoÊç (1809-1896), „Studia

i Materia∏y z Dziejów Nauki Polskiej”, seria 5, z. 5, 1973,
s. 324. Wykaz ten zosta∏ powtórzony za autorkà w przygoto-
wywanym wydawnictwie, wÊród publikacji w∏asnych Stron-
czyƒskiego.

4. M. Walicki, Sprawa inwentaryzacji zabytków w dobie Kró-
lestwa Polskiego (1827-1862), Warszawa 1931, s. 119-120,
przyp. 32.

Przypisy

Prof. dr hab. Jerzy Kowalczyk, profesor w Instytucie
Sztuki PAN, jest autorem licznych publikacji z his-
torii i teorii architektury polskiej okresu renesansu
i baroku, rzeczoznawcà i autorem opracowaƒ z dzie-
dziny ochrony i konserwacji zabytków architektury,
laureatem nagrody im. ks. Janusza Pasierba –
Conservator Ecclesiae.

polskich zabytków w guberniach wschodnich.
Z okazji 200 rocznicy jego urodzin w∏adze i spo∏e-
czeƒstwo Bia∏orusi uczci∏o jego pami´ç figuralnym
pomnikiem z bràzu, wystawionym w 2007 r. w Ja-
nowie ko∏o Piƒska, gdzie zosta∏ pochowany.

26. ¸om˝a, nagrobek Andrzeja i El˝biety Modliszewskich
w farze (ob. katedrze), rys. D. Jastrz´bowski, 1851, Atlas VII.
Gubernia Augustowska, tabl. 50. Gab. Ryc. BUW.
26. ¸om˝a, gravestone of Andrzej and El˝bieta Modliszewski in
the parish church (today: cathedral), drawing: D. Jastrz´bowski,
1851, Atlas VII. Gubernia Augustowska (Atlas VII. Augustów
Gubernia), table 50. Gab. Ryc. BUW.

27. ¸om˝a, nagrobek Andrzeja i El˝biety Modliszewskich
w katedrze. Fot. J. Studziƒski, 2003 r.
27. ¸om˝a, gravestone of Andrzej and El˝bieta Modliszewski
in the cathedral. Photo: J. Studziƒski, 2003.

28. Mapa Guberni Lubelskiej z rozmiesz-
czeniem zabytków. Oprac. W. Boberski.
28. Map of historical monuments in the
Lublin gubernia. Prep. by W. Boberski.

5. M. Walicki, jw., s. 72.

6. H. Delimat, jw., s. 315. Karol Stronczyƒski zmar∏ w 1938 r.

7. Aneksy zajmujà istotnà cz´Êç rozprawy M. Walickiego, jw.,
s. 133-214.

8. M. Walicki, jw., s. 72.

9. M. Kurzàtkowski, jw, s. 153-176. Nowszà wersj´ artyku∏u
Mieczys∏aw Kurzàtkowski opublikowa∏ wiele lat póêniej pod
niemal identycznym tytu∏em: Album Lubelskie Adama Lerue
jako êród∏o ikonograficzne, (w:) Ikonografia dawnego Lublina,
pod red. Z. Nestorowicza, Lublin 1999, s. 52-57.

10. Na to cenne êród∏o zwróci∏ mi uwag´ Mieczys∏aw Kurzàt-
kowski, który by∏ Êwiadkiem nabycia Pami´tnika dnia 6 VIII
1963 r. przez prof. Stanis∏aw´ Sawickà w antykwariacie przy
ul. Âwi´tokrzyskiej w Warszawie.

11. Pami´tnik przechowywany jest w Gabinecie Rycin BUW,
pod sygn. Inw. GR 3607.

12. Maszynopis rozprawy doktorskiej H. Delimat, liczàcy 180 s.,
przechowywany jest w archiwum Instytutu Historii Nauki
PAN, sygn. R/1. Uprzejmie dzi´kuj´ pani dyrektor Instytutu,
prof. Kalinie Bartnickiej i kierowniczce biblioteki mgr Dorocie
Koz∏owskiej za ˝yczliwe udost´pnienie rozprawy.

13. H. Delimat, Kazimierz Stronczyƒski..., jw., s. 281-329.

14. Maria Maleszewska po Êmierci Karola Stronczyƒskiego

w 1938 r. odziedziczy∏a materia∏y po dziadku Kazimierzu,
zgromadzone w Warszawie, które spali∏y si´ w czasie wojny.
Zob. H. Delimat, Kazimierz Stronczyƒski. ˚ycie i dzia∏alnoÊç
(1809-1896), mpis rozprawy doktorskiej, 1970, s. 5, 55, Ar-
chiwum Instytutu Historii Nauki PAN, sygn. R/1.

15. H. Delimat, Kazimierz Stronczyƒski..., jw., 1970, s. 108-
130; H. Delimat, Kazimierz Stronczyƒski..., jw., 1973, s. 304-
315.

16. Zob. przyp. 2.

17. K. G∏owacki, Zapiski kieleckie z dziennika podró˝y Kazi-
mierza Stronczyƒskiego (1844). Podobizna autografu, Kielce
1978.

18. K. Stronczyƒski, Dziennik podró˝y 1844 rok, red. tekstu
êród∏owego K. G∏owacki i L. St´pkowski, Kielce 1996.

19. Archiwum Paƒstwowe w Piotrkowie, „Zbiór Kazimierza
i Wincentego Stronczyƒskich”, nr zesp. 182, sygn. 18. Uprzej-
mie dzi´kuj´ dr. Kazimierzowi G∏owackiemu i mgr. in˝. Roma-
nowi Mirowskiemu, dyrektorowi Regionalnego OÊrodka Badaƒ
i Dokumentacji Zabytków w Kielcach, za ofiarowanie mi
kserokopii tego wa˝nego êród∏a.

20. S. Michalczuk Brulion Lubelski Kazimierza Stronczyƒskie-
go, (w:) W kr´gu badaƒ nad sztukà polskà. Studia z historii
sztuki i kultury, red. K. Majewski, Lublin 1983, s. 113-119,
il. 98-110.

21. Uprzejmie dzi´kuj´ panu Lechowi Kokociƒskiemu za in-
formacje o autorach medali.

22. T. Rudkowski, Kazimierz Stronczyƒski jako inwentaryza-
tor zabytków, (w:) Kazimierz Stronczyƒski. Numizmatyk,
sfragistyk i inwentaryzator zabytków, pod red. J. Piniƒskiego,
Piotrków 1983, s. 39-64.

23. T. Rudkowski, Kazimierz Stronczyƒski..., jw., s. 42-48.

24. Uprzejmie dzi´kuj´ dyrektorowi Stanis∏awowi Marcinowi
Gàsiorowi za udost´pnienie swego referatu i komunikatu dy-
rektora Piotra Zawilskiego.

25. W kodeksach inwentaryzacji Stronczyƒskiego sà trzy ró˝ne
paginacje, wykonane czarnym i niebieskim atramentem oraz
o∏ówkiem. Za pierwotnà uznaliÊmy t´ pierwszà.

26. Walicki poda∏ w swoim opracowaniu liczb´ 386 miejs-
cowoÊci (M. Walicki, Sprawa inwentaryzacji..., jw., s. 73).
Skrupulatne obliczenia na podstawie sporzàdzonego indeksu
przez Wojciecha Boberskiego wykazujà wy˝szà liczb´ miejsco-
woÊci.

27. Technicznà pomoc w wykonaniu kserokopii brulionów
okaza∏ pan Julian Mróz, za akceptacjà dyrektora Regionalnego
OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Kielcach, mgr.
arch. Romana Mirowskiego.

28. J. Kowalczyk, Mieczys∏aw Kurzàtkowski (1932-2000),
„Biuletyn Historii Sztuki”, R. 65, 2003, nr 1, s. 187-191.

n 1844-1855, an inventory of historical monu-
ments on the territory of the Kingdom of Poland

established under the protectorate of the Russian
Empire was made. The works financed with state
resources in compliance with an issued instruction
were carried out by Kazimierz Stronczyƒski, head
of a State Commission, and assisted by a draughts-
man and an archivist. Kazimierz Stronczyƒski
(1809-1896), a heraldist, sfragistist, and a numis-
matist, was well prepared to fulfil this task. The
delegation reached monuments in 410 towns
within 5 guberniyas of the Kingdom. The fruit of
the works in the form of five volumes of descrip-
tions and 420 water-colour views in seven portfo-
lios has luckily survived at the Print Cabinet of the
Warsaw University Library.

This tremendous work: the first in Europe

state-run inventory of historical monuments, re-
mains unpublished despite the fact that 150 years
have elapsed since its creation,. It was only Micha∏
Walicki in his essay of 1931 who analysed the

works of Stronczyƒski and his co-workers. The
inventory has only partially been used for conser-
vation works.

Publication of the monumental inventory has

become the matter of pride. Therefore, on the ini-
tiative of the Warsaw University Library prepara-
tions to publish Stronczyƒski’ work have been
undertaken. A nine-person team of art historians
headed by the author of the present article have
made an attempt to reach the monuments de-
scribed by Stronczyƒski in order to confront their
present state of preservation with the original one
from 150 years ago. For this purpose photographs
were taken from the places from which water-
colours had previously been painted. The elaborat-
ed commentaries did not only record changes,
but also completed historical information using
the most recent scholarly literature. Currently, at-
tempts are being made to acquire financing to
publish this colossal ten-volume work by
Stronczyƒski.

PREPARATION FOR THE EDITION

OF KAZIMIERZ STRONCZY¡SKI’S INVENTORY

WN¢TRZA DWORU Z DROGINI – UTRACONE I ODZYSKANE

Henryka Haduch, Andrzej Siwek

mia∏o mo˝na sformu∏owaç tez´, ˝e dwór polski
jest niewàtpliwie jednym z najwi´kszych feno-

menów naszych dziejów. Niezale˝nie od tego, czy
mówimy o politycznej historii Polski, historii gos-
podarczej czy o historii kultury, dwór jako „insty-
tucja” ˝ycia spo∏ecznego zajmuje tu poczesne miej-
sce. Jest punktem odniesienia i osià dyskusji, b´-
dàcej de facto dyskusjà o rozumieniu polskiej
historii

. W ciàgu ostatnich dwóch stuleci by∏ glo-

ryfikowany i mitologizowany, osàdzany i pot´pia-
ny, by∏ inspiracjà literackà i exemplum w „czar-
nej” propagandzie politycznej. DziÊ odchodzi
ostatnie ju˝ pokolenie, w którego ˝yciu ów polski
dwór odgrywa∏ istotnà rol´. Tradycja zosta∏a

przerwana, struktura unicestwiona. Tym wi´ksze-
go znaczenia nabiera dokumentacja oraz prezen-
tacja dworu polskiego w formie zarówno nauko-
wej, jak i popularnej. O ile kszta∏t architektonicz-
ny zabudowaƒ dworskich, zmieniajàcy si´ na
przestrzeni wieków, jest opisany stosunkowo do-
k∏adnie

, o tyle wn´trza wcià˝ czekajà na kom-

pleksowe opracowanie. O tym, ˝e nie jest to za-
danie ∏atwe, Êwiadczà wypowiedzi muzealników
zaanga˝owanych w tworzenie ekspozycji wn´trz
dworskich w muzeach typu skansenowskiego

W takiej sytuacji znaczenia nabiera nawet przy-
czynkarska dokumentacja konkretnych obiektów,
konkretnych wn´trz.

1. Dwór z Drogini w NadwiÊlaƒskim Parku Etnograficznym w Wygie∏zowie, stan z 2006 r., podczas prac rekonstrukcyjnych. W tle
zamkowe wzgórze z widocznà wie˝à zamku Lipowiec. Fot. P. Bujakiewicz.
1. Manor house from Droginia in the Vistula Ethnographic Park in Wygie∏zow in 2006 durig the reconstruction. In the background:
Castle Hill with a visible tower of Lipowiec Castle. Photo: P. Bujakiewicz.

Dwór z Drogini, wsi po∏o˝onej nieopodal MyÊ-

lenic, w dolinie Raby, w malowniczym otoczeniu
pogórzaƒskiego krajobrazu, nie wyró˝nia si´
wÊród polskich rezydencji wiejskich cechami
szczególnymi. Ta typowoÊç przemawia na jego ko-
rzyÊç, mo˝e on bowiem pos∏u˝yç jako przyk∏ad
siedziby Êredniozamo˝nego ziemiaƒstwa z XIX
i 1. po∏. XX w. Burzliwe losy powojenne obiektu,
walka o jego ocalenie i odtworzenie, sà dodatko-
wym przyczynkiem do epopei dworu polskiego,
a zarazem ilustrujà z∏o˝onoÊç problematyki kon-
serwatorskiej zwiàzanej z tego typu zabytkami.

Drogiƒski dwór by∏ ju˝ przedmiotem opraco-

waƒ naukowych. O zabytku pisali Kazimiera Ku-
trzebianka, Marian Kornecki, Andrzej Siwek i Bar-
bara Sanocka. Opisane zosta∏y dzieje rezydencji
oraz jej architektura

. Przedmiotem odr´bnego opra-

cowania by∏ park dworski

. Osobny artyku∏ po-

Êwi´cono tak˝e drogiƒskiej Êwiàtyni

. Dzieje wsi oraz

dzieje rodów nià w∏adajàcych obszernie i wnikliwie
omówi∏ Aleksander Mysiƒski w monografii parafii

Odnalezione êród∏a, dajàce wyobra˝enie o wn´-
trzach dworu u progu XX w., jak równie˝ potrze-
ba odpowiedniej aran˝acji ekspozycji wn´trz dwor-
skich po odtworzeniu budynku w NadwiÊlaƒskim
Parku Etnograficznym w Wygie∏zowie, uzasadniajà
podj´cie tematu drogiƒskiej rezydencji raz jeszcze.

Budynek ulega∏ w ciàgu wieków zmianom, roz-

budowie i destrukcji. Zwiàzany by∏ z przedsta-
wicielami czterech rodów szlacheckich – Jorda-
nów, Brzechwów, Dàbskich i Bzowskich. O dworze
Jordanów z XVI-XVII w. nie wiemy nic. Dwór

Brzechwów z 2. po∏. XVII w. udokumentowany jest
w stanie cz´Êciowej dewastacji, w jakiej znalaz∏ si´
w poczàtkach XVIII w.

Drewniany, barokowy

dwór Adama Jordana, wzniesiony w 1730 r.,
przetrwa∏ w zr´bie Êcian do XX w. Wiek XIX i XX,
okres w∏adania drogiƒskimi dobrami przez Dàb-
skich (po 1760-ok. 1866) i Bzowskich (ok. 1866-
1945), to czas etapowej rozbudowy i modernizacji
rezydencji (il. 3). Lata powojenne przynios∏y bez-
myÊlnà eksploatacj´ i doraêne próby adaptacji bu-
dynku na potrzeby ró˝nych u˝ytkowników. Stan
ten dobrze oddaje zdanie z protoko∏u komisji kon-
serwatorskiej z 1954 r.: „stwierdza si´, ˝e dotych-
czasowy u˝ytkownik (Gminna Spó∏dzielnia Samo-
pomoc Ch∏opska – przyp. aut.) nie uczyni∏ najbar-
dziej elementarnej konserwacji dla zabezpieczenia
majàtku”

. Kres istnienia dworu nastàpi∏ w roku

1985. W zwiàzku z budowà dobczyckiego zbiorni-
ka wodnego budynek uleg∏ rozbiórce. Elementy
konstrukcyjne i detale wyposa˝enia zosta∏y do-
raênie zabezpieczone i z∏o˝one w pobliskich Osie-
czanach, gdzie na terenie miejscowego zak∏adu
produkcyjnego „Unitra”, dwór mia∏ byç odtworzo-
ny i adaptowany na oÊrodek recepcyjny

. Krach go-

spodarczy koƒca lat 80. ub.w. plany te uczyni∏ nie-
realnymi. W roku 1996 Muzeum w Chrzanowie do-
kona∏o zakupu dworu z Drogini z zamiarem jego
odbudowy w NadwiÊlaƒskim Parku Etnograficz-
nym w Wygie∏zowie. Pod poj´ciem dworu skrywa-
∏y si´ wówczas luêne, drewniane elementy kon-
strukcyjne Êcian i stropów, stolarka okienna i drzwio-
wa oraz kamienny portyk filarowo-kolumnowy

2. Wn´trze drewniane-
go koÊcio∏a w Drogini,
rokokowy wystrój Êcian,
zapewne analogia do
dworskich boazerii.
Pocztówka z ok. 1910 r.
2. Interior of a wooden
church in Droginia, with
Rococo walls probably
designed as an analogy
to the manorial panel-
ling. Postcard from
about 1910.

i malowane kafle piecowe. Translokacja tego
obiektu by∏a odmienna od wszystkich dotychcza-
sowych, gdy˝ dwór drogiƒski ju˝ nie sta∏, lecz, roz-
∏o˝ony na cz´Êci, le˝a∏, sponiewierany przez dziejo-
we kataklizmy. Elementy dworu po przeniesieniu
do NadwiÊlaƒskiego Parku Etnograficznego zakon-
serwowano i z∏o˝ono pod wiatà oraz w zaimprowi-
zowanych magazynach, we wn´trzach zabytkowych
stodó∏ i wozówek. Od tej pory dyrektor Muzeum
w Chrzanowie, Jerzy Motyka, inicjator pomys∏u,
rozpoczà∏ heroicznà walk´ o pozyskanie pieni´dzy
na odbudow´ obiektu. Powodzenie tego przedsi´-
wzi´cia zale˝a∏o w znacznym stopniu od marke-
tingowych umiej´tnoÊci dyrektora, niestrudzonego
w poszukiwaniu skutecznych sprzymierzeƒców.

Kalendarium wykonanych prac prezentuje si´

imponujàco. W 1999 r. muzeum naby∏o na w∏as-
noÊç dodatkowy hektar ziemi, przeznaczony pod
odbudow´ dworu. Nast´pnym krokiem by∏o wyko-
nanie dokumentacji „Rekonstrukcja dworu z Dro-
gini w NPE w Wygie∏zowie”

. W 2001 r. przystà-

piono do prac ziemnych i monta˝owych. Po kilku

kolejnych latach budynek stanà∏ w stanie suro-
wym. Od roku 2005 trwa∏y roboty wykoƒczeniowe
we wn´trzu i przy elewacjach. W lutym 2006 r.
dwór zosta∏ zaprezentowany przedstawicielom
w∏adz samorzàdowych wszystkich szczebli, którzy
w dziele ratowania zabytku okazali finansowà
pomoc (il. 1). Ostatecznie wn´trza udost´pniono
publicznoÊci podczas Ma∏opolskich Dni Dziedzic-
twa Kulturowego, które odby∏y si´ 20 i 21 maja
2006 r. Pe∏nà realizacj´ ekspozycji muzealnej
i przygotowanie obiektu do zadaƒ komercyjnych
osiàgni´to w 2007 r. Wyposa˝enie dworu nadal
jest sukcesywnie uzupe∏niane i wzbogacane.

Przeznaczenie dworu na cele muzealne po-

ciàgn´∏o za sobà koniecznoÊç stworzenia w nim od-
powiedniej ekspozycji. O historycznych wn´trzach
drogiƒskich wiemy niewiele. Inwentarz z 1719 r.
wspomina wprawdzie o pomieszczeniach podupad-
∏ego dworu Brzechwów, jednak relacja jest zbyt
ogólna. Obok kilku sto∏ów, krzese∏ i mnogoÊci
sprz´tów gospodarczych odnotowano, ˝e „...innych
gratów jest kupa, które si´ na nic nie zdadzà”.

3. Dwór w Drogini, stan przed 1939 r. Fot. arch.
3. Manor house in Droginia, state prior to 1939. Photo: archive.

Wspomniano drzwi „taflowane” czarne i czerwone
oraz „drzwi drewniane”. Z cennych elementów
wyposa˝enia dostrze˝ono dziewi´ç obrazów
umieszczonych na Êcianach trzech pomieszczeƒ.
Wszystkie o tematyce religijnej, w ozdobnych ra-
mach. W dyspozycji wn´trz wyró˝niono sieƒ,
„Wielkà Izb´ Sto∏owà”, oko∏o siedmiu pokoi, bi-
bliotek´, apteczk´, spi˝arni´ oraz dwie komory bez
okien. Piwnica pod cz´Êcià dworu oraz poddasze
z izdebkà w szczycie ganku dope∏nia∏y funkcjonal-
ny uk∏ad pomieszczeƒ

. Mo˝na przypuszczaç, ˝e

dwór powsta∏y w 1730 r., rezydencja Adama Jor-
dana, przewy˝sza∏ okaza∏oÊcià i jakoÊcià artysty-
cznà starszà budowl´ z czasu Brzechwów. Z Ada-
mem Jordanem nale˝y ∏àczyç rokokowe detale wy-
stroju dworu, wspominane w Katalogu zabytków
sztuki – boazeri´ w jednym z pomieszczeƒ i troje
drzwi oraz znany z fotografii rokokowy piec ka-
flowy

. Sà to jedyne odnalezione dotàd dane od-

noszàce si´ do wyposa˝enia dworu z tego okresu.
Mo˝na przypuszczaç, ˝e wn´trza by∏y utrzymane
w jednolitym stylu i mog∏y przedstawiaç si´ doÊç
bogato. Tez´ t´ mogà potwierdzaç dwie ilustracje
przedstawiajàce wn´trze spalonego w 1908 r.
drewnianego koÊcio∏a w Drogini, fundowanego
przez Adama Jordana

. Na fotografii publikowanej

przez A. Mysiƒskiego

oraz na niepublikowanej

pocztówce ze zbiorów dawnych w∏aÊcicieli dworu
widoczne sà elementy wystroju rokokowego Êwià-
tyni (il. 2). Widzimy tam odnotowane ju˝ przez
Ludwika Puszeta „urzàdzenie wn´trz starannie i wy-
kwintnie w stylu rokoko rzeêbione”

. Mo˝na po-

dejrzewaç, ˝e jeÊli nie podzia∏ pilastrowy z bel-
kowaniem, to przynajmniej rokokowe, delikatnie
rzeêbione ramy p∏ycin dekoracyjnych mog∏y
znaleêç zastosowanie równie˝ w urzàdzeniu wn´trz
dworskich. Udzia∏ tego samego zespo∏u wykonaw-
ców w tworzeniu wn´trz dworu i koÊcio∏a wydaje
si´ mocno prawdopodobny.

Nie wiadomo te˝, jak wyglàda∏y pomieszcze-

nia dworu XIX-wiecznego. Brak na ten temat
êróde∏. Nieliczne fotografie wn´trz dworskich,
przechowane w zbiorach sukcesorów ostatnich
w∏aÊcicieli dóbr drogiƒskich, pochodzà dopiero
z 1. çw. XX w. i z lat przed 1939 r. Na podstawie
ustnych relacji odtworzony zosta∏ uk∏ad funkcjo-
nalny pomieszczeƒ

. W trakcie frontowym znaj-

dowa∏y si´: sieƒ, przedpokój, salon i pokój bilar-
dowy oraz po przeciwnej stronie sieni kancelaria,
gabinet, pokój pana domu, pokój pani domu oraz
pokój werandowy zwiàzany z otwartà na ogród
zewn´trznà werandà. W trakcie tylnym odnotowa-
no: kredens, jadalni´, bibliotek´ oraz wydzielony
pokoik goÊcinny (ze wzmiankowanà w literaturze

4. Dwór w Drogini, po-
kój bilardowy, stan
przed 1939 r. Fot. arch.
4. Manor house in
Droginia, snooker room,
state prior to 1939.
Photo: archive.

boazerià rokokowà). Po przeciwleg∏ej stronie sieni
znajdowa∏y si´: pralnia, garderoba, s∏u˝bówka
oraz sanitariaty i klatka schodowa na pi´terko.
Funkcje nie musia∏y byç stabilne, a up∏yw czasu
jeszcze je zaciera. Wed∏ug innej relacji w trakcie
tylnym znajdowa∏a si´ kaplica, a obok kancelarii
mieÊci∏y si´ pokoje dziadka i babci. W tej wersji
pokój pana domu lokowany by∏ na pi´trze. Na
fotografiach widzimy fragmenty pokoju bilar-
dowego (il, 4), salonu, gabinetu, pokoju pana
domu oraz werandy (il. 5). Z dawnej ikonografii
wy∏ania si´ obraz wn´trz nieprzepe∏nionych, urzà-
dzonych eklektycznie, z wykorzystaniem elementów
z ró˝nych epok i stylów. Amfiladowy uk∏ad po-
mieszczeƒ, jednolite w ca∏ym domu posadzki drew-
niane – parkiet w „jode∏k´” – oraz p∏ycinowe drzwi
i Êciany malowane na mocny, ciemny kolor, kon-
trastujàcy z bia∏ymi sufitami tworzy∏y ramy
wn´trz. Drzwi by∏y malowane na bia∏o i na kolor
ciemny (bràzowy?). Na Êcianach widoczne sà

poziome szlaki, oddzielajàce Êcian´ od partii sufi-
towej. Bogactwem dekoracji wyró˝nia∏ si´ salon,
w którym dostrzegamy lamperi´ podkreÊlonà ciem-
niejszà linià oraz znajdujàcy si´ powy˝ej poziomy
fryz z motywem meandra. Nad drzwiami widoczne
sà zarysy malowanych supraport – p∏ycin dekora-
cyjnych. Utrwalone na zdj´ciach fragmenty wy-
posa˝enia salonu to jeden z portretów w bogatej
ramie zdobionej plastycznym ornamentem kwia-
towym, niewielki okràg∏y intarsjowany stolik bie-
dermeierowski oraz fotel z kanapà obite wzorzystà
tapicerkà. Wn´trze oÊwietla∏ wiszàcy Êwiecznik.
W pokoju bilardowym wi´kszoÊç miejsca zajmowa∏
masywny stó∏ bilardowy wsparty na czterech
tralkowych nogach. Na Êcianach wisia∏y portrety
o ró˝nych formatach. Wyposa˝enie dope∏nia∏y
∏adne krzes∏a w stylu biedermeier, taka˝ kanapka
i stolik prostokàtny. W naro˝niku znajdowa∏ si´
trudny do identyfikacji stylowej kàtowy kredensik.
Pokój oÊwietla∏y lampy naftowe – wiszàca i stojàca,

5. Dwór w Drogini, amfilada pokoi, stan przed 1939 r. Fot. arch.
5. Manor house in Droginia, enfilade of rooms, state prior to 1939. Photo: archive.

a dekorowa∏ go bukiet suchych kwiatów w stojà-
cym na stoliku przy kanapie porcelanowym wa-
zonie. W gabinecie królowa∏y ci´˝kie fotele klubowe
w typie angielskim obite skórà. Zdj´cie utrwali∏o
ponadto komod´, stolik i krzes∏o biedermeierow-
skie oraz wiele bibelotów i drobnych akcesoriów.
WÊród nich wyró˝niajà si´ metalowe (zapewne
srebrne) Êwieczniki pi´cio- i jednoÊwiecowe, zegar
kominkowy na marmurowych kolumienkach oraz
przybory pisarskie. Na Êcianie wisia∏a para repre-
zentacyjnych portretów pani i pana domu z pocz.
XX w. W pokoju pana domu dostrzegamy par´
portretów popiersiowych z XIX w., kobierzec w ty-
pie wschodnim zawieszony na Êcianie oraz komplet
mebli z czworobocznym stolikiem, neobarokowym,
tapicerowanym fotelem i fotelikiem typu thoneto-
wskiego. Widaç te˝ fragment ∏ó˝ka z drewnia nym
„przodem”, z p∏ycinà i ga∏kami. Stolik, zarzucony
ksià˝kami i dokumentami, nakryty jest lnianà lub
we∏nianà serwetà z geometrycznym wzorem i buj-
nymi fr´dzlami. Na zdj´ciach z werandy i ganku
widoczne sà meble ogrodowe, wyplatane z wikliny
oraz krzes∏a i foteliki Michaela Thoneta. Wokó∏
dworu znajdowa∏y si´, rozmieszczone w licznych
czworobocznych drewnianych donicach, roÊliny
egzotyczne. Rozpoznajemy wÊród nich agawy, juki,
krzewy figowca oraz prawdopodobnie rododendro-
ny. Dla przechowywania owego bogactwa roÊlin
w sezonie zimowym s∏u˝y∏a umieszczona nieopo-
dal dworu, w malowniczym sàsiedztwie stawu-ka-
na∏u ogrodowego, cieplarnia. Tak wi´c ze skrom-
nych przekazów ikonograficznych wy∏ania si´ dwór,
którego pomieszczenia urzàdzone sà skromnie
i elegancko, bez prze∏adowania sprz´tami i bibe-
lotami, co by∏o w∏aÊciwe dla niektórych wn´trz
mieszczaƒskich tej epoki. Widoczna jest dba∏oÊç
o wygod´ i estetyk´, przy pewnej dozie dowolnoÊci
w doborze wyposa˝enia. Nie ma wn´trz z jednoli-
tym garniturem mebli, nie ma „muzealnego” na-
gromadzenia antyków. Liczne portrety przedsta-
wiajà cz∏onków rodziny. ReprezentacyjnoÊç ogra-
niczona jest do skali kameralnej, na miar´ domu
rodzinnego.

Wszystko to zosta∏o bezpowrotnie zniszczone

w 1945 r., gdy dwór zosta∏ wyw∏aszczony na
rzecz skarbu paƒstwa i przekazany w u˝ytkowanie
Gminnej Spó∏dzielni „Samopomoc Ch∏opska”.
Cz´Êç inwentarza uda∏o si´ uratowaç rodzinie w∏a-
Êcicieli, cz´Êç natomiast uleg∏a zniszczeniu i roz-
proszeniu. Wn´trza dworskie s∏u˝y∏y ró˝nym celom,
m.in. jako magazyn nawozów, sala zebraƒ, sklep
i szko∏a. Na fotografiach z okresu powojennego wi-

daç salon przystosowany do zebraƒ wiejskich, z za-
wieszonym w centralnym miejscu portretem towa-
rzysza Bieruta. Niestety, dwór z Drogini podzieli∏ los
innych tego typu obiektów. Jak wykaza∏y badania
zwiàzane z dokumentowaniem strat dziedzictwa
kulturowego Polski w czasie II wojny Êwiatowej
prowadzone pod egidà Ministerstwa Kultury, z ini-
cjatywy Pe∏nomocnika Rzàdu do spraw Polskiego
Dziedzictwa Kulturowego za Granicà, wi´kszoÊç
tzw. kolekcji dworskich zosta∏a rozproszona i znisz-
czona po przejÊciu frontu i w latach powojennych

Polityczna decyzja o eliminacji z ˝ycia paƒstwo-
wego warstwy ziemiaƒskiej, po∏àczona z niew∏aÊci-
wà organizacjà zabezpieczania „mienia podwor-
skiego”, spowodowa∏a niepowetowane straty w za-
sobach zabytków ruchomych. Co gorsza, w wielu
przypadkach elementy wyposa˝enia dworów, cz´-
sto o istotnej wartoÊci artystycznej i historycznej,
nie tyle zmienia∏y w∏aÊcicieli, ile ulega∏y dewa-
stacji i unicestwieniu w r´kach nowych u˝ytkow-
ników. Przerwana ciàg∏oÊç dworskiej tradycji zmu-
sza obecnie do tworzenia rekonstrukcji i muzeal-
nych aran˝acji, jako sposobu na wype∏nienie luki
w pami´ci zbiorowej i utrwalenie obrazu codzien-
nego ˝ycia ziemiaƒstwa w naszym kraju. Nie zapo-
minajàc o ryzyku, które niesie za sobà wspó∏czesna
kreacja retrospektywna takiego wn´trza, trzeba
stwierdziç, ˝e jest to intrygujàce wyzwanie zarówno
dla muzealnika, jak i dla konserwatora

Wn´trze dworu odtworzonego w NadwiÊlaƒ-

skim Parku Etnograficznym w Wygie∏zowie zacho-
wuje podstawowe cechy pierwowzoru: dwutrakto-
woÊç, amfiladowy uk∏ad pomieszczeƒ. Osià wn´trza
jest sieƒ, która rozdziela w poprzek traktu prze-
strzeƒ dworu na dwie symetryczne cz´Êci.
Przelotowa sieƒ, przedzielona Êcianà wzd∏u˝ trak-
tu, tworzy dwa pomieszczenia, przez które prze-
biega g∏ówny ciàg komunikacyjny. WejÊcie g∏ówne
do dworu prowadzi przez portyk. Tu˝ za nim znaj-
duje si´ reprezentacyjna sieƒ z typowym dla pol-
skich dworów wystrojem myÊliwskim. Jej Êciany
zosta∏y udekorowane trofeami ∏owieckimi przez
cz∏onków Ko∏a ¸owieckiego z Chrzanowa. Docelowo
ekspozycja ptaków i zwierzàt ∏ownych b´dzie pod
opiekà Ko∏a, odbywajàcego tu raz w miesiàcu
swoje spotkania. Sta∏à dekoracjà sieni sà naro˝ne
kominki murowane, tynkowane, bielone, wzoro-
wane na kominkach drogiƒskich znanych z powo-
jennej ikonografii. Tylnej cz´Êci sieni przypisano
funkcj´ szatni, zachowujàc w tym wn´trzu wystrój
charakterystyczny dla kredensu, pomieszczenia
s∏u˝àcego do przechowywania zastawy i bielizny

sto∏owej oraz do czynnoÊci koƒczàcych przygoto-
wywanie posi∏ków przed wniesieniem do jadalni.
Pojedyncze zabytkowe meble (kredens, lustro) s∏u-
˝à celom praktycznym oraz wprowadzajà w klimat
dworskiego wn´trza, stanowiàc przedsmak mu-
zealnej ekspozycji.

Zgodnie z koncepcjà zagospodarowania wn´trze

dworu przyporzàdkowano dwóm odr´bnym pro-
gramom. Linia podzia∏u pomi´dzy cz´Êcià muze-
alnà a funkcjonalnà przebiega przez sieƒ (il. 6).

Do realizacji celów komercyjnych przeznaczo-

no dwie sale umieszczone w cz´Êci dworu zaadap-
towanej do nowych zadaƒ: jadalni´ i sal´ muzycz-
nà z zapleczem cateringowym. Sà to du˝e, prze-
stronne pomieszczenia, które uzyskano kosztem
likwidacji wewn´trznych podzia∏ów. Równie˝ dwie
dawniej istniejàce mniejsze klatki schodowe zastà-
piono jednà, umieszczonà centralnie przy sieni.
Modernizacj´ przeprowadzono tak˝e w szczyto-
wych partiach poddasza, urzàdzajàc tam pokoje
goÊcinne z ∏azienkami. Pomieszczenia obj´te pro-
gramem funkcjonalnym otrzyma∏y stylizowany

wystrój, nawiàzujàcy do zabytkowego charakteru
obiektu. B´dà one wykorzystywane do dzia∏alnoÊ-
ci statutowej muzeum, a tak˝e do organizowania
konferencji i koncertów. W ofercie proponuje si´
równie˝ ró˝ne formy spotkaƒ towarzyskich, zawo-
dowych i rodzinnych. Wn´trze tej cz´Êci dworu
zachowuje surowy, drewniany zràb Êcian. Podzia∏
pomi´dzy salami przebiega wzd∏u˝ traktu. W sali
muzycznej b´dà si´ odbywaç koncerty fortepia-
nowe w ramach Mi´dzynarodowego Festiwalu Mu-
zyki Kameralnej i Organowej, które do tej pory,
przez 15 lat, by∏y organizowane w zabytkowym
koÊciele w skansenie.

W sali tej znalaz∏a si´ ekspozycja uzupe∏niajàca

obraz wn´trz dworskich, na którà sk∏adajà si´
reprodukcje starych fotografii z archiwum rodziny
Bzowskich, zrekonstruowana tablica z drzewem
genealogicznym oraz plan zagospodarowania
wn´trz dworu przed rokiem 1945. Towarzyszy jej
wystawa zdj´ç aktualnego stanu dworów z regionu
podkrakowskiego, utrwalonych obiektywem przez
Karola Mroziewskiego.

6. Dwór z Drogini, ekspozycja wn´trz, widok z sieni na muzealnà cz´Êç we frontowym trakcie dworu. Fot. P. Bujakiewicz.
6. Manor house from Droginia, exposition of the interiors, view from the hallway of the museum part in the front. Photo:
P. Bujakiewicz.

7. Dwór z Drogini, ekspozycja wn´trz, pokój pani urzàdzony w stylu Ludwika Filipa. Fot. P. Bujakiewicz.
7. Manor house from Droginia, exposition of the interiors, room of the lady of the house arranged in the Louis Philippe style. Photo:
P. Bujakiewicz.

Cz´Êç muzealna zajmuje pi´ç sal (z lewej stro-

ny sieni) z wiernie odtworzonym podzia∏em wn´trz.
W odró˝nieniu od reszty dworu Êciany sà tu tyn-
kowane i malowane w kolorach zbli˝onych do ko-
loru pieców. W salach tych b´dzie prezentowane
wn´trze mieszkalne zamo˝nej rodziny ziemiaƒ-
skiej z okresu od po∏owy XIX w. do 1945 r., kiedy
to drogiƒski dwór by∏ zamieszkany przez rodzin´
Bzowskich. Poczàtek drogiƒskiej linii Bzowskich
da∏ Kazimierz, uczestnik wojen napoleoƒskich.
Od tej pory dwór by∏ przekazywany z ojca na naj-
starszego syna i s∏u˝y∏ za rodowà siedzib´ przez
prawie 100 lat. WielkoÊç majàtku – ponad 1000
ha – i dochody z gospodarki, w tym ze sprzeda˝y
drewna z w∏asnych lasów, plasowa∏y rodzin´
Bzowskich w gronie zamo˝nych w∏aÊcicieli ziem-
skich. Dla trzech pokoleƒ kolejnych sukcesorów

Droginia by∏a nie tylko domem rodzinnym, ale
i centrum zarzàdzania gospodarkà o profilu rolni-
czo-leÊnym

Przy opracowywaniu za∏o˝eƒ scenariusza sta∏ej

ekspozycji wn´trz dworskich dzieje rodziny Bzow-
skich sta∏y si´ punktem odniesienia. NakreÊli∏y kie-
runek poszukiwaƒ materia∏ów êród∏owych i ekspo-
natów. Najbardziej owocne by∏o nawiàzanie kon-
taktu z najstarszà z ˝yjàcych potomków ostatniego
w∏aÊciciela dworu, panià Teresà Skar˝yƒskà, która
jako dziecko przebywa∏a we dworze dziadka na
wakacjach oraz sp´dzi∏a tu 5-letni okres okupacji.
Rozmowy z nià, zapami´tane przez nià i utrwa-
lone w zapisie inwentaryzacyjnym wyposa˝enie
dworu, a tak˝e zachowana korespondencja by-
∏y cennym êród∏em informacji o dworze i jego
mieszkaƒcach

Ogromnà wartoÊç poznawczà majà te˝ stare

fotografie z rodzinnego archiwum. Dostarczy∏y
one wiarygodnego materia∏u ikonograficznego.
Wyeksponowane w ramkach, pozwolà zwiedzajà-
cym poznaç dawnych mieszkaƒców dworu.

Dawne wyposa˝enie przymusowo opuszczo-

nej rezydencji uleg∏o po 1945 r. unicestwieniu.
Pojedyncze meble czy obrazy przechowywane przez
cz∏onków rodziny jako cenne pamiàtki pozostajà
poza naszym zasi´giem. Nie przynios∏y rezultatu
poszukiwania w miejscu dawnej lokalizacji dworu.
W tym stanie rzeczy eksponaty gromadzone sà po-
przez zakupy w antykwariatach oraz od osób pry-
watnych, b´dàcych w posiadaniu „paƒskich mebli”,
które po 1945 r., kiedy to mienie podworskie by∏o
selekcjonowane przez odpowiednie urz´dy na
potrzeby muzealne, trafi∏y w ich r´ce jako odrzuty.

Ekspozycja muzealna ogranicza si´ do ukaza-

nia najwa˝niejszych funkcji dworu jako domu
mieszkalnego wielopokoleniowej rodziny i centrum
zarzàdzania majàtkiem. Zaprezentowano salon,
gabinet pana, pokój pani, pokój ciotki rezydentki

oraz sypialni´ rodziców i ma∏ych dzieci. Przy
braku autentycznego wyposa˝enia, urzàdzenie
wn´trz zaprojektowano w dawnym stylu drogiƒ-
skiej rezydencji, posi∏kujàc si´ tak˝e i innymi, ty-
powymi dla dworów rozwiàzaniami. Salon urzà-
dzony zosta∏ w stylu biedermeier, pokój pani –
w stylu Ludwika Filipa (il. 7), gabinet pana –
w sposób charakterystyczny dla dwudziestolecia
mi´dzywojennego, pozosta∏e pomieszczenia nato-
miast majà wystrój eklektyczny.

Sta∏ym elementem wyposa˝enia sà cztery piece

kaflowe. Trzy z nich zbudowano z kafli malowa-
nych, pochodzàcych z drogiƒskiego dworu, dato-
wanych na poczàtek XX w., ze wskazaniem na rok
1908, kiedy to we dworze przeprowadzono grun-
towny remont. Sà to piece o ró˝nych kolorach t∏a:
zielonym, kremowym, pomaraƒczowym. Kafle
zdobione sà malowid∏ami o zró˝nicowanych mo-
tywach roÊlinno-geometrycznych. Na dwóch pie-
cach o kremowym i pomaraƒczowym tle, na kilku

8. Dwór z Drogini, ekspozycja wn´trz, malowany piec w ga-
binecie pana. Fot. P. Bujakiewicz.
8. Manor house from Droginia, exposition of the interiors,
painted stove in the room of the lord of the manor. Photo:
P. Bujakiewicz.

9. Dwór z Drogini, ekspozycja wn´trz, malowany piec w sy-
pialni. Fot. P. Bujakiewicz.
9. Manor house from Drogina, exposition of the interiors,
painted stove in the bedroom. Photo: P. Bujakiewicz.

10. Dwór z Drogini, ekspozycja wn´trz, malowany piec z kafli
drogiƒskich w salonie. Fot. P. Bujakiewicz.
10. Manor house from Drogina, exposition of the interiors,
painted stove built of Droginia tiles in the salon. Photo:
P. Bujakiewicz.

kaflach, w centrum kompozycji, znajdujà si´ moty-
wy zwierz´ce: jeleƒ, koƒ, ptaszek. Kafle majà
kszta∏t kwadratu o rozmiarach 21x 21 cm. Paleta
barwnych malowide∏ operuje trzema podstawo-
wymi kolorami: niebieskim, bràzowym, bia∏ym.
Dobra jakoÊç glinianego surowca, stylizacja ludo-
wych motywów i stan malatury Êwiadczà o po-
prawnoÊci warsztatu. Sà to cechy, które w ustala-
niu proweniencji kafli sugerujà powiàzania z war-
sztatami krakowskimi.

Piece kaflowe sà jedynymi oryginalnymi ele-

mentami wyposa˝enia dworskiego. Po konserwacji
wykonanej przez mgr. in˝. arch. Andrzeja Kar-
bowskiego zosta∏y postawione w muzealnej cz´Êci
dworu: w gabinecie pana (il. 8), sypialni (il. 9)
i salonie (il. 10). Czy taka by∏a ich pierwotna loka-
lizacja? W Êwietle wspomnieƒ pani Teresy Skar-
˝yƒskiej bardziej prawdopodobnym miejscem ich
usytuowania by∏y pomieszczenia o ni˝szej randze.

Wyboru obecnego miejsca dokonano z rozmys∏em,
kierujàc si´ potrzebami ekspozycji muzealnej i szer-
szym kontekstem kulturowym. Piece kaflowe o po-
dobnej stylizacji ludowej by∏y u progu XX w.
wÊród post´powych warstw ziemiaƒstwa i inteli-
gencji modnym akcentem wystroju wn´trz, wpisy-
wa∏y si´ bowiem w nurt poparcia dla stylu na-
rodowego.

Odpowiednie wyposa˝enie wn´trz dworskich

jest dla muzeum zadaniem priorytetowym. Jego rea-
lizacja przekracza niestety mo˝liwoÊci finansowe
regionalnej placówki. Zgromadzone do tej pory
eksponaty sà zaledwie zaczàtkiem ekspozycji.
Post´p prac umo˝liwi∏o zaanga˝owanie w odbudo-
w´ i wyposa˝enie dworu marsza∏ka województwa
ma∏opolskiego i przydzielenie Muzeum w Chrza-
nowie znaczàcych Êrodków finansowych na zakup
zabytkowych mebli i dywanów

. Sposobem na

zdobycie eksponatów sà wypo˝yczenia z innych
placówek muzealnych. Znaczàcy zestaw mebli po-
zyskaliÊmy z Muzeum Okr´gowego w Nowym Sà-
czu (oddzia∏ Zamek w Nowym WiÊniczu). Cenna
dla nas jest pozytywna odpowiedê Muzeum Naro-
dowego w Krakowie na proÊb´ o wypo˝yczenie
XIX-wiecznych portretów olejnych. Doceniamy
równie˝ ˝yczliwoÊç w wyra˝eniu przez Muzeum
Historyczne Miasta Krakowa zgody na wykonanie
kopii XVIII-wiecznych portretów przedstawiajà-
cych Hiacenta i Salome´ Bzowskich.

Dwór z Drogini otrzyma∏ w skansenie lokali-

zacj´ podkreÊlajàcà rang´ szlacheckiej siedziby
w strukturze tradycyjnej zabudowy wsi. Usytuowa-
ny na tarasowym wzgórzu, w znacznym oddaleniu
od ch∏opskich zagród, przykuwa uwag´ wielkoÊcià
bry∏y i bielejàcà sylwetkà. Wraz z wysokà wie˝à
XVII-wiecznego koÊcio∏a z Ryczowa dominuje nad
zalesionym zboczem, skrywajàcym najpi´kniejsze
zabytki architektury drewnianej z ma∏ych miaste-
czek i wsi regionu etnograficznego Krakowiaków
Zachodnich. Z zabudowà wiejskà ∏àczy go droga
z urokliwym mostem nad wàwozem. W najbli˝-
szym otoczeniu obiektu podj´to realizacj´ za∏o˝e-
nia parkowego, dostosowanego do wielkoÊci i kon-
figuracji terenu. Nasadzenie szpaleru wysokich
drzew nie tylko spowoduje przys∏oni´cie niezbyt
pi´knego wspó∏czesnego otoczenia, ale tak˝e
wkomponuje drogiƒski dwór w krajobraz kultu-
rowy, który tworzà zamek Lipowiec, skansen
budownictwa drewnianego i rezerwat buczyny
karpackiej.

Na terenie o powierzchni 4 ha b´dàcym w po-

siadaniu NadwiÊlaƒskiego Parku Etnograficznego,

11. Dwór z Drogini w NadwiÊlaƒskim Parku Etnograficznym w Wygie∏zowie, stan po bieleniu elewacji. Fot. P. Bujakiewicz.
11. Manor house from Droginia in the Vistula Ethnographic Park in Wygie∏zow, state after whitewashing the elevationi. Photo:
P. Bujakiewicz.

do historii rodziny w∏aÊcicieli dworu nadaje jej
indywidualny charakter. Warto odnotowaç to
przedsi´wzi´cie muzealne, gdy˝ w czasach powo-
jennych znacznie cz´Êciej traciliÊmy ni˝ odzyskiwa-
liÊmy zabytkowe wn´trza dworskie.

po wyczerpaniu rezerw pod zabudow´ kubaturowà,
wokó∏ dworu mo˝liwa jest jedynie rekonstrukcja
obiektów ma∏ej architektury: kapliczki, altany
ogrodowej, studni dworskiej. W planach zak∏ada
si´ powi´kszenie terenu o przylegajàce do NPE
grunty, co umo˝liwi∏oby rozbudow´ za∏o˝enia
dworskiego o zespó∏ budynków folwarcznych.

Dwór z Drogini jest w skansenie obiektem

o najwi´kszej kubaturze i najwy˝szym standar-
dzie wyposa˝enia technicznego. Dzi´ki tym atutom
mo˝e stanowiç centrum ˝ycia kulturalnego w wy-
daniu „salonowym”, jako przeciwwaga dla ma-
sowych imprez folklorystycznych organizowanych
w plenerach skansenu.

Dwór s∏u˝y publicznoÊci odwiedzajàcej Nad-

wiÊlaƒski Park Etnograficzny od maja 2006 r. Stan
zaawansowania prac rekonstrukcyjnych oraz aran-
˝acji wn´trz pozwalajà stwierdziç, ˝e Ma∏opolska
odzyska∏a kolejny zabytek dokumentujàcy kultur´
dworu polskiego. Ekspozycja wn´trz w dworze
z Drogini, tworzona zgodnie z metodà modelowo-
strukturalnà, przedstawiajàca typowe wyposa˝enie
z epoki konkretnych pomieszczeƒ, jest wa˝nym
dope∏nieniem historycznej panoramy kulturowej
Ma∏opolski. Nawiàzanie w scenariuszu ekspozycji

Mgr Henryka Haduch, d∏ugoletni pracownik, a od
1994 r. kierownik NadwiÊlaƒskiego Parku Etnogra-
ficznego w Wygie∏zowie, dzia∏ajàcego do koƒca 2006 r.
jako oddzia∏ Muzeum w Chrzanowie. Od stycznia
2007 r. wicedyrektor usamodzielnionej placówki
muzealnej pod nazwà Muzeum – NadwiÊlaƒski Park
Etnograficzny w Wygie∏zowie i Zamek Lipowiec.
Autorka opracowaƒ dotyczàcych historii NadwiÊlaƒ-
skiego Parku Etnograficznego, kultury Krakowiaków
Zachodnich oraz kultury materialnej regionu. Jest
tak˝e autorkà scenariusza ekspozycji we wn´trzu
dworu z Drogini.

Mgr Andrzej Siwek, historyk i historyk sztuki,
d∏ugoletni pracownik urz´du konserwatorskiego
w Krakowie, od 2006 r. dyrektor Regionalnego
OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Kra-
kowie. Autor opracowaƒ dotyczàcych ochrony za-
bytków i krajobrazu kulturowego regionu.

he manor house in Droginia, a village located
near MyÊlenice, is a typical example of a resi-

dence of medium wealthy landowners from the
nineteenth century and the first half of the
twentieth century. The turbulent post-war history
of the building, and the struggle for saving and
recreating it in the Vistula Ethnographic Park in
Wygie∏zow illustrate the complicated conservation
of this category of residences.

The manor house was connected with four

families – the Jordans, the Brzechwas, the Dàbskis
and the Bzowskis. There is no information about
the Jordan residence in the sixteenth-seventeenth
century. The Brzechwa manor house from the
second half of the seventeenth century is docu-
mented as partly devastated already at the begin-
ning of the eighteenth century. The wooden
Baroque manor house of Adam Jordan, erected in

INTERIOR OF THE MANOR HOUSE IN DROGINIA – LOST AND RECOVERED

1. Ramy artyku∏u nie pozwalajà na odwo∏anie si´ do szerokiej
literatury poÊwi´conej roli i znaczeniu dworu polskiego.
WieloÊç uj´ç i problemów badawczych dobrze dokumentujà ma-
teria∏y z cyklicznych sesji, organizowanych od 1986 r. przez
Oddzia∏ Kielecki Stowarzyszenia Historyków Sztuki pod
wspólnym tytu∏em Dwór polski: zjawisko historyczne i kul-
turowe.

2. Por.: A.M. Sikorska, Wiejskie siedziby szlachty polskiej
z czasów saskich, Warszawa 1991; M. LeÊniakowska, „Polski
dwór” – wzorce architektoniczne, mit, symbol, Warszawa 1992.

3. R. de Latour, Wyposa˝enie wn´trz dworów w Êwietle êróde∏
skarbowych z lat 1828-1867 w Guberni radomskiej, (w:) Dwór
polski w XIX wieku. Zjawisko historyczne i kulturowe,
Warszawa 1992, s. 141-164; ¸. Kondratowicz-Miliszkiewicz,
Zagadnienie ekspozycji wn´trz dworu Êredniozamo˝nego zie-
mianina z lat trzydziestych XX wieku na przyk∏adzie przygo-
towywanej ekspozycji we dworze z ˚yrzyna w Muzeum Wsi
Lubelskiej, (w:) Dwór polski w XIX wieku. Zjawisko historycz-
ne i kulturowe, Warszawa 2000, s. 181-192; B. Malinowski,
Wn´trza dworów szlacheckich na Kaszubach na przyk∏adzie
dwóch ekspozycji w Kaszubskim Parku Etnograficznym,
Warszawa 2000, s. 409-419.

4. K. Kutrzebianka, Powiat myÊlenicki, (w:) Katalog zabyt-
ków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, Warsza-
wa 1953, s. 264; M. Kornecki, Zabytki sztuki, (w:) Monogra-
fia powiatu myÊlenickiego, Kraków 1970, t. 1, s. 303; A. Si-
wek, Dwór z Drogini – dzieje dawne i wspó∏czesne, (w:) Dwór
polski w XIX wieku. Zjawisko historyczne i kulturowe, War-
szawa 1998, s. 319-338; B. Sanocka, By∏ dwór. Jest dwór!
Historia dworu z Drogini i jego przeniesienia do Wygie∏zowa,
Kraków 2006.

5. I. Miczyƒska, Katalog zabytkowego parku w Drogini, 1975,
mpis w archiwum WUOZ w Krakowie.

6. A. Siwek, Utracony zabytek póênego historyzmu – koÊció∏
z Drogini, „WiadomoÊci Konserwatorskie Województwa Kra-
kowskiego”, t. 8, 1998, s. 45-62.

7. A. Mysiƒski, Z Drogini do Osieczan. Dzieje zatopionej
i przeniesionej parafii pw. Âw. Wojciecha, Osieczany 2004.

8. Archiwum Paƒstwowe w Krakowie, Rel. Castr. Crac. No 142
(1719 r.), s. 3459-3520 (Oblata Inwentarza z 1719 r.).

9. Akta Wojewódzkiego Urz´du Ochrony Zabytków w Kra-
kowie, teczka „Droginia”.

10. Tam˝e.

11. M. Kozub, J. Szlezak, Projekt architektoniczny rekon-
strukcji dworu z Drogini, Kraków 2000, orygina∏ pracy w ak-
tach Muzeum w Chrzanowie.

12. Por.: A. Siwek, Dwór z Drogini..., jw., s. 324-326.

13. Katalog..., jw., s. 264. Fotografia w zbiorach Ma∏opolskie-
go Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie.

14. M. Kornecki, Dawny drewniany koÊció∏ w Drogini i jego
zabytki, wydawnictwo Sekcji KoÊcio∏ów Drewnianych Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki w Krakowie, nr 28, Kraków 1995.

15. A. Mysiƒski, Z Drogini…, jw., s. 80, fot. 2.

16. L. Puszet, Sprawozdanie z wycieczki do powiatu myÊle-
nickiego, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki”, t. VII,
1906, s. CCCLXI.

17. Relacja pani Teresy Skar˝yƒskiej, córki ostatniego w∏aÊ-
ciciela Drogini.

18. Na temat prac Pe∏nomocnika Rzàdu do Spraw Polskiego
Dziedzictwa Kulturowego za Granicà por.: W. Kowalski, Stra-
ty wojenne muzeów w Polsce, czy to ju˝ historia?, „Archiwa,
Biblioteki i Muzea KoÊcielne”, t. 63, 1994, s. 43-53. O pracach
zespo∏u badawczego w Ma∏opolsce por.: G. DreÊcik, Straty
dziedzictwa kulturowego Polski w czasie II wojny Êwiatowej
(relacja z prac na terenie Ma∏opolski), „Teki Krakowskie”,
t. IV, 1997, s. 129-135.

19. Por.: B. Szmygin, Dwór polski – zjawisko kulturowe i his-
toryczne jako problem konserwatorski, (w:) Dwór polski w XIX
wieku. Zjawisko historyczne i kulturowe, Warszawa 1995,
s. 231-241.

20. A. Mysiƒski, jw., s. 258-263.

21. W archiwum NadwiÊlaƒskiego Parku Etnograficznego
w Wygie∏zowie znajdujà si´ listy Teresy Skar˝yƒskiej, stare
zdj´cia, zapis inwentaryzacyjny wn´trza dworu – stan z 1945 r.
oraz pami´tnik Anny Marii Bzowskiej z lat 1939-1945.

22. Szczególne zaanga˝owanie i pomoc w organizacji ekspozy-
cji i zdobyciu Êrodków finansowych wykaza∏ p. Janusz Sepio∏,
w czasie gdy sprawowa∏ funkcj´ marsza∏ka województwa ma-
∏opolskiego.

23. Por. m.in.: S. Markowski, Dwór polski, Warszawa 1995; H.
Faryna-Paszkiewicz, M. Omilanowska, R. Pasieczny, Atlas
zabytków architektury w Polsce, Warszawa 2001; O. Dyba,
A. Gaczo∏, Polska – dwory, Kraków 2004; R. Marcinek, A. Si-
wek, Polska – pa∏ace, Kraków 2004.

24. Skarby muzeów Ma∏opolski, Kraków 2004.

Przypisy

1730, survived within its walls to the twentieth
century. The nineteenth and twentieth century,
when the Droginia landed estate belonged to the
Dàbski (after 1760-ca. 1866) and Bzowski (ca.
1866-1945) families, coincided with an expansion
and modernisation of the residence, accomplished
in stages. The post-war years denoted careless
exploitation and failed attempts at adapting the
building. The manor house ceased to exist in 1985,
when it was pulled down in connection with the
construction of the Dobczyce water reservoir. The
construction elements and outfitting details were
temporarily secured.

In 1996 the Museum in Chrzanow purchased

the Droginia manor house to reconstruct it in the
Vistula Ethnographic Park in Wygie∏zow. The
recreation of the manor house was conducted in
1999-2006, and followed by the organisation of an
exposition of interiors. The authors of the arrange-
ment resorted to sparse iconographic sources –
photographs from the early twentieth century.
The interiors were reconstructed by preserving the
fundamental feature of the original: an enfilade
configuration. At dining room and music room
with catering facilities are located in a part of the
manor house adapted to new tasks created by the
commercial exploitation of the building. The
museum part includes five rooms with a faithfully
reconstructed division of the interior. The museum
exposition is limited to a presentation of the most
important functions fulfilled by the manor house
as a residence of a multi-generational family and
an administration centre of a landed estate. The

display includes the living room, the study of the
master of the house, the room of the lady of the
house, the room of a live-in relative, and the bed-
room of the parents and small children. Due to the
lack of authentic outfitting, the designers referred
to analogies with other identical interiors from the
period. The living room is designed in the
Biedermeier style, the room of the lady of the house
– in the Louis Philippe style, the study of the
master of the house – in a style characterstic for the
interwar period, while all the remaining interiors
display an eclectic style. A valuable element of the
outfitting are four tile stoves, three of which were
built out of painted tiles from the Droginia manor
house and originate from the early twentieth
century.

Plans for the future foresee arranging the sur-

rounding of the manor house – a park and a farm-
stead complex. Little Poland has thus regained
another historical monument documenting the
culture of the Polish manor house. The exposition,
created in accordance with the model-structural
method and featuring typical outfitting from the
epochs of concrete interiors, is an important sup-
plement of the historical cultural panorama of
Little Poland. References to the history of the
owner’s family endow it with an individual
character. This is a noteworthy museum undertak-
ing in view of the fact that during the post-war
period we lost many more historical manor house
interiors than managed to regain.

Zbigniew Kobyliƒski, Agnieszka Paczuska

POGLÑDY M¸ODZIE˚Y LICEÓW WARSZAWSKICH

NA TEMAT ZABYTKÓW: CZY TEORIE KONSERWATORSKIE

SÑ ZGODNE Z OCZEKIWANIAMI SPO¸ECZNYMI?

raz z post´pem procesów tworzenia si´ spo-
∏eczeƒstw obywatelskich i stopniowej deregu-

lacji instytucji paƒstwa pod koniec XX w. sta∏o si´
jasne, ˝e nie mo˝na skutecznie chroniç i konserwo-
waç zabytków wbrew opinii publicznej i bez udzia-
∏u spo∏eczeƒstwa. To spo∏eczeƒstwo bowiem decy-
duje w ostatniej instancji, co stanie si´ zachowy-
wanym dla przysz∏ych pokoleƒ i chronionym pie-
czo∏owicie dziedzictwem kulturowym, a co spoÊród
dóbr kultury minionych pokoleƒ

zostanie zapom-

niane, bezrefleksyjnie uznane za niegodne zacho-
wania i przekszta∏cone w „Êmieci”

bàdê te˝ Êwia-

domie odrzucone w procesie „anatemizacji” jako
hereditas damnosa – „dziedzictwo niechciane” czy
wr´cz „przekl´te”

. O kluczowej roli spo∏eczeƒstwa

w ochronie zabytków mówi∏ np. w listopadzie
1998 r. w przededniu reformy samorzàdowej
w Polsce Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na
Uchodêstwie Ryszard Kaczorowski, zwracajàc
uwag´, ˝e „niedocenianie i niewykorzystanie, a cz´-
sto wr´cz niwelowanie si∏y inicjatywy spo∏ecznej
by∏o jednym z g∏ównych b∏´dów lat powojennych”,
a ówczesny generalny konserwator zabytków,
prof. Andrzej Tomaszewski, z nadziejà oczekiwa∏
nadejÊcia czasów Rzeczypospolitej samorzàdowej:
„Jedynie bowiem w jej strukturach widzieç mo˝-
na zapewnienie dziedzictwu kultury zarówno w∏aÊ-
ciwej ochrony prawnej, jak i opieki konserwa-
torskiej. Jedynie dzi´ki niej ochrona dóbr kultury
stanie si´ nie tylko obowiàzkiem, ale i prawem
obywatela”

Zachowanie historycznego Êrodowiska kultu-

rowego cz∏owieka jest zadaniem, które nie mo˝e
byç zatem efektywnie realizowane tylko i wy∏àcz-
nie przez wyspecjalizowane s∏u˝by konserwator-
skie powo∏ywane przez poszczególne paƒstwa.
Zdaniem wspó∏czesnych teoretyków ochrony za-
bytków konieczne jest wr´cz ograniczanie rosz-
czeƒ profesjonalistów do pe∏nej w∏adzy decyzyjnej

nad zabytkami. Jak piszà np. Krystyna Paw∏owska
i Magdalena Swaryczewska, „tendencje tego ro-
dzaju, stanowiàce niegodnà kontynuacji spuÊcizn´
minionego ustroju, to próba chronienia zabytków
«przed ludêmi» i «bez udzia∏u ludzi». Jest to meto-
da niezgodna nie tylko z zasadami demokracji, lecz
tak˝e z fundamentalnym celem ochrony, który
dobrze wyra˝a samo okreÊlenie «dziedzictwo naro-
dowe» (nale˝àce do narodu, a nie do urz´dników
czy profesjonalnych konserwatorów)”

. Skoro jed-

nak przetrwanie dziedzictwa kulturowego uzale˝-
nione jest od postaw i aktywnoÊci spo∏eczeƒstwa
wobec zabytków, to kluczowe znaczenie dla wszel-
kich programów ochrony i konserwacji dziedzic-
twa musi mieç poznawanie opinii spo∏eczeƒstwa na
temat potrzeby istnienia zabytków, ich wartoÊci
dla spo∏eczeƒstwa i akceptowanych spo∏ecznie spo-
sobów post´powania z zabytkami. JeÊli bowiem
dzia∏ania konserwatorskie, opierajàce si´ na opi-
niach eksperckich i zasadach doktrynalnych, roz-
mijaç si´ b´dà z oczekiwaniami spo∏ecznymi, to
wówczas ich skutecznoÊç b´dzie minimalna.

Mo˝liwe reakcje na sytuacj´ takiej ewentualnie

pojawiajàcej si´ odmiennoÊci sà oczywiÊcie dwoja-
kie: bàdê to dostosowywanie programów konser-
watorskich do aktualnych oczekiwaƒ publicznych
(co jednak niesie ze sobà oczywiÊcie powa˝ne nie-
bezpieczeƒstwo podporzàdkowania ochrony zabyt-
ków cz´sto zmieniajàcym si´ modom czy te˝ bie-
˝àcym wydarzeniom politycznym), bàdê te˝ – dro-
gà edukacji i tzw. marketingu spo∏ecznego – inicjo-
wanie zmian poglàdów spo∏eczeƒstwa w po˝àda-
nym kierunku (oczywiÊcie, w tym drugim z kolei
przypadku powstaje problem, kto jest uprawniony
do orzekania, jakie poglàdy na temat ochrony za-
bytków sà w∏aÊciwe i po˝àdane). W ka˝dym jed-
nak przypadku poznanie poglàdów spo∏eczeƒstwa
powinno byç punktem wyjÊcia do planowania w∏aÊ-
ciwej strategii dzia∏aƒ konserwatorskich.

Tymczasem w tej w∏aÊnie dziedzinie – para-

doksalnie – polskie konserwatorstwo i zabytko-
znawstwo, cenione na Êwiecie zarówno za wysoki
poziom refleksji teoretycznej, jak i za spektakularne
osiàgni´cia praktyczne, ma niezwykle wiele do zro-
bienia. Nie prowadzono bowiem dotàd szerzej za-
krojonych badaƒ opinii publicznej na temat zabyt-
ków, a jedyne publikacje na ten temat mia∏y cha-
rakter skromnych przyczynków, nie tyle dostarcza-
jàcych jakiejÊ ugruntowanej êród∏owo wiedzy, ile
projektujàcych przysz∏e niezb´dne obszary badaƒ

Taka sytuacja stwarza potencjalne zagro˝enia

dla ochrony dziedzictwa kulturowego, poniewa˝ nie
pozwala zrozumieç przyczyn braku akceptacji pew-
nych dzia∏aƒ konserwatorskich, jak równie˝ unie-
mo˝liwia opracowywanie strategii dzia∏aƒ popu-
laryzujàcych w spo∏eczeƒstwie rozwiàzania oparte
na opiniach eksperckich. Dlatego te˝ za palàcà po-
trzeb´ w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturo-
wego uznaç nale˝y prowadzenie badaƒ nad wiedzà
publicznà i opiniami spo∏ecznymi na temat zabyt-
ków. Szczególnie istotne – jak si´ wydaje – jest po-
znanie wiedzy i opinii m∏odzie˝y, przede wszyst-
kim dlatego, ˝e „dzieci sà politykami przysz∏oÊci”,
a ponadto dlatego, ˝e w procesie edukacji szkol-
nej mo˝liwe jest ewentualne prowadzenie dzia∏aƒ
kszta∏tujàcych poglàdy m∏odzie˝y w kierunku zgod-
nym z doktrynà konserwatorskà. Po zakoƒczeniu
procesu edukacji szkolnej znacznie trudniej jest ju˝
oddzia∏ywaç na poglàdy i opinie spo∏eczeƒstwa.

Krokiem w kierunku poznania wiedzy i opinii

m∏odzie˝y polskiej na temat zabytków oraz potrze-
by i sposobów ich ochrony i wykorzystania sta∏a
si´ ankieta audytoryjna

przeprowadzona w roku

2005 w 17 warszawskich ogólnokszta∏càcych li-
ceach publicznych. Ankietà obj´to ∏àcznie 1198
osób w trzech grupach wiekowych (16 klas pierw-
szych oraz po 17 klas drugich i trzecich) w nast´-
pujàcych szko∏ach:
q LXXIX Liceum Ogólnokszta∏càce im. Armii

Krajowej – Bemowo,

q CV Liceum Ogólnokszta∏càce im. Zbigniewa

Herberta – Bia∏o∏´ka,

q XXII Liceum Ogólnokszta∏càce im. Jose Marti –

Bielany,

q LXV Liceum Ogólnokszta∏càce im. gen. Józefa

Bema – Mokotów,

q LXXXIX Liceum Ogólnokszta∏càce – Ochota,
q XXXI Liceum Ogólnokszta∏càce im. hetmana

Stefana ˚ó∏kiewskiego – Praga Po∏udnie,

q XXXVI Liceum Ogólnokszta∏càce im. Stefana

Starzyƒskiego – Praga Pó∏noc,

q XVIII Liceum Ogólnokszta∏càce im. Jana Za-

moyskiego – ÂródmieÊcie,

q XL Liceum Ogólnokszta∏càce im. Stefana

˚eromskiego – Wola,

q XVI Liceum Ogólnokszta∏càce im. Stefanii

Sempo∏owskiej – ˚oliborz,

q LI Liceum Ogólnokszta∏càce im. Tadeusza

KoÊciuszki – Rembertów,

q XLVI Liceum Ogólnokszta∏càce im. Stefana

Czarnieckiego – Targówek,

q CVIII Liceum Ogólnokszta∏càce – Ursus,
q CIX Liceum Ogólnokszta∏càce im. Heleny

Modrzejewskiej – Ursynów,

q XXVI Liceum Ogólnokszta∏càce im. gen. Hen-

ryka Jankowskiego „Kuby” – Wawer,

q XXXVIII Liceum Ogólnokszta∏càce im. Stani-

s∏awa Kostki Potockiego – Wilanów,

q LXXIII Liceum Ogólnokszta∏càce im. Zawisza-

ków Proporca „Victoria” – W∏ochy

Szko∏y te zosta∏y wytypowane na zasadzie do-

boru losowego spoÊród wszystkich warszawskich
124 publicznych liceów ogólnokszta∏càcych, po jed-
nej szkole z ka˝dej dzielnicy Warszawy. Podzia∏ na
dzielnice zosta∏ wprowadzony, ˝eby sprawdziç, czy
lokalizacja liceum ma jakikolwiek wp∏yw na wie-
dz´, jakà uczniowie posiadajà na temat zabytków
i ich ochrony. Po przeanalizowaniu wyników an-
kiety okaza∏o si´ jednak, ˝e miejsce po∏o˝enia szko-
∏y, w tym przypadku dzielnica Warszawy, nie od-
grywa znaczàcej roli w poglàdach m∏odzie˝y. Nie
mia∏a równie˝ znaczàcego wp∏ywu na uzyskane wy-
niki pozycja danej szko∏y w rankingu liceów war-
szawskich

; a zatem osiàgni´ty przez szko∏´ presti˝

i wysoki poziom nauczania nie przek∏adajà si´ na
wi´ksze uÊwiadomienie uczniów tych szkó∏ w za-
kresie ochrony i opieki nad zabytkami. Analizujàc
wyniki badaƒ pod kàtem wieku bioràcych udzia∏
w ankiecie, mo˝na zauwa˝yç tak˝e, ˝e dane nie ró˝-
nià si´ od siebie zasadniczo, a zatem równie˝ i kry-
terium wieku ankietowanych uczniów nie jest wy-
znacznikiem posiadanej wiedzy.

SpoÊród wszystkich pytaƒ ankiety

, dotyczàcych

takich kwestii, jak definicja zabytku, przyk∏ady za-
bytków w najbli˝szej okolicy, w Polsce, w Europie
i na Êwiecie, potrzeba ochrony zabytków, gotowoÊç
do w∏àczenia si´ do dzia∏aƒ na rzecz ochrony za-
bytków itp., chcielibyÊmy w tym miejscu rozwa˝yç
jedynie trzy zagadnienia, te mianowicie, w których
uwidoczni∏a si´ istotna i niepokojàca ró˝nica mi´-
dzy poglàdami przyjmowanymi przez teoretyków
ochrony i konserwacji zabytków a opiniami wyra-
˝onymi przez ankietowanà m∏odzie˝ warszawskà.

Kwestie te dotyczà tego, czym byç powinny

i komu mia∏yby s∏u˝yç zabytki, czy winny byç one
wykorzystywane do wspó∏czesnych celów i jakie sà
granice autentycznoÊci zabytku, których nie nale˝y
przekraczaç w procesie konserwacji. Pytania doty-
czàce tych problemów sformu∏owane zosta∏y celo-
wo w taki sposób, aby sprawdziç, czy poglàdy wy-
ra˝ane wspó∏czeÊnie przez teoretyków konserwa-
torstwa i zabytkoznawstwa akceptowane sà rów-
nie˝ przez m∏odzie˝.

Wspó∏czesne funkcje zabytków

Pytajàc o to, czym powinny byç zabytki, zapropo-
nowano ankietowanym do wyboru jednà z dwóch
mo˝liwych odpowiedzi: pierwszà – sugerujàcà, ˝e
zabytki mia∏yby byç odizolowane od spo∏eczeƒ-
stwa, dobrze chronione i odwiedzane jedynie spo-
radycznie przez turystów i wycieczki szkolne, dru-
gà zaÊ – sugerujàcà, ˝e zabytki winny byç „˝ywy-
mi” obiektami, wykorzystywanymi dla wspó∏czes-
nych, po˝àdanych spo∏ecznie celów. Oczywiste jest,
˝e we wspó∏czesnej doktrynie konserwatorskiej za-
k∏ada si´, ˝e druga z tych odpowiedzi jest w∏aÊci-
wa, ˝e znalezienie nowej funkcji pomaga, a w wielu
przypadkach warunkuje zachowanie obiektu zabyt-
kowego. Ju˝ s∏ynna Karta Wenecka z 1964 r., pod
którà figuruje m.in. podpis ówczesnego generalne-
go konserwatora zabytków, prof. Jana Zachwato-
wicza, g∏osi∏a w swoim artykule 5., ˝e: „Konserwacji
zabytków zawsze sprzyja ich u˝ytkowanie na cele
u˝yteczne spo∏ecznie; u˝ytkowanie takie jest zatem

po˝àdane, nie mo˝e wszak˝e pociàgaç za sobà zmian
uk∏adu bàdê wystroju budowli. Sà to granice, w ja-
kich nale˝y pojmowaç i mo˝na dopuszczaç zagos-
podarowanie, wymagane przez ewolucj´ zwyczajów
i obyczajów”. O wprowadzaniu nowych, wspó∏-
czesnych funkcji do obiektów zabytkowych mówi
si´ najcz´Êciej w kontekÊcie rewitalizacji zabytków
bàdê te˝ ca∏ych historycznych regionów czy dziel-
nic miast. Og∏oszone w 1976 r. Zalecenie UNESCO
dotyczàce ochrony i wspó∏czesnej roli obszarów
historycznych stwierdza w artykule 33.: „Ochronie
i restauracji powinna towarzyszyç rewitalizacja.
W zwiàzku z tym by∏oby rzeczà o podstawowym
znaczeniu utrzymaç w∏aÊciwe, istniejàce funkcje,
zw∏aszcza handel i rzemios∏o, a tak˝e wprowadzaç
nowe, które – jeÊli majà byç trwa∏e na d∏u˝szà met´
– powinny byç zgodne z ekonomicznym i spo∏ecznym
kontekstem miasta, regionu lub kraju, w którym
zosta∏y wprowadzone”

. W zwiàzku z tym jesteÊ-

my Êwiadkami w wielu krajach Êwiata, w tym tak-
˝e coraz cz´Êciej i w Polsce, adaptowania zabytko-
wych obiektów do nowych funkcji. Tymczasem,
jak wynika z uzyskanych wypowiedzi uczniów li-
ceów warszawskich, m∏odzie˝ ca∏kowicie odmiennie
postrzega funkcjonowanie zabytków w spo∏eczeƒ-
stwie, ˝yczàc sobie, by zabytki tworzy∏y izolowane
i sporadycznie odwiedzane „wyspy historii” w mo-
rzu wspó∏czesnego krajobrazu (il. 1). Przyt∏aczajàca
wi´kszoÊç ankietowanych, bo a˝ 87,27 proc., stwier-
dzi∏a, ˝e zabytki winny byç miejscami zamkni´-
tymi, dobrze chronionymi i dost´pnymi jedynie dla
zwiedzajàcych.

1. Odpowiedzi ankietowa-
nych uczniów liceów war-
szawskich na pytanie:
„Czym powinny byç za-
bytki?”.
1. Answers of respondents –
secondary school students
from Warsaw – to the ques-
tion: ”What should histori-
cal monuments be?”

2. Odpowiedzi ankietowa-
nych uczniów liceów warszaw-
skich na pytanie: „Komu s∏u-
˝à zabytki?”.
2. Answers of respondents –
secondary school students
from Warsaw – to the ques-
tion: ”Who are historical
monuments to serve?”.

Spo∏eczne role zabytków

Takie rozumienie przez m∏odzie˝ wspó∏czesnej roli
zabytków potwierdzone zosta∏o odpowiedziami
udzielonymi na inne pytanie, a mianowicie: „Komu
s∏u˝à zabytki?” (il. 2). Zaproponowano tu ankie-
towanym wybór jednej lub kilku spoÊród czterech
mo˝liwoÊci: w∏aÊcicielom i u˝ytkownikom, turys-
tom, mieszkaƒcom okolicy, a tak˝e negujàcà spo-
∏ecznà u˝ytecznoÊç zabytków w ogóle. Wspó∏czesna
doktryna konserwatorska k∏adzie nacisk na to, ˝e
istnienie zabytków stanowi wartoÊç przede wszyst-
kim dla mieszkaƒców danego regionu, miasta czy
wsi. ObecnoÊç zabytków – pozwalajàc miejscowej
ludnoÊci ˝yç w pe∏nym historycznych znaczeƒ Êro-
dowisku – przyczynia si´ do polepszenia jakoÊci
˝ycia. Takà wartoÊç zabytków zauwa˝y∏o co praw-
da 61,19 proc. wszystkich ankietowanych, ale

Wi´kszoÊç uczestników ankiety (58,88 proc.)
opowiedzia∏a si´ mianowicie za pe∏nà i wiernà re-
konstrukcjà obiektu zabytkowego, wykonanà no-
woczesnymi technikami i z wykorzystaniem wspó∏-
czeÊnie dost´pnych materia∏ów. Druga pod wzgl´-
dem liczebnoÊci grupa respondentów opowiedzia-
∏a si´ za zachowaniem „trwa∏ych ruin” zabytku
(31,95 proc.), natomiast tylko nieliczna cz´Êç
ankietowanych (7,39 proc.) uzna∏a za s∏uszne
dokonanie zabiegu, który uwa˝any jest obecnie
przez wielu teoretyków konserwatorstwa za najbar-
dziej w∏aÊciwy, a mianowicie jedynie symboliczne

znacznie wi´cej, bo a˝ 95,49 proc. zwróci∏o uwag´
na to, ˝e zabytki s∏u˝à turystom. Potwierdzi∏o to
zatem rozumienie zabytków jako obiektów pozo-
stajàcych zasadniczo poza sferà codziennego ˝ycia,
odwiedzanych i zwiedzanych sporadycznie w ra-
mach wakacyjnych woja˝y.

AutentycznoÊç zabytków

Najwi´kszym jednak zaskoczeniem sta∏y si´ odpo-
wiedzi udzielone na pytanie, co zdaniem ankietowa-
nych uczniów liceów warszawskich nale˝y uczyniç,
jeÊli zabytek architektoniczny uleg∏ zniszczeniu

w stopniu uniemo˝liwiajàcym dalsze utrzymanie go
w autentycznej formie. Zaproponowano do wybo-
ru cztery mo˝liwoÊci, reprezentujàce cztery koncep-
cje teoretyczne dotyczàce konserwacji zabytków:
q usunàç pozosta∏oÊci zabytku i na tym miejscu

zbudowaç zupe∏nie inny, nowoczesny obiekt;

q ratowaç za wszelkà cen´ to, co jeszcze pozosta∏o

i zachowaç w formie „trwa∏ej ruiny”;

q odbudowaç dok∏adnie w dawnej formie, ale sto-

sujàc nowoczesne materia∏y;

q poprosiç architektów, ˝eby zaprojektowali no-

woczesny budynek, ale nawiàzujàcy do dawne-
go, zabytkowego.

Odpowiedzi ankietowanych uczniów (il. 3) su-

gerujà niemal ca∏kowità rozbie˝noÊç opinii spo∏e-
czeƒstwa i opinii eksperckich w kwestii w∏aÊciwych
metod post´powania konserwatorskiego wobec tych
zabytków, które uleg∏y powa˝nemu zniszczeniu.

zachowanie zabytku w formie historycznych na-
wiàzaƒ wspó∏czesnej architektury.

M∏odzie˝ z warszawskich liceów ogólnokszta∏-

càcych opowiedzia∏a si´ zatem w znacznym stop-
niu za dopuszczalnoÊcià i potrzebà rekonstrukcji
zabytków. Nie znajduje natomiast w ogóle zrozu-
mienia u m∏odzie˝y wiàzana z postmodernizmem
wspó∏czesna idea zachowania niematerialnych war-
toÊci zabytku lub kompleksu zabytkowego poprzez
uwzgl´dnienie historycznych inspiracji przy pro-
jektowaniu nowoczesnych budowli. Ta koncepcja,
nazwana retrowersjà, w Polsce po raz pierwszy
wprowadzona zosta∏a w ˝ycie na poczàtku lat 80.
XX w. w odniesieniu do odbudowy staromiejskiej
cz´Êci Elblàga. Jak pisze twórczyni tej koncepcji,
Maria Lubocka-Hoffman: „W imi´ autentyzmu od-
rzucono myÊl o rekonstrukcji i historycznych styli-
zacjach, pomimo posiadania ogromnej liczby ma-
teria∏ów ikonograficznych niemal dla ka˝dej ka-
mienicy. Wytyczne zaleci∏y zatem projektowanie
domów we wspó∏czesnych formach (…), których
kompozycja, proporcje, podzia∏y elewacji i rodzaj
materia∏ów elewacyjnych powinny wywo∏ywaç sko-
jarzenia z historycznà kamienicà”

. Retrowersja,

definiowana jako „zespó∏ dzia∏aƒ podejmowanych
na zniszczonych obszarach staromiejskich, które
respektujà historyczne uwarunkowania, lecz nie re-
produkujà dawnej zabudowy”

, w miejsce ochro-

ny samego dziedzictwa chroni zatem raczej niema-
terialne wartoÊci tego dziedzictwa

. Taka kon-

cepcja konserwacji zabytków uznana zosta∏a przez
wielu teoretyków za prze∏omowà. Bohdan Ryma-
szewski na przyk∏ad pisa∏ o niej ostatnio w taki
sposób: „Na ruinach Starych Miast odradzanie
si´ historycznego ducha, przenoszonego przez

wspó∏czesnà, dobrà architektur´, dzi´ki zas-
tosowaniu retrowersji, stanowi proces zbli˝ony do
losu tekstów literackich, s∏u˝àcych filmowym sce-
nariuszom, albo do pojawiania si´ we wspó∏czesnej
muzyce ludowych czy starodawnych wàtków. Tak
w∏aÊnie np. w Elblàgu, Szczecinie, Ko∏obrzegu od-
˝ywajà, przetworzone zgodnie z odczuciami, a tak-
˝e potrzebami dnia dzisiejszego, nagromadzone
w ciàgu kilku stuleci architektoniczne i urbanis-
tyczne motywy”

Taka forma konserwacji zabytków mo˝e byç

jednak trudna do zaakceptowania przez spo∏e-
czeƒstwo, o czym Êwiadczà wyniki omawianej tu
ankiety. Koncepcja retrowersji wywodzi si´ bowiem
z eksperckiego rozumienia poj´cia autentycznoÊci,
wyra˝onego dobitnie np. w 1912 r. przez Józefa
Muczkowskiego (1860-1943), który twierdzi∏, ˝e
„uzupe∏nianie lub odtwarzanie tego co ju˝ zgin´∏o
jest bezwarunkowo niedopuszczalne”

Ju˝ wczeÊniej w tej sprawie zabra∏ g∏os angiel-

ski filozof John Ruskin (1819-1900), który w swej
ksià˝ce Seven lamps of architecture (1849) stwier-
dzi∏, ˝e „restauracja oznacza zniszczenie najrady-
kalniejsze, jakie znieÊç budowla mo˝e”

, a Max

Dvoﬁák (1874-1921) w jednej ze swych prac pisa∏:
„Za falsyfikaty bowiem uznajemy dzisiaj wszystkie
historyzujàce dodatki, falsyfikaty nie mogà zastà-
piç straconych orygina∏ów, natomiast dewaluujà to,
co si´ zachowa∏o, tak jak fa∏szywe portrety kom-
promitujà starà galeri´ przodków lub nowoczesne
przekszta∏cenie stary dokument”. I dalej: „Po∏àczo-
ne ze starymi budowlami takie stylowe wierne re-
konstrukcje, chcàc udawaç stylowy charakter artys-
tyczny architektury, choç nawet w przybli˝eniu nie
mogàce mu dorównaç, powodujà zawstydzajàce

3. Odpowiedzi ankietowa-
nych uczniów liceów war-
szawskich na pytanie, jak
nale˝y postàpiç w przypadku
zniszczenia zabytku archi-
tektonicznego.
3. Answers of respondents –
secondary school students
from Warsaw – to a question
about conduct in the case
of a damaged architectural
monument.

sfa∏szowanie dawnego zabytku, fa∏szerstwo tym
bardziej godne politowania, ˝e zestawione z war-
toÊciami, których znaczenie polega przede wszyst-
kim na tym, ˝e w ÊwiadomoÊci i otoczeniu od-
biorcy przyjmowane sà jako autentyczny przekaz
przesz∏oÊci”

W Êlad za tymi poglàdami wszystkie mi´dzy-

narodowe dokumenty doktrynalne wywodzàce si´
z europejskiej tradycji rozumienia autentycznoÊci,
co najmniej od czasu Karty Ateƒskiej

z 1931 r.,

w której stwierdzono, ˝e „dominuje ogólna tenden-
cja do zaniechania pe∏nych restauracji”, wyst´pu-
jà przeciwko dokonywaniu wspó∏czesnych rekon-
strukcji zniszczonych zabytków. Na przyk∏ad nie-
dawna Karta Krakowska z roku 2000 stwierdza
˝e: „Nale˝y unikaç rekonstrukcji ca∏ych cz´Êci
«w stylu budynku». Rekonstrukcja bardzo ma∏ych
cz´Êci o architektonicznym znaczeniu mo˝e byç
do przyj´cia wyjàtkowo pod warunkiem, ˝e opar-
ta jest o precyzyjnà i niekwestionowanà dokumen-
tacj´. JeÊli wykonanie wi´kszych cz´Êci przestrzen-
nych czy funkcjonalnych jest konieczne do w∏aÊci-
wego u˝ytkowania budynku, powinny one odzwier-
ciedlaç wspó∏czesnà architektur´. Rekonstrukcja
ca∏ego budynku zniszczonego przez konflikt
zbrojny czy kl´ski ˝ywio∏owe jest do przyj´cia je-
dynie ze wzgl´du na wyjàtkowe spo∏eczne czy kul-
turowe wskazania zwiàzane z to˝samoÊcià ca∏ej
wspólnoty”

Takie rozumienie autentycznoÊci zakwestiono-

wane zosta∏o jednak w koƒcu XX w. Andrzej To-
maszewski przewidywa∏, ˝e w XXI w. „europejska
filozofia konserwatorska ewoluowaç b´dzie pod
wp∏ywem innych obszarów kulturowych nasze-
go globu, zw∏aszcza kultur Dalekiego Wschodu,
które pos∏ugujà si´ innym poj´ciem «autentyzmu».
Szanowaç, czciç i chroniç b´dziemy nie tylko
autentyzm historycznej substancji – jak relikwii
Êwi´tych Paƒskich. Równorz´dne znaczenie i war-
toÊç uzyska autentyzm historycznej formy. Zabytki
zniszczone przez kataklizmy spowodowane przez
natur´ lub cz∏owieka b´dà po ka˝dej katastrofie
«naukowo» odbudowywane, a zabytkowe budowle
znajdujàce si´ w z∏ym stanie technicznym b´dà Êci-
Êle «naukowo» dokumentowane, «naukowo» rozbie-
rane i tak samo wiernie odbudowywane. Za t´ cen´
b´dziemy ocalaç naszà to˝samoÊç kulturowà”

Odbudowa zniszczonych zabytków – chocia˝

odrzucana przez teoretyków konserwacji zabyt-
ków jako sprzeczna z zasadà zachowania auten-
tycznoÊci – akceptowana by∏a powszechnie przez
spo∏eczeƒstwo np. w przypadku odbudowy miast

w Polsce po II wojnie Êwiatowej. Dokonywanie ta-
kich wiernych rekonstrukcji zabytków nierzadko
wiàza∏o si´ oczywiÊcie z inspiracjami politycznymi
lub patriotyczno-narodowymi

. Nie zmienia to fak-

tu, ˝e w∏aÊnie taka forma zachowania dziedzictwa
kulturowego odbierana jest spo∏ecznie jako bar-
dziej w∏aÊciwa ni˝ zachowanie ruin

i znacznie bar-

dziej w∏aÊciwa ni˝ postmodernistyczna retrowersja.
Dzieje si´ tak dlatego, ˝e inne ni˝ pe∏na i wierna
rekonstrukcja formy konserwacji mogà byç trudne
do zrozumienia lub wr´cz ca∏kowicie niezrozumia-
∏e dla nieprzygotowanych odbiorców, a przez to
wartoÊci dziedzictwa zostanà utracone

. Dobitnym

potwierdzeniem faktu, ˝e materialna autentycz-
noÊç substancji zabytkowej nie odgrywa istotnej
roli w procesie spo∏ecznej percepcji zabytku, sà
odpowiedzi udzielane przez uczestników ankiety,
proszonych o podanie przyk∏adów zabytków.
Otó˝ a˝ 518 spoÊród 1198 ankietowanych osób
(43,24 proc.) jako przyk∏ad zabytku poda∏o
Zamek Królewski w Warszawie, a wi´c obiekt
zniszczony doszcz´tnie w czasie II wojny Êwiatowej
i odbudowany dopiero na mocy politycznej decyzji
podj´tej w roku 1971, czyli stosunkowo nie-
dawno

. Nastàpi∏o zatem w percepcji spo∏ecznej

pe∏ne uto˝samienie rekonstrukcji z autentycznym
zabytkiem, co oznacza, ˝e tradycyjne rozumienie
autentycznoÊci ma w dzisiejszych czasach znacze-
nie ju˝ tylko dla naukowców i ekspertów. Dla
spo∏eczeƒstwa kryterium autentycznoÊci zabytku
nie jest zatem autentycznoÊç substancji, ale auten-
tycznoÊç niematerialnych wartoÊci zabytkowych
i nie ma ju˝ wi´kszego znaczenia to, ˝e noÊnikiem
tych autentycznych wartoÊci jest nieautentyczna
substancja.

Warto zauwa˝yç, ˝e potoczne rozumienie

autentycznoÊci – wyra˝one tak dobitnie w omawia-
nej w niniejszym artykule ankiecie – zbli˝a si´ do
obecnego w kulturach pozaeuropejskich, a przyj-
mowanego ostatnio równie˝ i w europejskiej teorii
konserwatorstwa, rozumienia autentycznoÊci jako
rezydujàcej wcale nie w substancji, ale w∏aÊnie
w formie zabytku.

Kwestia autentycznoÊci w kulturze europejskiej

sta∏a si´ istotna w Êredniowieczu i wiàza∏a si´ z po-
twierdzaniem prawdziwoÊci chrzeÊcijaƒskich re-
likwii. Przeniesienie relikwii Êwi´tych (translatio)
wymaga∏o oficjalnego potwierdzenia autentycznoÊ-
ci przez KoÊció∏. Jednak˝e relikwie uzyskiwa∏y to
potwierdzenie nie w wyniku naukowego – w dzi-
siejszym rozumieniu – ustalania ich autentyzmu,
lecz wskutek ich zdolnoÊci do sprawiania cudów

Dzisiejsze rozumienie poj´cia autentycznoÊci

ukszta∏towa∏o si´ w XVIII w. i jest tworem epoki
romantyzmu

. Szczególnego znaczenia nabra∏o dà-

˝enie do odtworzenia stanu „autentycznego” w do-
bie puryzmu w XIX w. Poj´cie to pojawi∏o si´ jako
element mi´dzynarodowej doktryny konserwator-
skiej po raz pierwszy w preambule Karty Wenec-
kiej z 1964 r., gdzie stwierdzono, ˝e ludzkoÊç po-
czuwa si´ do przekazania przysz∏ym pokoleniom za-
bytkowych dzie∏ „w ca∏ym bogactwie ich autentyz-
mu”

. Wprowadzono je wówczas jako oczywiste

dla twórców dokumentu i niewymagajàce definicji.
Dopiero w póênych latach 70. ub. stulecia, kiedy
Komitet Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO wpro-
wadzi∏ do swoich wytycznych „test autentycznoÊci”
jako miar´ prawdziwoÊci wartoÊci kulturowej obiek-
tu, który ma byç wpisany na List´ Âwiatowego
Dziedzictwa UNESCO

, poj´cie to uzyska∏o status

formalny. Stwierdzono mianowicie, ˝e zabytek pro-
ponowany do wpisu na List´ powinien „odpowia-
daç kryterium autentycznoÊci w odniesieniu do je-
go koncepcji, materia∏u, wykonania i otoczenia”

Poj´cie autentycznoÊci u˝yte zosta∏o tak˝e

w Europejskiej Karcie Dziedzictwa Architektonicz-
nego, przyj´tej przez Rad´ Europy w Amsterdamie
w 1975 r., w której stwierdzono, ˝e „dziedzictwo to
winno byç przekazane przysz∏ym pokoleniom w jego
autentycznym stanie”

. A˝ do poczàtku lat 90. ub.w.

wydawa∏o si´ oczywiste, ˝e autentycznoÊç zabytku
to przede wszystkim autentycznoÊç substancji za-
bytkowej – materia∏u, z którego jest on wykonany.
„W substancji zabytkowej zawarty jest autentyzm
zabytku” – pisa∏ Mieczys∏aw Kurzàtkowski w swoim
Ma∏ym s∏owniku ochrony zabytków w 1989 r.

Takie rozumienie autentycznoÊci leg∏o w∏aÊnie

u podstaw teorii konserwatorskiej, zgodnie z którà
obiektów zabytkowych nie nale˝y odbudowywaç,
a jedynie konserwowaç ich stan aktualny. Doktryna
ta zosta∏a jednak naruszona w zwiàzku ze znisz-
czeniem ogromnej liczby zabytków w czasie ostat-
niej wojny. Podczas gdy w niektórych krajach uzna-
no, ˝e zachowaç nale˝y ruiny pojedynczych zbom-
bardowanych lub wysadzonych w powietrze obiek-
tów (np. gotycka katedra w Coventry w Anglii) czy
nawet ca∏ych zniszczonych miejscowoÊci (jak np.
wioska Oradur-sur-Glane w zachodniej Francji, za-
chowana w stanie z lipca 1944 r., kiedy to hitlerow-
cy wymordowali wszystkich jej mieszkaƒców

w Polsce podj´to decyzj´ o odbudowie zabytkowych
centrów historycznych miast. Dyskusja w tym wzgl´-
dzie dotyczy∏a przede wszystkim odbudowy War-
szawy. Podczas gdy niektórzy teoretycy twierdzili,

˝e warszawskà Starówk´ nale˝y utrzymaç w for-
mie trwa∏ej ruiny, jako dokument hitlerowskiego
barbarzyƒstwa, bàdê te˝ stworzyç jedynie „wielkà
piramid´ z gruzów”, zaÊ miasto odbudowaç w du-
chu modernizmu

, Jan Zachwatowicz, k∏adàc zr´-

by pod „polskà szko∏´ konserwatorskà”, b´dàcà
raczej – zdaniem samego twórcy – wymuszonym
odst´pstwem od tradycyjnych zasad konserwator-
skich, stwierdza∏, ˝e „nie mogàc zgodziç si´ na wy-
darcie naszych pomników kultury, b´dziemy je re-
konstruowaç, b´dziemy je odbudowywaç od fun-
damentów, aby przekazaç pokoleniom jeÊli nie
autentycznà, to przynajmniej dok∏adnà form´ tych
pomników, ˝ywà w naszej pami´ci i dost´pnà
w materia∏ach”

. Uzasadniajàc swojà koncepcj´,

Jan Zachwatowicz odwo∏ywa∏ si´ do uczuç patrio-
tycznych i wartoÊci emocjonalnych zwiàzanych
z zabytkami, antycypujàc w ten sposób dalsze dys-
kusje na temat poj´cia autentycznoÊci. Warto za-
uwa˝yç, ˝e wspó∏czeÊnie z tych samych wzgl´dów –
emocjonalnych, a czasem i politycznych – podej-
mowane sà nadal sprzeczne z oficjalnà doktrynà
konserwatorskà odbudowy obiektów zabytkowych,
np. odbudowa znacznej cz´Êci fortecy Louisbourg
w Nowej Szkocji w Kanadzie i zabytkowego cen-
trum Quebecu w zwiàzku z obchodami stulecia
Kanady i „pokojowà rewolucjà” w Quebecu z póê-
nych lat 60. XX w.

, odbudowa Zamku Królew-

skiego w Warszawie podj´ta decyzjà Edwarda Gier-
ka po wydarzeniach grudniowych 1970 r., odbu-
dowa koÊcio∏a Frauenkirche w Dreênie po zjedno-
czeniu Niemiec (pozostawionego poczàtkowo jako
trwa∏a ruina przypominajàca zniszczenie miasta
podczas nalotów alianckich w czasie II wojny Êwia-
towej), odbudowa zamku w Trokach na Litwie czy
odbudowa Êredniowiecznego mostu w Mostarze
w BoÊni, zniszczonego przez chorwackie czo∏gi
w 1993 r.

Nie jest to oczywiÊcie zjawisko nowe –

niematerialne wartoÊci zwiàzane z zabytkami wy-
korzystywane by∏y z pobudek ideologicznych i pa-
triotycznych, wielokrotnie naruszajàc rygorystycz-
ne normy konserwatorskie. Przyk∏adami byç tu mo-
gà: restauracja zamku krzy˝ackiego w Malborku
jako „pruskiej Walhalli”, odbudowa historycznego
centrum Kalisza, zniszczonego w 1914 r., budowa
katedry na Hradczanach w gotyckim stylu po uzys-
kaniu niepodleg∏oÊci przez Czechos∏owacj´ w 1918 r.
czy konserwacja cerkwi na placu Czerwonym
w Moskwie po 1918 r.

Niemniej zawsze, a˝ do

lat 90. XX w., dzia∏ania takie traktowano jako
odst´pstwo od zasad konserwacji dziedzictwa kul-
turowego. Kiedy w 1980 r. na List´ Âwiatowego

Dziedzictwa UNESCO wpisane zosta∏o warszawskie
Stare Miasto, uzasadnieniem nie by∏y jego wartoÊ-
ci zabytkowe, ale fakt, ˝e stanowi ono „wyjàtkowy
przyk∏ad rekonstrukcji zespo∏u historycznego”.
AutentycznoÊç by∏a zatem w tym kontekÊcie rozu-
miana nie jako to˝samoÊç substancji zabytkowej,
ale jako prawdziwoÊç czy wiernoÊç rekonstrukcji
tej substancji.

Burzliwa dyskusja na temat znaczenia poj´cia

autentycznoÊci zabytku, kryteriów jej ustalania
i praktyki orzekania mia∏a miejsce w roku 1994,
w zwiàzku ze zg∏oszeniem przez rzàd Japonii wàt-
pliwoÊci, czy stosowana tradycyjnie w tym kraju
praktyka cyklicznego rozbierania budowli drew-
nianych i zast´powania poprzednich elementów
konstrukcyjnych nowymi nie b´dzie traktowana
jako naruszenie autentycznoÊci obiektów zabytko-
wych w „zachodnim” sensie tego poj´cia. Si´gajàca
VII w. n.e. Êwiàtynia Ise jest bowiem co dwadzieÊ-
cia lat ca∏kowicie rekonstruowana, co stanowi spe-
cyficznà form´ konserwacji zabytku, powiàzanà
z symbolicznà rewitalizacjà obiektu w czasie cere-
monii religijnej. Takie post´powanie, polegajàce
na wymianie dawnej substancji na nowà, wynika
zresztà równie˝ z powodów czysto praktycznych.
W specyficznych warunkach klimatycznych Japo-
nii trwa∏oÊç materia∏ów organicznych wynosi od
20 lat (w przypadku cedrowych gontów) do maksi-
mum 400 lat (w przypadku elementów konstruk-
cji noÊnej). W zwiàzku z tym w pracach konserwa-
torskich nacisk k∏adzie si´ nie na autentycznoÊç ma-
teria∏ów, która jest niemo˝liwa do osiàgni´cia, ale
na autentycznoÊç zamys∏u i rzemios∏a, stosowane sà
bowiem wy∏àcznie tradycyjne techniki budownic-
twa i zdobnictwa, jak równie˝ wykorzystuje si´ ta-
kie same (choç nie te same) materia∏y, co u˝yte
w czasie inicjalnego procesu konstrukcyjnego

. Ten

sam proces cyklicznej wymiany substancji, przy za-
chowaniu formy i techniki, dotyczy np. meczetów
w Timbuktu w Mali i innych ziemnych budynków
pó∏nocnej i wschodniej Afryki, krytych strzechà gro-
bowców Kasubi, zawierajàcych szczàtki kolejnych,
od XIX w., królów Baganda z Ugandy, wpisanych
na List´ Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO drew-
nianych cerkwi Ki˝ego Pogostu na wyspie na jezio-
rze Onega w rosyjskiej Karelii czy wszelkich innych
budowli, wznoszonych z surowców organicznych,
na obszarach zarówno europejskich, jak i poza-
europejskich. Problem zachowania autentycznoÊci
w przypadku stopniowej wymiany piewotnego su-
rowca poruszy∏ ju˝ w staro˝ytnoÊci Plutarch, opisu-
jàc histori´ naprawy statku Argonautów w Atenach

Trzy kolejne konferencje

na temat autentycz-

noÊci, które odby∏y si´ w 1994 r. w Bergen, w Ne-
apolu i w Nara w Japonii zwróci∏y zatem uwag´
historyków architektury i teoretyków konserwacji
zabytków na koniecznoÊç relatywistycznego rozu-
mienia owego poj´cia. Dokument z Nara

stwier-

dza, ˝e „wszelkie oceny dotyczàce wartoÊci przy-
pisywanej dziedzictwu, jak równie˝ wiarygodnoÊci
zwiàzanych z dziedzictwem êróde∏ informacji,
mogà byç odmienne w ró˝nych kulturach, a nawet
w obr´bie tej samej kultury. Nie jest przeto mo˝li-
we opieranie sàdów na temat wartoÊci i autentycz-
noÊci na tych samych, ustalonych kryteriach.
Przeciwnie, respekt nale˝ny wszystkim kulturom
wymaga, aby dziedzictwo kulturowe by∏o rozpa-
trywane i oceniane w obr´bie kontekstów kulturo-
wych, którym przynale˝y” (art. 11). Wynika z tego
dalej, ˝e: „W zale˝noÊci od charakteru dziedzictwa
kulturowego, jego kontekstu kulturowego i jego
ewolucji w czasie, oceny autentycznoÊci mogà byç
zwiàzane z wartoÊcià wielkiej rozmaitoÊci êróde∏
informacji. Aspektami tych êróde∏ mogà byç for-
ma i zamys∏, materia∏y i substancje, wykorzystanie
i funkcja, tradycje i techniki, po∏o˝enie i otoczenie,
nastrój i wra˝enie, jak równie˝ inne czynniki wew-
n´trzne i zewn´trzne” (art. 13).

Dalsze rozszerzenie poj´cia autentycznoÊci

przynios∏o w 1996 r. sympozjum w San Antonio,
w czasie którego zwrócono m.in. uwag´, ˝e w dzi-
siejszym Êwiecie, w którym zmiana jest regu∏à,
autentycznoÊç kulturowa mo˝e byç rozumiana ja-
ko odzwierciedlenie istoty oferowanego doÊwiadcze-
nia kulturowego, a zatem ocena autentycznoÊci
musi koncentrowaç si´ (przynajmniej w niektórych
przypadkach) na niematerialnych wartoÊciach za-
bytku czy miejsca

W efekcie tych dyskusji nastàpi∏a gruntowna

zmiana nie tylko rozumienia poj´cia „autentycz-
noÊç”, definiowanego teraz jako „miara esencjalnej
prawdy wartoÊci lub przekazów komunikowanych
przez dziedzictwo kulturowe”

, ale tak˝e zmiana

koncepcji konserwatorskich, zw∏aszcza w kwestii
dopuszczalnoÊci rekonstrukcji, a wi´c wprowadza-
nia w obiekt zabytkowy nowej, „nieautentycznej”
substancji zabytkowej. Stwierdzono bowiem, ˝e
noÊnikiem autentycznych niematerialnych wartoÊ-
ci kulturowych mogà byç obiekty, miejsca czy
krajobrazy, których substancja zabytkowa nie jest
autentyczna w tradycyjnym rozumieniu tego po-
j´cia. Przyznano zatem racj´ sformu∏owaniom za-
wartym w tzw. Karcie z Burra, przyj´tej przez
Australijski Komitet Narodowy ICOMOS w 1999 r.

(pierwsza jej wersja pochodzi z 1979 r.), gdzie
stwierdzono wr´cz, ˝e rekonstrukcja jest w∏aÊciwa,
jeÊli „miejsce jest niekompletne wskutek zniszcze-
nia lub zmian” (art. 20)

, czy te˝ w Karcie Kon-

serwacji Miejsc o WartoÊci dla Dziedzictwa Kultu-
rowego, przyj´tej przez Nowozelandzki Komitet
Narodowy ICOMOS w 1992 r.

Zwrócenie uwagi

na wartoÊç niematerialnego dziedzictwa kulturo-
wego, niekoniecznie zwiàzanego z „autentyczny-
mi” pod wzgl´dem substancjalnym obiektami, za-
owocowa∏o uchwaleniem przez UNESCO w roku
2003 specjalnej konwencji mi´dzynarodowej

Poglàdy licealistów warszawskich intuicyjnie

zgodne sà zatem z aktualnymi nurtami w doktry-
nie konserwatorskiej, nurtami, które europejska
myÊl konserwatorska zaakceptowa∏a jednak dopie-
ro w ciàgu ostatniej dekady, po nader burzliwych
dyskusjach teoretycznych.

Warto wreszcie zauwa˝yç, ˝e ankieta kolejny

raz ukaza∏a zjawisko zmiennoÊci znaczeƒ zabyt-
ków i wartoÊci zabytkowych w czasie. Otó˝ przy-
najmniej cz´Êç licealistów nie odbiera ju˝ Pa∏acu
Kultury i Nauki w Warszawie jako znienawidzo-
nego symbolu stalinowskiego uciemi´˝enia narodu
polskiego po II wojnie Êwiatowej i zalicza go do ka-
tegorii zabytku godnego ochrony i zachowania
(8,51 proc. ankietowanych).

Jakie wnioski wyprowadziç mo˝na z przeprowa-

dzonej w warszawskich liceach ogólnokszta∏càcych
ankiety? Optymizmem napawa fakt, ˝e m∏odzie˝
jednoznacznie uznaje, i˝ dobrze jest, ˝e zabytki
istniejà (99 proc. odpowiedzi), uwa˝a, ˝e zabytki
wymagajà ochrony (98 proc. odpowiedzi) oraz wy-
ra˝a cz´Êciowà przynajmniej gotowoÊç do aktywnej
partycypacji w procesach ich konserwacji (44 proc.
pozytywnych odpowiedzi na pytanie: „Czy w∏àczy∏-
byÊ si´ jako wolontariusz w dzia∏ania na rzecz opie-
ki i ochrony zabytków w Twojej okolicy?” i 50 proc.
pozytywnych odpowiedzi na pytanie: „Czy w przy-
sz∏oÊci by∏byÊ sk∏onny systematycznie przeznaczaç
pewnà kwot´ na ochron´ zabytków?”). Natomiast
niepokojem musi napawaç stwierdzony w wyniku
przeprowadzonej ankiety rozziew mi´dzy doktry-
nami konserwatorskimi a spo∏ecznymi oczekiwania-
mi w stosunku do zabytków historycznych. Trzeba
zatem zapytaç o to, o co pyta∏ Marcin Kula w od-
niesieniu do relacji mi´dzy naukowà a potocznà
wizjà dziejów: „W jakim stopniu powinniÊmy iÊç za
g∏osem spo∏eczeƒstwa i kiedy powinniÊmy staraç si´
je przekonaç do naszej wizji – jeÊli jest odmienna”

Oceniajàc wyniki ankiety, trzeba jednak wziàç

pod uwag´ fakt, ˝e m∏odzie˝ w niej uczestniczàca,

chocia˝ zazwyczaj prawid∏owo definiowa∏a poj´cie
zabytku, jako ka˝de materialne dzie∏o cz∏owieka
b´dàce Êwiadectwem minionych czasów bàdê ma-
jàce znaczenie kulturowe

, to w przewa˝ajàcej

wi´kszoÊci przypadków, myÊlàc o konkretnych za-
bytkach, kojarzy∏a z tym poj´ciem raczej dzie∏a
architektury monumentalnej, takie jak zamki, pa-
∏ace czy katedry. Âwiadczà o tym najcz´Êciej wy-
mieniane przez respondentów przyk∏ady obiektów
zabytkowych: Pa∏ac Wilanowski w Warszawie,
Wawel w Krakowie, katedra Notre Dame i wie˝a
Eiffla w Pary˝u, Colosseum w Rzymie, Krzywa
Wie˝a w Pizie, koÊció∏ Sagrada Familia w Barce-
lonie, piramidy w Egipcie czy Wielki Mur Chiƒski.
Nieliczni tylko licealiÊci wspominali o mniej spek-
takularnych obiektach, takich jak XIX-wieczne
kamienice na warszawskiej Pradze, zabytkowa ga-
zownia w Warszawie, stara papiernia w Konstan-
cinie, twierdza w Modlinie. Byç mo˝e zatem po-
glàdy m∏odzie˝y na temat w∏aÊciwych dzia∏aƒ kon-
serwatorskich by∏yby nieco inne, gdyby w wi´k-
szym stopniu wzi´∏a ona pod uwag´ takie w∏aÊnie
„bardziej codzienne”, mniej atrakcyjne turystycz-
nie obiekty zabytkowe. Mo˝e wówczas w wi´kszym
stopniu akceptowano by wprowadzanie do takich
obiektów nowych funkcji ekonomicznych, ale te˝
byç mo˝e w wi´kszym stopniu akceptowano by
rozbiórki takich obiektów i zast´powanie ich no-
woczesnà architekturà. Niepokojàce jest, ˝e m∏o-
dzie˝ nie zauwa˝a wszechobecnych przecie˝ w swym
najbli˝szym otoczeniu materialnych Êwiadectw his-
torii, o czym Êwiadczy∏y liczne wypowiedzi typu „na
Bemowie nie ma ˝adnych zabytków”. Oznacza to,
˝e wartoÊci zabytkowe nie sà oczywiste dla wszyst-
kich i ˝e ich percepcja wymaga z jednej strony edu-
kacji i treningu, a z drugiej uwydatnienia ich i zro-
zumia∏ej interpretacji.

Dr hab. Zbigniew Kobyliƒski jest profesorem Uniwer-
sytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego, gdzie kieruje
sekcjà archeologii i wyk∏ada zarzàdzanie dziedzictwem
kulturowym, a tak˝e docentem w Instytucie Archeo-
logii i Etnologii PAN. W latach 1995-1999 pe∏ni∏ funk-
cj´ zast´pcy generalnego konserwatora zabytków. By∏
m.in. ekspertem UNESCO w dziedzinie ochrony pod-
wodnego dziedzictwa kulturowego, przedstawicielem
Polski w Komisji ds. Zarzàdzania Dziedzictwem
Archeologicznym ICOMOS i w organizacji Europae Ar-
chaeologiae Consilium. Obecnie jest prezesem Stowarzy-
szenia Naukowego Archeologów Polskich i cz∏onkiem
zarzàdu Europejskiego Stowarzyszenia Archeologów.

Mgr Agnieszka Paczuska jest absolwentkà historii kul-
tury na Uniwersytecie Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego.

1. O ró˝nicy mi´dzy zakresem poj´ç „dóbr kultury” i „dzie-
dzictwa kultury” pisa∏ A. Tomaszewski, Dziedzictwo i zarzà-
dzanie, (w:) Problemy zarzàdzania dziedzictwem kulturowym,
K. Gutowska (red.), Warszawa 2000, s. 7-11.

2. O spo∏ecznym zapominaniu przesz∏oÊci pisa∏ D. Lowenthal,
The past is a foreign country, Cambridge 1985, s. 204-206.

3. O „niechcianym dziedzictwie” pisa∏a K. Gutowska, Nie-
chciane dobra kultury: chroniç czy niszczyç?, (w:) Dziedzictwo
kulturowe – konteksty odpowiedzialnoÊci, K. Gutowska (red.),
Warszawa 2003, s. 97-123; o procesach odcinania si´ od prze-
sz∏oÊci i ich skutkach zob.: M. Kula, Krótki raport o u˝ytko-
waniu historii, Warszawa 2004, s. 143-159; poj´cia „anatemi-
zacji” u˝ywamy za: A. Zalewska, rec. z Archaeologies of the
contemporary past, „Archeologia Polski”, 48, 2003, s. 254.

4. Teksty przemówieƒ wyg∏oszonych podczas konferencji
„Czynnik spo∏eczny a ochrona zabytków w warunkach refor-
my samorzàdowej” w Krakowie, w dniu 21 listopada 1998 r.,
zamieszczone (w:) Zabytki i spo∏eczeƒstwo, K. Gutowska,
Z. Kobyliƒski (red.), Warszawa 1999, s. 15-21.

5. K. Paw∏owska, M. Swaryczewska, Ochrona dziedzictwa kul-
turowego. Zarzàdzanie i partycypacja spo∏eczna, Kraków
2002, s. 110.

6. A. Wójcik, P. Szpanowski, Jak uczyç opieki nad zabytkami?,
(w:) Zabytki i..., jw., s. 90-104. Dzia∏ania w tym kierunku
podejmowane sà ostatnio w ramach prowadzonego przez
Zbigniewa Kobyliƒskiego seminarium z zarzàdzania dzie-
dzictwem kulturowym na Wydziale Nauk Historycznych
i Spo∏ecznych Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego
w Warszawie.

7. Na temat tej formy ankietowania zob.: T. ˚mijewska, A. Po-
korska, Ankieta audytoryjna, (w:) Podr´cznik ankietera,
Z. Sawiƒski, P. B. Sztabiƒski, F. Sztabiƒski (red.), Warszawa
2000, s. 269-278.

8. Autorzy pragnà podzi´kowaç dyrekcjom i nauczycielom wy-
mienionych szkó∏ za umo˝liwienie przeprowadzenia ankiety.

9. Internet, www.eduseek.interklasa.pl, Ranking liceów war-
szawskich 2004. Wybrane do badaƒ szko∏y zajmowa∏y zró˝ni-
cowane pozycje w tym rankingu: od miejsca w pierwszej dzie-
siàtce, a˝ do miejsc poni˝ej setnego, uzyskano zatem dobrà re-
prezentacj´ zró˝nicowania presti˝owego liceów warszawskich,
a byç mo˝e tak˝e i zró˝nicowanego poziomu nauczania.

10. Pe∏ne dane êród∏owe przedstawione zosta∏y (w:) A. Paczu-
ska, Stan wiedzy uczniów warszawskich liceów ogólnokszta∏-
càcych na temat ochrony zabytków, praca magisterska, Uni-
wersytet Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie, War-
szawa 2006; por. te˝: Z. Kobyliƒski, A. Paczuska, Doktryny
konserwatorskie a oczekiwania spo∏eczne: poglàdy m∏odzie˝y
liceów warszawskich na temat zabytków, „Saeculum Christia-
num”, 14 (1), 2007, s. 191-207.

11. Tekst tego dokumentu zob.: Mi´dzynarodowe zasady
ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego, wybra∏
i opracowa∏ Z. Kobyliƒski, Warszawa 1998, s. 55-69.

12. M. Lubocka-Hoffman, Miasta historyczne zachodniej i pó∏-
nocnej Polski. Zniszczenia i programy odbudowy, Bydgoszcz
2004, s. 158.

13. M. Lubocka-Hoffman, Retrowersja – konserwatorska
metoda odbudowy miasta historycznego, (w:) Problemy zarzà-
dzania..., jw., s. 200.

14. B. Szmygin, Kszta∏towanie koncepcji zabytku i doktryny
konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin 2000, s. 267.

15. B. Rymaszewski, Polska ochrona zabytków. Refleksje z lat
1918-2002, Warszawa 2002, s. 71.

16. J. Muczkowski, Stan dzisiejszej nauki o konserwacji zabyt-
ków, (w:) Pami´tnik pierwszego zjazdu mi∏oÊników ojczystych
zabytków w Krakowie w dniach 3 i 4 lipca 1911 roku, Kraków
1912, s. 21-22.

17. E. Ma∏achowicz, Ochrona Êrodowiska kulturowego, t. 1,
Warszawa 1988, s. 39; B. Rymaszewski, Klucze ochrony zabyt-
ków w Polsce, Warszawa 1992, s. 27.

18. E. Ma∏achowicz, Ochrona Êrodowiska kulturowego, t. 2,
Warszawa 1988, s. 349-352.

19. Vademecum konserwatora zabytków. Mi´dzynarodowe nor-
my ochrony dziedzictwa kultury, M. Konopka, K. Paw∏owski
(red.), Warszawa 1996, s. 12-14.

20. Mi´dzynarodowa Konferencja Konserwatorska KRAKÓW
2000. Dziedzictwo kulturowe fundamentem rozwoju cywiliza-
cji, 23-26 paêdziernika 2000. Materia∏y konferencyjne,
A. Kad∏uczka (red.), Kraków 2000, s. 189.

21. A. Tomaszewski, Zadania i szanse historycznych miast
w XXI wieku, (w:) Badania archeologiczne starych miast War-
mii i Mazur a problemy ich rewaloryzacji, J. Wysocki (red.),
Nidzica 1998, s. 16-17.

22. Na ten temat zob.: B. Rymaszewski, Motywacje polityczne
i narodowe zwiàzane z zabytkami, (w:) Badania i ochrona za-
bytków w Polsce w XX wieku, A. Tomaszewski (red.), Warsza-
wa 2000, s. 81-96.

23. Gruntowne przedstawienie zasad i idei tzw. angielskiej
szko∏y konserwacji zniszczonych zabytków w formie „trwa∏ych
ruin” zawiera ksià˝ka M.W. Thompsona, Ruins. Their preser-
vation and display, London 1981.

24. D. Baker, Contexts for collaboration and conflict, (w:)
Managing historic sites and buildings. Reconcililing presenta-
tion and preservation, G. Chitty, D. Baker (red.), London 1999,
s. 12-13.

25. Warto zauwa˝yç, ˝e w wielu przypadkach by∏ to jedyny
przyk∏ad zabytku, który byli w stanie wymieniç ankietowani.
Znaczna grupa respondentów wymieni∏a tak˝e Stare Miasto
w Warszawie, a wi´c równie˝ zespó∏ odbudowany po wojnie.

26. Podobnie jak w powieÊci Baudolino Umberta Eco, kryte-
rium autentycznoÊci relikwii jest subiektywne odczucie nad-
przyrodzonych mocy, doznawane w kontakcie z nimi – por.:
K. Gutowska, Baudolino U. Eco, czyli postmodernistyczne
igraszki z autentycznoÊcià, (w:) Filozofia i wielka literatura.
Hermeneutyka wybranych dzie∏ literackich, J. Marz´cki (red.),
Warszawa 2005, s. 158-179.

27. J. Jokilehto, Authenticity: a general framework for the con-
cept, (w:) Nara Conference on Authenticity in relation to the
World Heritage Convention, Nara, Japan 1-6 November 1994,
K. E. Larsen (red.), Trondheim 1995, s. 19.

28. Vademecum konserwatora zabytków..., jw., s. 19.

29. Por.: H. Stovel, Working towards the Nara Document, (w:)
Nara Conference…, jw., s. 33.

30. Wytyczne do realizacji Konwencji Dziedzictwa Âwiato-
wego, (w:) Vademecum konserwatora zabytków. 25 lat
Konwencji ochrony Êwiatowego dziedzictwa kulturalnego

Przypisy

i naturalnego, M. Konopka (red.), Warszawa 1999, s. 22;
w oryginale angielskim mowa jest o autentycznoÊci w zakresie
„design, material, workmanship and setting”.

31. Tekst dost´pny w sieci Internetu pod adresem http://www.
icomos.org.

32. M. Kurzàtkowski, Ma∏y s∏ownik ochrony zabytków. War-
szawa 1989, s. 76.

33. Internet: http://www.scrapbookpages.com/Oradour-sur-
Glane/index.html.

34. Poglàdy K. Wyki i J. Wilanda – zob.: B. Rymaszewski,
Klucze ochrony zabytków w Polsce, Warszawa 1992, s. 58-59.

35. J. Zachwatowicz, Program i zasady konserwacji zabytków,
„Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1946, nr 1-2, s. 48-52;
por. te˝: B. Rymaszewski, Klucze ochrony zabytków ..., jw.,
s. 56-61; B. Szmygin, Odbudowa zabytków i zespo∏ów w Pol-
sce – konsekwencje praktyczne i doktrynalne, (w:) Ochrona
i konserwacja dóbr kultury w Polsce 1944-1989, A. Toma-
szewski (red.), Warszawa 1996, s. 301-304; E. Ma∏achowicz,
Architektura odbudowywanych oÊrodków miast historycznych,
(w:) Badania i ochrona zabytków..., jw., s. 47; A. Tomaszew-
ski, Wiek XX w konserwacji – konserwacja w XX wieku,
(w:) Badania..., jw., s. 18-19.

36. H. Stovel, Authenticity in Canadian conservation practice.
Paper presented at the Interamerican Symposium on Authenti-
city in the Conservation and Management of the Cultural
Heritage, 1996. Internet: http://www.icomos.org/usicomos/
authenticity/caneng.html.

37. J. D. Dodds, Hearts and stones, „Aramco Worlds”, 49(5),
1998, s. 2-9.

38. Zob.: B. Rymaszewski, Motywacje polityczne i narodowe
zwiàzane z zabytkami, (w:) Badania…, jw., s. 81-96.

39. K. E. Larsen, Authenticity in the context of world heritage:
Japan and the universal, (w:) Conference on autheticity in
relation to the World Heritage Convention. Preparatory
workshop, Bergen, Norway, 31 January – 2 February 1994,
K. E. Larsen, N. Marstein (red.), Trondheim 1994, s. 68-69.

40. D. Lowenthal, Criteria of authenticity, (w:) Conference on
autheticity…, jw., s. 40-41; J. Jokilehto, Authenticity: a general
framework for the concept, (w:) Nara Conference…, jw., s. 18.

41. Conference on authenticity…, jw.; Nara Conference…, jw.

42. Nara Conference…, jw., s. 21-31. Wersja angielska i fran-
cuska tego dokumentu ró˝nià si´ w pewnych partiach od sie-
bie; udost´pnione zosta∏o polskie t∏umaczenie wersji francus-
kiej: Dokument z Nara o autentyzmie, (w:) Vademecum kon-
serwatora zabytków. 25 lat Konwencji…, jw., s. 97-98.

43. E. Crocker, N.J. Mitchell, C. Shull, M. Taylor, Evaluating
authenticity: reflections based on the United States experience.
Paper presented at the Interamerican Symposium on Authen-
ticity in the Conservation and Management of the Cultural
Heritage, 1996, Internet: http://www.icomos.org/usicomos/
autheticity/useng.html; H. Stovel, Authenticity in Canadian
conservation practice. Paper presented at the Interamerican
Symposium on Autheticity…, jw., Internet: http://www.
icomos.org/usicomos/authenticity/caneng.html; The Declara-
tion of San Antonio, 1996, Internet: http://www.icomos.org
/docs/san_antonio.html.

44. H. Stovel, Authenticity in Canadian…, jw., Internet: http:
//www.icomos.org/usicomos/authenticity/caneng.html.

45. The Burra Charter, 1999, art. 20, Internet: http: //www.
icomos.org/australia/burra.html.

46. Charter for the Conservation of Places of Cultural Heritage
Value, 1992, Internet: http://www.icomos.org/docs/nz_92
charter.html.

47. Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural
Heritage, Internet: http://www.unesco.org/culture/ich/index.
php.

48. M. Kula, Krótki raport o u˝ytkowaniu historii, Warszawa
2004, s. 453.

49. Por. definicj´ zabytku proponowanà w: B. Witkowska-
Maksimczuk, Zabytki – rozwa˝ania aksjologiczne, (w:) Dzie-
dzictwo kulturowe – konteksty..., jw., s. 88.

inding out about social opinions pertaining to
the need for the existence of historical monu-

ments, their value for society, and socially accept-
ed ways of proceeding with such monuments, is of
crucial significance for all sorts of programmes deal-
ing with the protection and conservation of histor-
ical monuments. If conservation undertakings,
based on the opinions of experts and doctrinal
principles, are to be remain at odds with social ex-
pectations then their effectiveness will be minimal.

The process of becoming familiar with views ex-
pressed by society should become a point of de-
parture for planning suitable conservation ven-
tures.

A poll conducted in 2005 in 17 comprehensive

schools in Warsaw became a step towards learning
about the knowledge and opinions of Polish youth
about historical monuments and the needs and
ways of their protection and use. The polls encom-
passed a total of 1 198 persons in three age groups.

THE VIEWS OF SECONDARY SCHOOL STUDENTS FROM WARSAW

ABOUT HISTORICAL MONUMENTS: ARE CONSERVATION THEORIES CONCURRENT

WITH SOCIAL EXPECTATIONS?

Among such questions as the definition of

a monument, examples of monuments in the clos-
est environ, Poland, Europe and the world, the
need for the protection of historical monuments,
the readiness to become involved in activity focus-
ed on such protection, etc., the presented article
discusses problems reflecting an essential and
highly disturbing divergence between the views ac-
cepted by the theoreticians of the protection and
conservation of historical monuments, on the one
hand, and the opinions voiced by the secondary
schools students from the Polish capital, on the
other hand.

These issues concern the nature of historical

monuments, the purposes that they should serve,
whether they should be used for contemporary
purposes, and the limits of the authenticity of
a monument, not to be crossed in the course of con-
servation. Pertinent questions were intentionally for-
mulated in such a way as to test whether the young
respondents accept the opinions of contemporary

theoreticians of conservation and studies dealing
with historical monuments. The overwhelming ma-
jority of the respondents supports a vision of his-
torical monuments as isolated, well-guarded ob-
jects, serving predominantly tourists, and without
the introduction of contemporary economic func-
tions. The answers also suggest a total divergence
of the opinions of society and experts as regards
suitable methods of conserving seriously damaged
monuments. A large part of the respondents
(58,88%) spoke in favour of a full and faithful
reconstruction resorting to contemporary tech-
niques and accessible material. The second largest
group of respondents supports the preservation of
“permanent ruins“ (31,95%), and only a small
group (7,39%) approved of operations which to-
day numerous theoreticians of conservation regard
as most appropriate, i. e. a symbolic preservation
of a monument in the form of a historical reference
within contemporary architecture (so-called retro-
version).

STANIS¸AW LATOUR

1927 - 2007

20 paêdziernika 2007 r. odszed∏
prof. Stanis∏aw Latour, archi-
tekt. By∏ autorytetem dla pol-
skiego Êrodowiska konserwator-
skiego, màdrym nauczycielem,
cierpliwym wychowawcà, wzo-
rem dla pokoleƒ szczeciƒskich
architektów, a tak˝e naukowcem
i spo∏ecznikiem. Cz∏owiekiem
odwa˝nym, skromnym i pogod-
nym. Naszym Profesorem.

Stanis∏aw Latour, warsza-

wianin, by∏ harcerzem i uczest-
nikiem Powstania Warszawskie-
go, ˝o∏nierzem Armii Krajowej.
W czasach powojennych dzia∏a∏
jako harcmistrz w Choràgwi
Mazowieckiej. DoÊwiadczenie za-
wodowe zdobywa∏ ju˝ w czasach
studenckich, pracujàc przy od-
budowie Warszawy, poczàtkowo
jako technik, a póêniej kierow-
nik budowy i inspektor technicz-
ny w Warszawskim Przemys∏o-
wym Przedsi´biorstwie Budow-
lanym. W 1952 r. ukoƒczy∏ Wy-
dzia∏ Architektury Politechniki
Warszawskiej i rozpoczà∏ prac´
zawodowà w Centralnym Zarzà-
dzie Muzeów i Ochrony Zabyt-
ków w Ministerstwie Kultury
i Sztuki w Warszawie, co zwià-
za∏o go z problemami ochrony
i dokumentowania dziedzictwa
kulturowego, m.in. Ziem Za-
chodnich.

W 1953 r. przyjecha∏ do

Szczecina, by zorganizowaç
pierwszà pracowni´ projektowà
Paƒstwowego Przedsi´biorstwa
Pracownie Konserwacji Zabyt-
ków, nadziej´ dla zabytków
miasta le˝àcego wówczas w gru-
zach. Najwa˝niejszym przedsi´-
wzi´ciem tamtych lat by∏y roz-
pocz´te w 1958 r. prace przy

odbudowie Zamku Ksià˝àt
Pomorskich w Szczecinie, po-
przedzone studiami projekto-
wo-przestrzennymi i projektem
wst´pnym opracowanym w la-
tach 1954-1955. Odbudowa ta,
uwa˝ana powszechnie za spek-
takularne osiàgni´cie, by∏a ˝ycio-
wym dzie∏em Profesora. Kolej-
nym, symbolicznym etapem je-
go konserwatorskiej aktywnoÊci
by∏y, zapoczàtkowanie w 1973 r.
prace przy odbudowie szczeciƒ-
skiej katedry. Trudne decyzje
zwiàzane z ostatecznymi rozwià-
zaniami projektowymi, zabezpie-
czonej jeszcze przez pierwszych
szczeciƒskich konserwatorów
w 1949 r. ruiny Êwiàtyni, by∏y
d∏ugo konsultowane przez wy-
bitnych architektów i konserwa-
torów polskich, m. in. przy udzia-
le prof. Jana Zachwatowicza,
ówczesnego generalnego konser-
watora zabytków.

Pi´kne rocznice tych histo-

rycznych dla powojennego Szcze-
cina dzia∏aƒ, przypadajàce na

2008 r., b´dà niestety obcho-
dzone bez ich g∏ównego autora.
Podobnie jak planowane na po-
czàtek tego roku zakoƒczenie
prac przy rekonstrukcji wie˝y
katedralnej, której podstawowy
projekt by∏ równie˝ dzie∏em Pro-
fesora. Szcz´Êliwie dla nas Pro-
fesor w ubieg∏ym roku przygo-
towa∏ obszerne, jak˝e cenne, bo
przez siebie opisane, kompletne
dzieje obu tych odbudów.

Znamiona dzia∏aƒ konserwa-

torskich Profesora mo˝na zna-
leêç w wielu szczeciƒskich i re-
gionalnych obiektach. Nale˝à do
nich: z sentymentem wspomina-
na przez niego – jako pierwsza
realizacja – skromna Êrednio-
wieczna stodo∏a przy zespole po-
klasztornym w Ko∏baczu, res-
tauracja i projekt wn´trz koÊ-
cio∏a pw. Êw. Jana Ewangelisty
w Szczecinie, Wikarówka przy
katedrze Êw. Jakuba Aposto∏a
czy szczeciƒskie Podzamcze. Do
tego bogatego katalogu projek-
tów i realizacji oraz dzia∏aƒ nad-
zorowanych czy konsultowa-
nych przez Profesora nale˝à
równie˝ znaczàce inicjatywy kon-
serwatorskie zwiàzane z zacho-
waniem, renowacjà i moderniza-
cjà zabudowy ma∏omiasteczko-
wej Pomorza Zachodniego, szcze-
gólnie Trzebiatowa, Chojny i Mo-
rynia. Tej problematyce zosta∏a
poÊwi´cona jego dysertacja dok-
torska, obroniona w 1977 r. na
Politechnice Szczeciƒskiej, jak
te˝ wiele wykonywanych pod
kierunkiem Profesora projek-
tów i dyplomów studentów tej
uczelni.

Profesor zajmowa∏ si´ rów-

nie˝ projektowaniem nowych

obiektów, w których powstaniu
uczestniczy∏ jako g∏ówny pro-
jektant lub wspó∏autor. Do wa˝-
niejszych szczeciƒskich realizacji
nale˝à: zespó∏ mieszkalno-kate-
chetyczny przy koÊciele pw. Êw.
Jana Ewangelisty, zespó∏ sakral-
ny pw. Êw. Jana Bosko przy ul.
Witkiewicza, koÊció∏ pw. M.B.
Ró˝aƒcowej przy ul. Lwowskiej,
budynek mieszkalno-internato-
wy przy zespole salezjaƒskiej
szko∏y zawodowej przy ul. Ku
S∏oƒcu, budynek kurii biskupiej
przy ul. Papie˝a Paw∏a VI.

Dzia∏alnoÊç edukacyjna Pro-

fesora rozpocz´∏a si´ w 1969 r.
wraz z powo∏aniem na Poli-
technice Szczeciƒskiej Wydzia∏u
Budownictwa i Architektury oraz
Instytutu Architektury i Plano-
wania Przestrzennego i zwiàza∏a
go ze szczeciƒskà uczelnià na
ponad 30 lat. Przyjmowa∏ na
siebie wówczas wiele obowiàz-
ków administracyjnych: od po-
sady kierownika tworzonego
przez siebie Zak∏adu Architek-
tury i Konserwacji Zabytków,
poprzez stanowisko dyrektora
Instytutu Architektury i Plano-
wania Przestrzennego, prodzie-
kana Wydzia∏u Budownictwa
i Architektury, a˝ po stanowisko
prorektora Politechniki Szcze-
ciƒskiej. Dzia∏alnoÊç edukacyjnà
dope∏nia∏y publikacje ksià˝kowe.
By∏ autorem lub wspó∏autorem
m.in. takich pozycji, jak: Re-
waloryzacja zabytkowych miast
na Pomorzu Zachodnim, Pro-
jektowanie systemowe w archi-
tekturze, Rozwój wspó∏czesnej
myÊli architektonicznej, Mode-
lowe przyk∏ady rewaloryzacji
wybranych zespo∏ów zabudowy
na Pomorzu Zachodnim.

Profesor wychowywa∏ wielu

nast´pców, co w pracy dydak-
tycznej jest szczególnie istotne,
choç jak˝e cz´sto zaniedbywa-
ne. Obdarzany by∏ szacunkiem

i zaufaniem, zarówno przez
szczeciƒskich wspó∏pracowników,
nauczycieli akademickich innych
oÊrodków, jak i doktorantów czy
studentów. Âwiadczy o tym licz-
ba prowadzonych przez niego
projektów dyplomowych, recen-
zji rozpraw naukowych i prac
badawczych.

To zaufanie i estyma powo-

dowa∏y, ˝e na opiniach Profe-
sora cz´sto opiera∏y si´ ostatecz-
ne decyzje zwiàzane z dzia∏al-
noÊcià wielu gremiów zawodo-
wych i spo∏ecznych, a dotyczàce
szeroko rozumianej ochrony za-
bytków, planowania przestrzen-
nego czy znaczàcych dla krajo-
brazu kulturowego inwestycji
architektonicznych.

Profesor nie zabiega∏ o wy-

sokie stanowiska, choç jego za-
wodowe doÊwiadczenia i kom-
petencje wielokrotnie przewy˝-
sza∏y dorobek innych. By∏ cz∏on-
kiem PAN, przewodniczàcym
Komisji Kszta∏towania Przes-
trzennego Polski Pó∏nocnej PAN,
cz∏onkiem ICOMOS, SARP,
TUP, SKZ oraz Miejskiej Ko-
misji Urbanistyczno-Architek-
tonicznej w Szczecinie i Woje-
wódzkiej Rady Ochrony Zabyt-
ków przy Zachodniopomorskim
Wojewódzkim Konserwatorze
Zabytków w Szczecinie, a tak˝e
rzeczoznawcà Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego ds.
ochrony zabytków.

Nieoczekiwana i bolesna stra-

ta poruszy∏a prawdziwie wszyst-
kich jego kolegów i przyjació∏,
uczniów i wspó∏pracowników,
Êrodowiska, z którymi wspó∏pra-
cowa∏ od lat i wielu szczecinian,
którzy Êwiadomi byli olbrzymie-
go wk∏adu, jaki wniós∏ w kszta∏-
towanie i promocj´ naszego
miasta, regionu oraz w ochron´
zabytków ziem Pomorza Za-
chodniego. Szczecin ˝egna∏ Pro-
fesora 24 paêdziernika 2008 r.

podczas wieczornej mszy Êwi´-
tej, w wype∏nionej Katedrze Ar-
chidiecezjalnej pw. Êw. Jakuba
Aposto∏a, a Warszawa – dwa dni
póêniej, w cichy s∏oneczny po-
ranek na Powàzkowskim Cmen-
tarzu.

SzukaliÊmy s∏ów po˝egnania.

Wi´kszoÊç z nas wspomina∏a
ostatnie spotkanie, przerwanà
w∏aÊnie prac´, planowane reali-
zacje – wspólne czy inspirowa-
ne przez Profesora. Niedokoƒ-
czone recenzje, nieskonsulto-
wane rozwiàzania… Niektórzy –
pi´kny ˝yciorys Polaka, poczàt-
ki jego zawodowej kariery, któ-
ra mia∏a byç dedykowana uko-
chanej Warszawie, a wype∏ni∏a
si´ w ciàgu ponad 50 lat pe∏nà
poÊwi´cenia i konsekwencji pra-
cà na tej powojennej, polskiej
terra incognita. Niezwyk∏e szcze-
gó∏y ˝ycia Profesora poznawa-
liÊmy po raz pierwszy. Choç dla
nas zawsze mia∏ czas i zawsze
s∏ucha∏ cierpliwie – o sobie nie
mówi∏ wiele.

I Szczecin, i Warszawa by∏y

bliskie jego sercu. Bliskie by∏y
mu te˝ prawdziwie ludzkie spra-
wy. Dodawa∏ nam odwagi, umac-
nia∏ w postanowieniach i obser-
wowa∏ nasze – swoich uczniów –
zawodowe Êcie˝ki. Wielu z nas
odczu∏o osobiÊcie, niepowszech-
ne obecnie, ˝yczliwe zaintereso-
wanie, zaufanie, gotowoÊç pomo-
cy czy samà, dyskretnie udzie-
lanà pomoc. Z takim wspomnie-
niem pozostajemy.

UczyliÊmy si´ odczuwaç

pi´kno, mówiç o nim i je broniç.
Kto z nas przeczyta∏ pod koniec
studiów podsuni´ty przez Pro-
fesora katechizm Lecha Nie-
mojewskiego, ten wie, ˝e opuÊci∏
nas prawdziwy Uczeƒ CieÊli.
˚egnaj Profesorze…

Beata Makowska

STANIS∏AW LATOUR

1927-2007

rof. Stanis∏aw Latour, an
outstanding architect, re-

searcher, and teacher of several
generations, died on 20 October
2007. He was held in high
regard not only for concrete
conservation accomplishments
but also for his exceptional per-
sonality: courage, modesty, joie
de vivre, and the urge to render
help to others.

A graduate of the Depart-

ment of Architecture at the
Warsaw Polytechnic (1942),
Prof. Latour devoted the major-
ity of his professional life to the
protection and documentation
of the cultural heritage of
Szczecin and the Western
Territories. During the 1950s
he organised in Szczecin the
first project studio of the State

Enterprise Ateliers for the Con-
servation of Historical Monu-
ments and played a prominent
part in the reconstruction of
the Castle of the Pomeranian
Dukes.

His conservation achieve-

ments include, i. a. the cathe-
dral of St. James the Apostle in
Szczecin and the adjoining
Vicarage, the church of St.
John the Evangelist, and the
Podzamcze quarter as well as
the preservation, renovation
and modernisation of small
towns in Western Pomerania.
The Professor also designed
new buildings such as the
residential-catechesis complex
next to the church of St. John
the Evangelist or the sacral
complex of St. John Bosco.

For over thirty years he was

connected with the Szczecin
Polytechnic, where he fulfilled
assorted functions, including
that of Pro-Rector. A member
of numerous organisations and
institutions, i. a. the Polish
Academy of Sciences, the
Association of Polish Architects,
ICOMOS, as well as an expert
for the Minister of Culture and
National Heritage.

Prof. Latour was an un-

questioned authority for Polish
conservators and all people
involved in the protection of
Polish historical monuments,
teaching how to experience and
protect beauty and how to
speak about it.

Ewa Kielar

FORTECZNY PARK KULTUROWY – TWIERDZA K¸ODZKO

orteczny Park Kulturowy – Twierdza K∏odzko
powsta∏ na podstawie Uchwa∏y nr XLIII/355/

2005 Rady Miejskiej w K∏odzku z dnia 27 paê-
dziernika 2005 r. Proces tworzenia parku ciàgle
trwa, poniewa˝ Gmina Miejska w K∏odzku w pe∏ni
wykorzysta∏a ustawowe mo˝liwoÊci sprawowania
zarówno ochrony, jak i opieki nad dziedzictwem
przyrodniczym i materialnym.

Na szczycie Góry Zamkowej – w miejscu zna-

komitym do obrony – ju˝ w X w. istnia∏ czeski
drewniany gród, wzmiankowany w kronice Kos-
masa z datà 981 r. Drewniany gród, spalony i od-
budowany, przekszta∏ca∏ si´ stopniowo w zamek

mieszkalny. Do 1620 r. pojawi∏y si´: zamek gór-
ny, zamek dolny i otaczajàce je mury obronne oraz
basteje. W latach 1620-1622, pod groêbà obl´˝e-
nia przez Austriaków, rozpocz´to intensywne prace
fortyfikacyjne. Wtedy to powsta∏ m.in. Szaniec
Górny – dzie∏o koronowe z∏o˝one z trzech bastio-
nów i ∏àczàcych je kurtyn. Jego zarys przetrwa∏
póêniejsze austriackie i pruskie rozbudowy. Okres
1620-1622 mo˝na uznaç za poczàtek nowo˝ytnej
fortyfikacji w K∏odzku.

Kolejnym wa˝nym etapem w kszta∏towaniu

wspó∏czesnego obrazu twierdzy by∏a szeroko za-
krojona rozbudowa, rozpocz´ta przez Prusaków,

1. Panorama K∏odzka od strony po∏udniowej. Widoczna Góra Zamkowa i Owcza Góra przedzielone dolinà Nysy K∏odzkiej.
Fot. Urzàd Miasta w K∏odzku.
1. Panorama of K∏odzko from the south. Visible: Castle Hill and Mt. Owcza divided by the valley of the Nysa Klodzka. Photo: Town
Council in K∏odzko.

2. Fort Owcza Góra.
Fot. Urzàd Miasta
w K∏odzku.
2. Fort Mt. Owcza.
Photo: Town Council
in K∏odzko.

3. K∏odzko z lo-
tu ptaka. Twier-
dza G∏ówna i fort
Owcza Góra. Fot.
Urzàd Miasta
w K∏odzku.
3. Bird’s eye view
of K∏odzko. Main
Fort and Fort
Mt. Owcza. Photo:
Town Council in
K∏odzko.

po poddaniu im twierdzy w 1742 r. W pierwszym
etapie powsta∏y kolejne dzie∏a obronne os∏aniajàce
zamki. Wzniesiono fort posi∏kowy Owcza Góra, na
przeciwleg∏ym wschodnim brzegu Nysy K∏odzkiej.
Samodzielny fort centralny o narysie szeÊciobocz-
nej, nieregularnej gwiazdy mia∏ ca∏kowicie zary-
glowaç strategiczne przejÊcie doliny Nysy K∏odzkiej.

Po przejÊciowym, trzyletnim panowaniu Austria-

ków, po zakoƒczeniu wojny siedmioletniej, K∏odzko
powróci∏o pod zarzàd Prus. W 1770 r. rozpoczà∏ si´

drugi etap rozbudowy i przebudowy, nadajàcy twier-
dzom ostateczny, dzisiejszy kszta∏t.

Do najwa˝niejszych prac w tym zakresie nale-

˝a∏y: rozbiórka zamków i budowa w ich miejscu wie-
lobocznego Don˝onu, budowa bastionów os∏aniajà-
cych Don˝on od po∏udnia oraz znaczna rozbudowa
fortu Owcza Góra (fosa, drogi ukryte, lunety, kosza-
ry). Póêniejsze projekty, realizowane tylko cz´Êciowo,
nie wp∏yn´∏y na ostateczny kszta∏t fortyfikacji. Na
zboczach obu twierdz wzniesiono pochylnie s∏u˝àce

do wciàgania dzia∏ i ci´˝kiego sprz´tu. Dolne cz´Êci
pochylni prawdopodobnie ∏àczy∏ tunel pod rzekà,
dotychczas jednak nieodnaleziony.

Wobec rozwoju techniki wojennej militarna war-

toÊç twierdz stopniowo mala∏a. Jeszcze przed II
wojnà Êwiatowà po∏udniowà cz´Êç Twierdzy G∏ów-
nej udost´pniono zwiedzajàcym. Podczas wojny
w Twierdzy G∏ównej zlokalizowano obóz jeniecki
i fabryk´ zbrojeniowà AEG. Po 1945 r. przej´∏o jà
wojsko, w poczàtkach lat 60. XX w. ponownie
otwarto tras´ turystycznà (w mniejszym zakresie

ni˝ przed wojnà). W cz´Êci centralnej twierdzy usy-
tuowano zak∏ad przemys∏owy. W koszarach fortu
Owcza Góra na krótko zorganizowano magazyny
spó∏dzielni ogrodniczej.

W obu twierdzach, poza niewielkimi fragmen-

tami, rozpoczà∏ si´ proces destrukcji. Stopniowe
niszczenie dzie∏ obronnych spowodowa∏y parado-
ksalnie z jednej strony dzia∏alnoÊç cz∏owieka, z dru-
giej – zaniechanie dzia∏alnoÊci. Tam, gdzie zaprze-
stano u˝ytkowania obiektów, pozostawiajàc je je-
dnoczeÊnie bez opieki, rozros∏a si´ dzika zieleƒ nisz-
czàca mury, skarpy i sklepienia. Zak∏ad przemys∏o-
wy „Piwnice Win Rosvin” – zajmujàcy centralnà, re-
prezentatywnà cz´Êç Twierdzy G∏ównej – przysto-
sowywa∏ dzie∏a obronne do w∏asnych potrzeb

Du˝y, w wi´kszoÊci zaniedbany zespó∏ obron-

ny, wartoÊci kulturowo-przyrodnicze wymagajàce
ochrony, ponad 11 000 m

niezagospodarowanych

kazamat – te elementy stanowi∏y ewidentne prze-
s∏anki do obj´cia zespo∏u k∏odzkich twierdz ochro-
nà obszarowà.

W 2000 r., na spotkaniu z w∏adzami miasta,

pracownicy naukowi Politechniki Warszawskiej
z dr. Piotrem Molskim na czele przedstawili for-
mu∏´ Fortecznego Parku Kulturowego – ochrona
po∏àczona z zagospodarowaniem zespo∏u obron-
nego. Szczególne znaczenie mia∏ fakt, ˝e formu∏a
ta polega∏a nie tylko na biernej ochronie, ale tak˝e
zak∏ada∏a czynnà ochron´ i opiek´ – ustanowienie
gospodarza parku, który b´dzie profesjonalnie

technologicznych bez przestrzegania rygorów kon-
serwatorskich. Taki stan trwa∏ latami. Losem
twierdz interesowa∏y si´ jedynie Êrodowiska nau-
kowe, np. Politechniki Gdaƒskiej i Wroc∏awskiej,
oraz Êwiadomi ich wartoÊci i potencja∏u okoliczni
mieszkaƒcy, m.in. przewodnicy sudeccy. Jednak
wi´kszoÊç mieszkaƒców K∏odzka i przyjezdni koja-
rzyli Twierdz´ G∏ównà tylko z niewielkim frag-
mentem udost´pnionym turystycznie. Oddalony
fort Owcza Góra, pozbawiony gospodarza i zaroÊ-
ni´ty dzikà roÊlinnoÊcià, zwany by∏ „parkówkà”.

4. Fort Owcza Góra
zaroÊni´ty dzikà zie-
lenià. Fot. Urzàd
Miasta w K∏odzku.
4. Fort Mt. Owcza
overgrown with wild
plants. Photo: Town
Council in K∏odzko.

100

5. Twierdza G∏ówna. Zniszczenie muru rawelinu przez dzikà
roÊlinnoÊç. Fot. M. Kielar.
5. Main Fort. Ravelin wall damaged by wild plants. Photo:
M. Kielar.

6. Twierdza G∏ówna. Widoczne wspó∏czesne obiekty wzniesione przez zak∏ad przemys∏owy. Fot. Urzàd Miasta w K∏odzku.
6. Main Fort. Visible contemporary buildings erected by an industrial plant. Photo: Town Council in K∏odzko.

zarzàdza∏ zabytkowym zespo∏em. Do zadaƒ zarzàd-
cy mia∏y zatem nale˝eç ochrona wartoÊci kulturo-
wo-przyrodniczych oraz dzia∏alnoÊç komercyjna.

Pomys∏ trafi∏ na podatny grunt. W tym czasie

zak∏ad przemys∏owy og∏osi∏ upad∏oÊç i pojawi∏a si´
mo˝liwoÊç przej´cia oraz docelowo zagospodaro-
wania i udost´pnienia jego terenów i obiektów na
Twierdzy G∏ównej. Wzrasta∏o te˝ zainteresowanie za-
bytkowym zespo∏em, m.in. za sprawà stowarzysze-
nia Akademia Przygody, które wydzier˝awi∏o opusz-
czonà i niedost´pnà pó∏nocnà cz´Êç twierdzy – zes-
pó∏ ˚urawia. Stowarzyszenie, w ramach swojej sta-
tutowej dzia∏alnoÊci, tj. pracy z m∏odzie˝à w atrak-
cyjnej formie przygody – fabu∏y osadzonej w realiach
historycznych, zaj´∏o si´ rekonstrukcjà XVIII-wiecz-
nego mostu zwodzonego. Docelowo zespó∏ ˚urawia
stanie si´ OÊrodkiem Edukacji Historycznej i Kon-
serwatorskiej prowadzonym przez stowarzyszenie.

Wokó∏ twierdzy rozpocz´to intensywne dzia∏ania.

W mieÊcie powsta∏ K∏odzki Oddzia∏ Towarzystwa
Przyjació∏ Fortyfikacji, który równie˝ propago-
wa∏ utworzenie parku kulturowego. Odby∏a si´

101

konferencja naukowa pt. „Nowo˝ytne fortyfikacje
Âlàska: K∏odzko, Srebrna Góra”. Na wniosek Gmi-
ny Miejskiej wpisano fort Owcza Góra do rejestru
zabytków. Gmina wystàpi∏a do wojewódzkiego kon-
serwatora zabytków o aktualizacj´ wpisu (z 1960 r.)
do rejestru zabytków Twierdzy G∏ównej – w zakre-
sie ustalenia granic wpisu. Nawiàzano wspó∏prac´
z gminà Stoszowice, która w 2002 r. utworzy∏a
pierwszy w Polsce park kulturowy Twierdzy
Srebrnogórskiej. Trwa∏y prace nad projektem
uchwa∏y o utworzeniu parku – ju˝ na podstawie
obecnej Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami. JednoczeÊnie czyniono usilnie starania
o przej´cie cz´Êci poprzemys∏owej, które jednak
by∏y torpedowane przez syndyka masy upad∏oÊ-
ciowej, podejmujàcego próby sprzeda˝y nierucho-
moÊci w drodze licytacji.

Wreszcie w czerwcu 2005 r. – przy czynnym

udziale w obradach sesji prof. Edmunda Ma∏a-
chowicza, dr. Piotra Molskiego, dr. Macieja Ma-
∏achowicza i dolnoÊlàskiego wojewódzkiego kon-
serwatora Zabytków, mgr. Andrzeja Kubika – Rada
Miejska podj´∏a uchwa∏´ o utworzeniu parku.

Uchwa∏a okreÊla∏a jego granice, obejmujàce twier-
dz´ i fort w granicach wpisu do rejestru zabytków
oraz dawne PrzedmieÊcie Zàbkowickie – fragment
starówki bogaty w budowle obronne i budynki
zwiàzane z fortyfikacjami, a tak˝e sposób ochro-
ny. Niestety, nie zawarto w niej zakazów i ogra-
niczeƒ, a jedynie delegacj´ do ich sformu∏owania
po sporzàdzeniu planu ochrony parku i uchwale-
niu ∏àcznie z planem w drodze odr´bnej uchwa∏y.
Taka procedura – zdaniem autorów i konsultan-
tów uchwa∏y – zapewnia∏a precyzyjne okreÊlenie
zakazów, ich zró˝nicowanie i dostosowanie do po-
szczególnych cz´Êci parku o odmiennej specyfice,
ró˝nym stanie zachowania i sposobie u˝ytkowania.
Wojewoda dolnoÊlàski uchyli∏ uchwa∏´, nakazujàc
sformu∏owanie zakazów i ograniczeƒ ju˝ na tym
etapie. Poprawiona uchwa∏a o utworzeniu parku,
przyj´ta w paêdzierniku 2005 r., wesz∏a w ˝ycie
w lutym 2006 r.

Uchwa∏a okreÊla sposób ochrony dziedzictwa

kulturowego poprzez:

powo∏anie Rady Konsultacyjno-Naukowej jako

organu doradczego,

7. Twierdza G∏ówna. Cz´Êç sàsiadujàca z miastem udost´pniona turystycznie. Skazamatowany, wieloboczny Don˝on, cz´Êciowo prze-
budowany przez zak∏ad przemys∏owy – stropodachy w miejscu pierwotnych sklepieƒ i wa∏ów ziemnych. Fot. Urzàd Miasta w K∏odzku.
7. Main Fort. Part adjoining the town open to tourists. Multi-sided donjon with casemates, partially rebuilt by an industrial plant
– flat roofs in place of the original ceilings and earth mounds. Photo: Town Council in K∏odzko.

102

8. Twierdza G∏ówna, most zwodzony rekonstruowany przez sto-
warzyszenie Akademia Przygody. Fot. M. Kielar.
8. Main Fort – drawbridge reconstructed by the Adventure
Academy Society. Photo: M. Kielar.

sporzàdzenie przez burmistrza miasta planu
ochrony parku,

utworzenie przez Rad´ Miejskà jednostki orga-
nizacyjnej do zarzàdzania parkiem, z kierow-
nikiem wy∏onionym w drodze konkursu w celu
profesjonalnego zarzàdzania parkiem,

pozyskiwanie Êrodków na realizacj´ ochrony, za-
gospodarowanie i utrzymanie zasobu kulturowo-
-przyrodniczego, gdzie êród∏ami finansowania sà:

– w ca∏oÊci dochody z dzia∏alnoÊci gospodarczej pro-

wadzonej przez jednostk´ organizacyjnà, z dzier-
˝aw i innych zobowiàzaƒ u˝ytkowników parku,

– Êrodki bud˝etowe Gminy Miejskiej K∏odzko,
– Êrodki zewn´trzne pozyskiwane przez jednost-

k´ zarzàdzajàcà parkiem,

zapewnienie przez burmistrza miasta profesjo-
nalnego monitoringu stanu zabytkowych bu-
dowli oraz zgodnego z rygorami ochrony ich
u˝ytkowania i zagospodarowania.

Ju˝ w marcu 2006 r. powo∏ano Rad´ Konsulta-

cyjno-Naukowà, a w kwietniu odby∏o si´ jej pierwsze
spotkanie. Zlecono, w drodze przetargu, wykonanie
planu ochrony parku. Ponadto zlecono i wykonano
kwerend´ archiwalnà ze zbiorów archiwów berliƒ-
skich dotyczàcà planów miasta i zespo∏u twierdz.
W sierpniu odby∏a si´ pierwsza z cyklicznych im-
prez: Dni Twierdzy K∏odzkiej, uÊwietniona bitwà
z udzia∏em utworzonego w K∏odzku regimentu.
Mieszkaƒcy i turyÊci po raz pierwszy mieli okazj´
wejÊç na teren poprzemys∏owy. Niestety, nie uda∏o
si´ w 2006 r. powo∏aç jednostki organizacyjnej do
zarzàdzania parkiem z powodu zbli˝ajàcych si´ wy-
borów samorzàdowych oraz trudnoÊci z ustaleniem
rodzaju jednostki.

Srebrna Góra, która równie˝ wspó∏pracowa∏a

z Zak∏adem Konserwacji Zabytków Politechniki
Warszawskiej, wczeÊniej przyj´∏a analogiczny spo-
sób ochrony, tj. ustanowienie profesjonalnego za-
rzàdcy. W Srebrnej Górze, niezbyt bogatej gminie
Stoszowice, nie zdecydowano si´ na jednostk´ fi-
nansowanà z bud˝etu gminy, lecz na spó∏k´ samo-
rzàdowà z o.o., która bezpoÊrednio dzia∏a na w∏as-
noÊci gminy. Gmina natomiast koordynuje dzia∏a-
nia innych w∏aÊcicieli na terenie parku.

Nowo powo∏ana spó∏ka zajmuje si´:

przywróceniem twierdzy w krajobrazie (g∏ównie
poprzez wycink´ dzikiej zieleni),

wykonywaniem bie˝àcych prac konserwator-
skich i restauratorskich – likwidacjà zagro˝eƒ,

uczytelnieniem wartoÊci kulturowych, w tym rów-
nie˝ informacjà, promocjà, organizacjà imprez,

prowadzeniem us∏ug turystycznych i towarzy-
szàcych.

Fort, oczyszczony z dzikiej zieleni, nocà pod-

Êwietlony, jest widoczny z odleg∏oÊci 20. km.
Trwajà te˝ prace konserwatorskie finansowane z do-
chodów w∏asnych spó∏ki i bud˝etu Ministerstwa
Kultury i Dziedzictwa Narodowego – konserwacja
elewacji wewn´trznych Don˝onu, konserwacja Bra-
my Or∏a Don˝onu, remont bramy Bastionu Niskie-
go. W celu naprawy i zabezpieczenia przed wilgo-
cià sklepienia poterny zdj´to nasyp ziemny i odkry-
to przypuszczalne zadaszenie poterny. Prowadzone
sà badania znaleziska i ustalane jest dalsze post´-
powanie. W Srebrnej Górze post´p w porównaniu
do stanu sprzed kilku lat jest naprawd´ ogromny.

W K∏odzku, po zorganizowaniu i okrzepni´ciu

nowej w∏adzy, temat parku powróci∏. Dodatkowym
bodêcem by∏o przekazanie miastu przez wojewod´
poprzemys∏owej cz´Êci Twierdzy G∏ównej. Obszar ten
oddano w tymczasowy zarzàd OÊrodkowi Sportu
i Rekreacji, który prowadzi przyleg∏à cz´Êç turystycz-
nà. Rada Miejska przeznaczy∏a z bud˝etu gminy
na 2007 r. 300 000 z∏ na Forteczny Park Kul-
turowy (poza wczeÊniej zaplanowanymi Êrodkami
na plan ochrony i zamówienie planów archiwalnych
w Berlinie). Z cz´Êci tych funduszy tymczasowy za-
rzàdca finansuje prace porzàdkowe cz´Êci poprze-
mys∏owej. Zwo∏ana Rada Konsultacyjno-Naukowa
zaopiniowa∏a dzia∏ania zarzàdcy i zaproponowa∏a
zakres najpilniejszych prac porzàdkowych, konser-
watorskich i dokumentacyjnych. JednoczeÊnie –
w ramach realizacji uchwa∏y o utworzeniu parku –
rozpocz´∏y si´ prace nad utworzeniem jednostki
organizacyjnej. Zespó∏ pod kierownictwem zast´p-
cy przewodniczàcego Rady Miejskiej przygotowuje

103

statut i regulamin organizacyjny jednostki, które
majà byç poddane pod dyskusj´. Wst´pne analizy
sk∏aniajà do utworzenia samorzàdowej instytucji
kultury, finansowej z dochodów w∏asnych i bud˝e-
tu gminy. Niestety, jak zawsze nie jest ∏atwo. Opinie
co do rodzaju jednostki sà podzielone. Przygotowana
przez zespó∏ propozycja musi uzyskaç ocen´ ko-
misji Rady Miejskiej. Ponadto nale˝y ustaliç bud˝et
jednostki i kryteria konkursu na dyrektora parku.

Niezale˝nie od tego, wkrótce rozpocznà si´ za-

pewne planowe prace konserwatorskie i restaura-
cyjne na du˝à skal´. Na poczàtek postawiono sobie
cel w postaci usuni´cia zagro˝eƒ, naprawy najbar-
dziej zniszczonych fragmentów, usuni´cia niepo-
˝àdanej zieleni (zw∏aszcza na terenie fortu Owcza

Góra), zgodnie ze sporzàdzonà wczeÊniej doku-
mentacjà. Nast´pnie b´dzie prowadzona stopniowa
rewitalizacja z uwzgl´dnieniem rygorów ochrony
konserwatorskiej w zakresie zagospodarowania,
u˝ytkowania i udost´pniania tego cennego XVII-
i XVIII-wiecznego zespo∏u obronnego.

9. Zdj´cie szkicu przedstawiajàcego Forteczny Park Kulturowy – Twierdza K∏odzko, 2005 r. Obecnie teren zak∏adu przemys∏owego
(kolor czerwony) jest w∏asnoÊcià miasta. Oprac. E. Kielar. Fot. M. Kielar.
9. Photograph of a sketch showing Fort Culture Park – Fort K∏odzko, 2005. Today: industrial plant area (marked in red) belong-
ing to the town. Prep. E. Kielar. Photo: M. Kielar.

Mgr in˝. Ewa Kielar, absolwentka Wydzia∏u Archi-
tektury Politechniki Wroc∏awskiej, dyplom uzyska∏a
w 1981 r. Miejski Konserwator Zabytków w K∏odzku
w latach 1982-1985 i obecnie od 1992 r.

*Wystàpienie na konferencji naukowej „Parki kulturowe –
ochrona to˝samoÊci krajobrazu”, zorganizowanej przez Kra-
jowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków 17.04.2007 r.
w Lublinie. Konferencja stanowi∏a cz´Êç obchodów Mi´dzy-
narodowego Dnia Ochrony Zabytków.

FORT CULTURE PARK – FORT K¸ODZKO

ort Culture Park – Fort K∏odzko was establish-
ed upon the basis of Resolution no. XLIII/

355/2005 issued by the Town Council in K∏odzko
on 27 October 2005. The Park is still being creat-
ed since the local Town Commune has made full

use of its statutory potential of protecting the nat-
ural and material heritage.

The K∏odzko fortifications complex assumed

its present-day shape in the second half of the
eighteenth century. Castle Hill is the site of the

104

10. Twierdza Srebrna Góra. Don˝on i prace konserwatorskie
przy bramie i poternie Bastionu Niskiego. Fot. P. Molski.
10. Fort Mt. Srebrna. Donjon and conservation of the gate and
Niski (Low) Bastion passage. Photo: P. Molski.

Main Fort, built after redesigning and partially
pulling down the earlier fortifications. An auxiliary
fort with the outline of a hexagonal, irregular star
was erected on Owcza Hill.

In time, the progress of war technology

adversely affected the military rank of both forts.
Already on the eve of the Second World War the
southern part of the Main Fort was open to visitors.
During the war, the same Fort was adapted for the
needs of a POW camp and an AEG armament
factory. After the war, it was taken over by the
army and a local tourist trail was opened in the
early 1960s. The central part of the Fort became
the site of an industrial enterprise. A major part of
the Owcza Hill Fort remained unused.

Both forts, with the exception of small frag-

ments, succumbed to gradual destruction. The
abandoned parts of the buildings became over-
grown with wild plants, which damaged the walls,
escarpments and ceilings. The ”Rosvin Wine
Cellars” enterprise, which occupied the central,
stately part of the Main Fort, adapted the defensive
buildings for its own technological purposes by

ignoring conservation restrictions. This state of
affairs went on for years.

At a meeting with the municipal authorities,

held in 2000, representatives of the Warsaw
Polytechnic, headed by Dr. Piotr Molski, proposed
the formula of a Fort Culture Park, which entails
protecting the whole complex. The fact that the
formula in question consists not solely of passive
protection but also its active counterpart and the
appointment of the Park’s professional administra-
tor, is of particular significance. The ensuing tasks
will encompass the cultural-natural merits of the
historical complex and commercial activity.

The idea met with favourable reception. A large,

considerably neglected defensive complex, assorted
cultural-natural assets requiring protection, and
more than 11 000 sq. metres of casemates – all
these elements constituted obvious premises for
including the K∏odzko forts into the proposed pro-
tection formula.

In June 2005 the Town Council passed a reso-

lution on the establishment of a park. In March
2006 it set up a Consultation-Scientific Council,
which first met in April. A protection plan was
commissioned, and an archival survey was carried
out in the pertinent collections of Berlin archives.
The first in a series of K∏odzko Fort Days was held
during the last weekend in August, enhanced with
a battle waged by a regiment from K∏odzko. For
the first time the local inhabitants and visitors
enjoyed an opportunity to tour the former industri-
al area. After the bankruptcy and closure of the
enterprise, the voivode entrusted the city with the
post-industrial part of the Main Fort, which, sub-
sequently, was handed over to the Sport and
Recreation Centre, which runs the adjoining tourist
section. The temporary administrator uses the
funds provided by the Town Council for putting
the former industrial area into order. Simultaneous
discussions concern the creation of an organisation
unit, which will administer the Park. At the
moment, opinions about unit’s character and
financing remain divided.

Planned large-scale conservation and restora-

tion are to be inaugurated in the near future. The
initial objective involves removing all threats,
repairing the most damaged fragments, and elimi-
nating unwanted plants in accordance with earlier
prepared documentation. This stage will be fol-
lowed by gradual revitalisation, with due concern
for conservation and protection directives as
regards the use and access of this valuable seven-
teenth-and eighteenth-century defensive complex.

105

PARK KULTUROWY

JAKO FORMA OBSZAROWEJ OCHRONY ZABYTKÓW

Zbigniew Myczkowski

Walka o pierwotny charakter przyrody i walka
o styl ... (kulturowy) ... stanowià Êcis∏à analogi´.
Poza strefà przyrody pierwotnej, w strefie kszta∏-
towanej przez cz∏owieka, budownictwo jako cz´Êç
sk∏adowa krajobrazu stanowi o jego charakterze,
kszta∏tuje lice ziemi i daje jej niejako dusz´ za-
mieszkujàcego jà ludu, unaradawia jà (...)

(J.G. Pawlikowski, 1938)

Wprowadzenie

Obserwujàc to, co dzieje si´ w kwestii ochrony krajo-
brazu na Êwiecie i w Europie, mo˝na stwierdziç,

i˝ niejako naprzeciw ró˝norodnoÊci krajobrazu
„wychodzà” wieloÊç i ró˝norodnoÊç form jego
ochrony. Krajobraz jest swoistà fizjonomià –
wyrazem Êrodowiska, odbiciem wszelkich zjawisk
wyst´pujàcych na Ziemi. Ârodowisko zarówno na-
turalne, jak i kulturowe stanowi o „to˝samoÊci
miejsca”, a jej zewn´trznym wyrazem jest krajo-
braz. Nie mo˝na ani ukryç, ani nie dostrzegaç
krajobrazu, choç mo˝na byç na jego pi´kno czy ∏ad
mniej lub bardziej wra˝liwym. Zawsze oddzia∏uje
on na cz∏owieka, choçby tylko w sferze podÊwiado-
moÊci. Wobec pi´kna krajobrazu gór, starej wsi czy
zabytkowego miasta trudno pozostaç oboj´tnym.

1. Wst´pna koncepcja Zwierzynieckiego Parku Kulturowego. Opr. A. Skrzyƒska, 2005 r.
1. Initial conception of the Zwierzyniec Cultural Park. Prep. by A. Skrzyƒska, 2005.

106

Nale˝y jednak przy tym zwróciç uwag´, ˝e ten czy
ów pomnik przyrody lub ceniona zabytkowa bu-
dowla stanowi zawsze tylko element krajobrazu.

W otoczeniu cz∏owieka znajdujà si´ krajobraz

naturalny, b´dàcy dzie∏em przyrody, oraz krajo-
braz kulturowy, stanowiàcy twór myÊli i ràk
ludzi – najcz´Êciej jednak z ró˝nego rodzaju
dobrym lub z∏ym wzajemnym ich przenikaniem
si´. Trafnie ujmuje to H. Gutersohn, piszàc, i˝
krajobraz jest wyrazem gospodarki cz∏owieka.
Zatem dobra gospodarka stanowi podstaw´ har-
monijnego krajobrazu, z∏a – zdewastowanego,
dewastacja krajobrazu stanowi wi´c wyraz z∏ej
gospodarki.

Zmieniajàca si´ rzeczywistoÊç spo∏eczna i eko-

nomiczna, podà˝ajàce za tym zewn´trzne i we-
wn´trzne przeobra˝enia kraju, zmiany ustrojowe –
g∏ód demokracji, cz´sto rozumiany i realizowany
jako nieograniczona swoboda dzia∏aƒ, „wolny” ry-
nek gospodarczy i pragnienie dogonienia straco-
nych dziesi´cioleci – stwarzajà powa˝ne zagro˝enie
dla krajobrazu. Zjawisko to mo˝na nazwaç lawi-
nowym procesem zagro˝eƒ wszystkich sk∏adników
dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Jego
rozleg∏oÊç, obejmujàca szczeble lokalne, regionalne
i krajowe, godzi przede wszystkim w to˝samoÊç
wspólnotowà i narodowà przez powszechny zalew
kosmopolityzmu treÊci, formy i funkcji. W sposób
szczególny grozi to zag∏adà tych wszystkich ele-
mentów, które tworzà lub powinny tworzyç trwa∏y
zasób narodowego i lokalnego krajobrazu.

Taki stan nakazuje wyraêne sprecyzowanie

tych okreÊleƒ oraz uruchomienie intensywnych
prac w celu wzbogacenia jak najszerszego rzeczo-
wego zaplecza naukowego i metodycznego dla
dzia∏aƒ eksperckich, studialnych i projektowych
w wybranych zakresach ochrony krajobrazu. Przy
wspó∏czesnym stanie wiedzy i ÊwiadomoÊci spo-
∏ecznej nale˝y ∏àczyç te poczynania z ochronà Êro-
dowiska przyrodniczego i kulturowego. Kultura
i natura sà bowiem nierozdzielnymi sk∏adnikami
wspó∏czesnego krajobrazu cywilizacji, a ich wspól-
na ochrona – wyk∏adnià jej poziomu.

Na tym tle wspó∏czesny, tradycyjny czy histo-

ryczny krajobraz jawi si´ jako surowy weryfikator
poczynaƒ gospodarczych, zwiàzanych przez lata
z tzw. planowaniem przestrzennym. Z paradoksem
graniczy fakt, i˝ w ca∏ej swej powojennej, PRL-
owskiej dzia∏alnoÊci owo planowanie przestrzenne
praktycznie ignorowa∏o istnienie krajobrazu, co naj-
wy˝ej w nieco naiwnej formie uznajàc walory przy-
rodnicze niektórych obszarów. B∏´dnie stawiano

znak równoÊci tylko mi´dzy przyrodà a krajo-
brazem. Organiczne b∏´dy planowania przestrzen-
nego, tak kalekiego w odniesieniu do krajobra-
zu (a zatem i Êrodowiska), polega∏y na rzeczy-
wistym:

pomijaniu trójwymiarowoÊci przestrzeni;

ignorowaniu zastanego, rzeczywistego krajobra-
zu kulturowego miast i wsi, czego nast´pstwem
by∏o prymitywne sprowadzanie jego zabytko-
wych problemów do pojedynczych budowli lub
ich zbiorów, co najwy˝ej z enigmatycznym ich
„otoczeniem”;

ca∏kowitym braku wyobraêni odnoÊnie do tego,
jak w istocie b´dzie wyglàda∏o nasze otoczenie:
zaprzeczano wielosetletnim tradycjom cywiliza-
cyjnego krajobrazu wsi i miast czy stylowej kom-
pozycji urbanistycznej.

Warto zwróciç uwag´ na prawid∏owà konser-

watorskà doktryn´ krajobrazowà, której tradycja
si´ga w Polsce przynajmniej poczàtku stulecia. Jej
oÊrodkiem by∏ bez wàtpienia Kraków i tamtejsze
grono konserwatorów (Tomkowicz), dzia∏ajàce
prawie jednoczeÊnie z ruchem ochrony i kszta∏-
towania krajobrazu (K∏os, ¸uskina, Raciborski).
Kontynuacj´ takiego i tak uj´tego postrzegania za-
bytków stanowi∏a te˝ pierwsza ustawa o ochronie
zabytków (Dekret Rady Regencyjnej z 1918 r.),
wychodzàca od ochrony krajobrazu ku obiektom
b´dàcym jej elementami.

Tak przedstawia si´ problem krajobrazowej

skali zabytku wraz z ca∏à specyfikà jego ochrony,
rewaloryzacji i kontynuacji. Tym nienowym zagad-
nieniem zajmowali si´ z ca∏à odpowiedzialnoÊcià
To∏wiƒski, Cio∏ek, Czarnecki, a w oÊrodku kra-
kowskim (oprócz Tomkowicza) m.in. Treter,
Gruszczyƒski, Cio∏ek, Novák. W konsekwencji ufor-
mowa∏y si´ teoria i praktyka dzia∏ania, zw∏aszcza
w p∏aszczyênie studialno-projektowej, trudna w re-
alizacji wobec rutynowych postaw wi´kszoÊci urz´d-
ników od planowania przestrzennego i architektu-
ry oraz podporzàdkowanej im niekiedy myÊli kon-
serwatorskiej. Nast´pstwem tego by∏o wniesienie
przez stron´ polskà i przyj´cie w koƒcowych za-
pisach europejskich obrad KBWE w Krakowie
(1991 r.) potrzeby ochrony historycznych krajo-
brazów kulturowych w Europie. W Êlad za tym na-
stàpi∏o wpisywanie ich na list´ Âwiatowego Dzie-
dzictwa Kulturalnego UNESCO. Zarysowa∏y si´
wówczas kolejne podstawy do stworzenia systemu
ochrony tych krajobrazów tak˝e w naszym kraju.

107

Park kulturowy – nowa forma
ochrony i dzia∏ania
w krajobrazie kulturowym

Miasto czy wieÊ, po wzgl´dnie korzystnym okresie
powojennego „rozwoju”, jako pierwsze w koƒcu lat
50. pad∏o ofiarà rutynowych dzia∏aƒ zmierzajàcych
do upowszechnienia, zw∏aszcza w urbanizacjach,
formy „blokowisk” towarzyszàcych licznym tzw.
planowym poczynaniom. Korzystajàc z nie-
dostatków ustaw i niedo∏´stwa s∏u˝b, indywidual-
na zabudowa wsi i miasteczek, poczàtkowo stano-
wiàca margines, szybko, bo ju˝ w latach 70., zmie-
ni∏a si´ w ˝ywio∏ niepostrze˝enie przekszta∏cajàcy
krajobraz, zw∏aszcza dotkni´ty urbanizacjà, we
wszechogarniajàcy chaos. Sytuacja ta spot´gowa∏a
si´ na niebywa∏à skal´ w poczàtkach ery transfor-
macji ustrojowej w latach 90. i trwa do dziÊ,
zw∏aszcza w imi´ tzw. wolnej gry inwestycyjnej
i komercjalizacji przestrzeni. Zatem podstawowym
problemem staje si´ znalezienie dróg wyjÊcia. Tu
w∏aÊnie pojawia si´ koniecznoÊç dostrze˝enia
krajobrazu jako zasobu b´dàcego êród∏em infor-
macji o stanie gospodarki, a w konsekwencji ko-
niecznoÊç dokonywania waloryzacji i formu∏owa-
nia wytycznych oraz planów i projektów ochrony,
rewaloryzacji i kszta∏towania krajobrazów kultu-
rowych oraz naturalnych. Taka pragmatyka po-
czynaƒ wià˝e si´ nierozdzielnie z logikà zakresów
dzia∏ania, obejmujàcà nast´pujàce skale:

ogólnà planistycznà du˝ych obszarów: kraju,
województw, powiatów i gmin;

urbanistycznà i ruralistycznà poszczególnych
miast i wsi;

architektoniczno-krajobrazowà, lokalnà.

Wydaje si´ wychodziç temu naprzeciw ratyfi-

kowana przed dwoma laty przez Polsk´ Europej-
ska Konwencja Krajobrazowa, zwana florenckà,
przyj´ta przez Rad´ Europy jeszcze w 2000 r., oraz
nowoczesne zapisy Ustawy o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami z 2003 r.

Warto przybli˝yç definicje dotyczàce krajo-

brazu i jego ochrony przyj´te w Europejskiej Kon-
wencji Krajobrazowej oraz w obowiàzujàcych
w Polsce przepisach prawnych.

W postanowieniach ogólnych Europejskiej Kon-
wencji Krajobrazowej kilka podstawowych poj´ç
zdefiniowano nast´pujàco:
Krajobraz – obszar postrzegany przez ludzi,
którego charakter jest wynikiem dzia∏ania
i interakcji czynników przyrodniczych i/lub
ludzkich;

Ochrona krajobrazu – dzia∏ania na rzecz zacho-
wania i utrzymywania wa˝nych lub charaktery-
stycznych cech krajobrazu tak, aby ukierun-
kowaç i harmonizowaç zmiany, które wynikajà
z procesów spo∏ecznych, gospodarczych i Êrodo-
wiskowych;
Polityka w zakresie krajobrazu – wyra˝enie
przez w∏aÊciwe organy publiczne ogólnych zasad,
strategii i wytycznych, które pozwalajà podej-
mowaç specjalne Êrodki ukierunkowane na
ochron´, gospodark´ i planowanie krajobrazów;
Cel jakoÊci krajobrazu – w przypadku okreÊlo-
nego krajobrazu, sformu∏owanie przez w∏aÊciwe
organy publiczne aspiracji spo∏eczeƒstwa w od-
niesieniu do cech otaczajàcego je krajobrazu;
Gospodarowanie krajobrazem – dzia∏anie, z per-
spektywy trwa∏ego i zrównowa˝onego rozwoju,
w celu zapewnienia regularnego podtrzymania
krajobrazu tak, aby kierowaç i harmonizowaç
jego zmiany wynikajàce z procesów spo∏ecznych,
gospodarczych i Êrodowiskowych;
Planowanie krajobrazu – oznacza skuteczne
dzia∏anie perspektywiczne majàce na celu powi´k-
szenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazów.

Z tymi definicjami uj´tymi w Europejskiej

Konwencji Krajobrazowej korespondujà, w ró˝-
nym zakresie, zapisy zawarte w wielu obowiàzujà-
cych w Polsce dokumentach formalnoprawnych.
Charakter definicji majà nast´pujàce zapisy:

W ustawie Prawo ochrony Êrodowiska (Dz.U.
Nr 62, poz. 627, z póên. zm.) poj´cie krajobrazu
pojawia si´ w definicji Êrodowiska, przez które
rozumie si´ ogó∏ elementów przyrodniczych,
w tym tak˝e przekszta∏conych w wyniku dzia-
∏alnoÊci cz∏owieka, a w szczególnoÊci powierzch-
ni´ ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierz´ta
i roÊliny, krajobraz oraz klimat. W tym uj´ciu
krajobraz jest wi´c jednym z elementów Êro-
dowiska.

W Ustawie o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92,
poz. 880) z przepisów ogólnych wynika, ˝e
ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrów-
nowa˝onym u˝ytkowaniu oraz odnawianiu za-
sobów, tworów i sk∏adników przyrody – a w tym
krajobrazu. W tym uj´ciu krajobraz jest jednym
ze sk∏adników przyrody, co ma te˝ odzwiercied-
lenie w definicji dotyczàcej Êrodowiska przyrod-
niczego rozumianego jako krajobraz wraz z two-
rami przyrody nieo˝ywionej oraz naturalnymi
i przekszta∏conymi siedliskami przyrodniczymi
z wyst´pujàcymi na nich roÊlinami, zwierz´tami
i grzybami.

108

W ustawie tej ponadto zdefiniowano:

ochron´ krajobrazowà jako zachowanie cech
charakterystycznych danego krajobrazu,

walory krajobrazowe rozumiane jako wartoÊci
ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru
oraz zwiàzane z nim rzeêb´ terenu, twory i sk∏ad-
niki przyrody, ukszta∏towane przez si∏y przyrody
lub dzia∏alnoÊç cz∏owieka;

W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad za-
bytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568, z póên. zm.)
jako jedynej, jak dotàd, zdefiniowano krajobraz
kulturowy, który okreÊlony jest jako przestrzeƒ
historycznie ukszta∏towana w wyniku dzia∏al-
noÊci cz∏owieka, zawierajàca wytwory cywiliza-
cji oraz elementy przyrodnicze.

Ponadto zawiera ona nast´pujàce, fundamen-

talne dla tej problematyki zapisy, a mianowicie:
Art. 7
Formami ochrony zabytków sà:
1. wpis do rejestru zabytków
2. uznanie za pomnik historii
3. utworzenie parku kulturowego
4. ustalenia ochrony w miejscowym planie zago-

spodarowania przestrzennego

Art. 16

Rada gminy, po zasi´gni´ciu opinii wojewódzkie-
go konserwatora zabytków, na podstawie uchwa-
∏y, mo˝e utworzyç park kulturowy w celu ochro-
ny krajobrazu kulturowego oraz zachowania wy-
ró˝niajàcych si´ krajobrazowo terenów z za-
bytkami nieruchomymi, charakterystycznymi
dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.

Uchwa∏a okreÊla nazw´ parku kulturowego, jego
granice, sposób ochrony, a tak˝e zakazy i ogra-
niczenia, o których mowa w art. 17, ust. 1;

Wójt (burmistrz, prezydent miasta), w uzgodnie-
niu z wojewódzkim konserwatorem zabytków,
sporzàdza plan ochrony parku kulturowego,
który wymaga zatwierdzenia przez rad´ gminy;

W celu realizacji zadaƒ zwiàzanych z ochronà
parku kulturowego rada gminy mo˝e utworzyç
jednostk´ organizacyjnà do zarzàdzania parkiem.

Park kulturowy przekraczajàcy granice gminy
mo˝e byç utworzony i zarzàdzany na podstawie
zgodnych uchwa∏ rad gmin (zwiàzku gmin), na
terenie których ten park ma byç utworzony;

Dla obszarów, na których utworzono park kul-

turowy, sporzàdza si´ obowiàzkowo miejscowy
plan zagospodarowania przestrzennego.

Art. 17

Na terenie parku kulturowego lub jego cz´Êci mogà
byç ustanowione zakazy i ograniczenia dotyczàce:

prowadzenia robót budowlanych oraz dzia∏al-
noÊci przemys∏owej, rolniczej, hodowlanej, han-
dlowej lub us∏ugowej;

zmiany sposobu korzystania z zabytków nieru-
chomych;

umieszczania tablic, napisów, og∏oszeƒ reklamo-
wych i innych znaków niezwiàzanych z ochronà
parku kulturowego, z wyjàtkiem znaków drogo-
wych i znaków zwiàzanych z ochronà porzàdku
i bezpieczeƒstwa publicznego, z zastrze˝eniem
art. 12, ust. 1;

sk∏adowania lub magazynowania odpadów;

W razie ograniczenia sposobu korzystania z nie-
ruchomoÊci na skutek ustanowienia zakazów
i ograniczeƒ, o których mowa w ust. 1, stosuje si´
odpowiednio przepisy art. 131-134 ustawy z dnia
27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony Êrodowi-
ska (Dz.U. Nr 62, poz. 627 i Nr 115, poz. 1229,
z 2002 r. Nr 74, poz. 676, Nr 113, poz. 984, Nr
153, poz. 1271 i Nr 233, poz. 1957 oraz z 2003 r.
Nr 46, poz. 392, Nr 80, poz. 717 i 721).

Z koƒcem 2005 r. Rada Ochrony Zabytków

przy Ministrze Kultury przyj´∏a opracowanie
b´dàce wynikiem intensywnych prac w ramach
wspó∏pracy Instytutu Architektury Krajobrazu
Politechniki Krakowskiej oraz Krajowego OÊrodka
Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Warszawie,
zawierajàce zasady tworzenia parków kulturowych
i opracowywania planów ich ochrony i zarzàdza-
nia. Autorzy i wspó∏autorzy tego opracowania na-
trafili na podobne problemy, z jakimi spotykajà si´
specjaliÊci na gruncie angielskim, co wyraênie ilu-
struje fakt, i˝ wspó∏czesne powo∏anie do ˝ycia
obszaru prawnie chronionego, opracowanie planu,
który okreÊla ramy i sposoby jego zagospodarowa-
nia i zarzàdzania nim, jest zadaniem nowym, reali-
zowanym w bardzo skomplikowanych uwarunko-
waniach spo∏ecznych, gospodarczych i prawnych.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad za-

bytkami z jednej strony da∏a samorzàdom i s∏u˝-
bom konserwatorskim stosunkowo du˝à elastycz-
noÊç w tych dzia∏aniach, z drugiej – pozostawi∏a
pewne niedopowiedzenia w zakresie merytorycz-
nym oraz wdro˝eniowym (m.in. czym jest i jakà
moc prawnà ma plan ochrony parku kulturowego
sam w sobie?).

Nietrudno wyobraziç sobie sytuacj´, gdy na

terenie danej gminy powo∏ywany jest jeden lub kil-
ka parków kulturowych niewielkich pod wzgl´dem
obszaru. Inna jest sytuacja, gdy du˝y park kulturo-
wy le˝y na terenie dwóch lub wi´cej gmin, inna
natomiast, gdy obszar takiego parku w ca∏oÊci lub

109

cz´Êci pokrywa istniejàcy park narodowy, krajo-
brazowy, rezerwat czy obszar dowolnej formy
ochrony przyrody lub ochrony zabytków (np.
obiekty znajdujàce si´ w rejestrze zabytków).
Problem jest aktualny i znany te˝ w innych kra-
jach, w których gospodarka rynkowa i partnerstwo
publiczno-prywatne majà ju˝ wypracowane i stale
doskonalone formy.
Plan ochrony parku kulturowego to:
1. Dokument wewn´trzny gminy – zawierajàcy

wià˝àce ustalenia dla sporzàdzenia miejscowego
planu zagospodarowania przestrzennego;

2. S∏u˝y praktycznej realizacji celów ochrony par-

ku kulturowego, zarówno w odniesieniu do za-
sobów krajobrazu obj´tego ochronà (zagospoda-
rowania terenu), jak i dzia∏aƒ oraz procesów
tam zachodzàcych (zarzàdzania parkiem);

3. Powinien byç jasny, zwi´z∏y, czytelny, zrozumia-

∏y zarówno dla specjalistów, jak i dla spo∏eczeƒ-
stwa, tzw. grup interesu, w∏aÊcicieli i u˝ytko-
wników terenu oraz decydentów – przedstawi-
cieli w∏adz samorzàdowych i s∏u˝b paƒstwowych.

Zgodnie z zapisami Ustawy o planowaniu i za-

gospodarowaniu przestrzennym (art. 10, ust. 3)
w ciàgu trzech miesi´cy od utworzenia parku kul-
turowego powstaje obowiàzek przystàpienia do
sporzàdzania miejscowego planu zagospodarowa-
nia przestrzennego jego obszaru, co wynika z Usta-
wy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
(art. 16, ust. 6). Taki plan staje si´ aktem prawa
miejscowego z chwilà uchwalenia przez rad´ gmi-
ny, a nie w momencie jego opracowania.

W sytuacji, gdy „rzeczywistoÊç przestrzenna”

kraju zdominowana jest chaosem „wolnej gry in-
westycyjnej”, która pociàga niepewnoÊç mieszkaƒ-
ców, w∏aÊnie terenów szczególnie cennych, a za-
razem atrakcyjnych, w zakresie mo˝liwoÊci cz´sto
nieprzewidywalnego zainwestowania „otoczenia”
ich siedzib, osiedli, ulic i przestrzeni zapewniajà-
cych okreÊlone powiàzania widokowe – czyli krajo-
brazu – dà˝enie do posiadania sporzàdzonego przy
pe∏nej partycypacji spo∏ecznej miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego jest dzia∏aniem
racjonalnym, uczciwym i w pe∏ni uzasadnionym.

OkreÊlenie celów i sposobów
ochrony oraz granic parku

Przed okreÊleniem celów i sposobów ochrony
oraz granic planowanego do utworzenia parku
wskazane jest opracowanie syntetycznego sce-
nariusza rozwoju form jego zagospodarowania

przestrzennego w Êwietle obowiàzujàcych uwa-
runkowaƒ przestrzennych, gospodarczych i for-
malnoprawnych.

Z kolei, wykorzystujàc typowe techniki prze-
prowadzenia analizy SWOT, nale˝y opracowaç
zestawienie ww. uwarunkowaƒ uwzgl´dniajàce
sytuacje zwiàzane zarówno z utworzeniem, jak
i nieutworzeniem parku. Powinna temu towa-
rzyszyç wst´pna, uproszczona, ramowo-progra-
mowa prognoza rozwoju terenu w perspektywie
oko∏o 20 lat oraz wyartyku∏owanie argumentów
wskazujàcych na mocne i s∏abe strony oraz
szanse i zagro˝enia, wynikajàce z faktu sugero-
wanego utworzenia i funkcjonowania parku kul-
turowego.

Kolejnym krokiem powinno byç zdefiniowanie
celu i sposobów ochrony obszaru planowanego
do obj´cia ochronà w formie parku kulturowego.
Dzia∏anie to powinno obejmowaç: opracowanie
syntetycznego opisu uwarunkowaƒ oraz wartoÊ-
ci kulturowych i krajobrazowych w powiàzaniu
z walorami przyrodniczymi na tle istniejàcych
zale˝noÊci przestrzennych, wynikajàcych g∏ów-
nie z obowiàzujàcych studiów lub planów zago-
spodarowania przestrzennego lub sytuacji praw-
nej wynikajàcej z przepisów specjalnych, np.
istnienia parku narodowego, krajobrazowego,
rezerwatu przyrody, a tak˝e obiektów zabytko-
wych znajdujàcych si´ zarówno w rejestrze, jak
i w ewidencji zabytków.

Opracowanie projektu uchwa∏y
o utworzeniu parku

Projekt uchwa∏y rady gminy w sprawie utworzenia
parku kulturowego wraz z uzasadnieniem powi-
nien okreÊlaç:

projektowane granice i struktur´ przestrzennà
parku (opis granic parku powinien mieç postaç pi-
semnà i graficznà, wzbogaconà mapami topogra-
ficznymi w skali 1:10 000 lub pomniejszonymi
bàdê uzupe∏nionà mapami ewidencji gruntów),

cele i sposoby ochrony zabytków i krajobrazu
kulturowego,

stosowne, zgodne z ustawà, zakazy i nakazy,

zasady zarzàdzania parkiem.

Opracowaniu projektu uchwa∏y powinno towa-

rzyszyç przygotowanie syntetycznego materia∏u in-
formacyjno-promocyjnego na potrzeby w∏aÊciwych
komisji rady gminy i zainteresowanych instytucji
i organizacji oraz Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków.

110

Poni˝ej przedstawiono projekty uchwa∏ i za-

∏àczników planistycznych dwóch tworzonych

obecnie parków kulturowych: Wilanowskiego
w Warszawie i Zwierzynieckiego w Krakowie.

Wilanowski Park Kulturowy

Projekt uchwa∏y

§ 1

1. Tworzy si´ park kulturowy pod nazwà Wilanowski Park Kulturowy na terenie obejmujàcym zespo∏y
rezydencjonalne Wilanowa, Ujazdowa i Natolina oraz przyrodniczo-krajobrazowe Morysina, Gucin Gaju
i Skarpy Wilanowskiej wraz z ich otoczeniem z powiàzaniami krajobrazowymi.
2. Granice Parku, o którym mowa w ust. 1, wyznacza za∏àcznik graficzny nr 1 stanowiàcy integralnà cz´Êç
uchwa∏y.
§ 2
1. Jako cel i sposób zapewnienia zintegrowanej ochrony wybitnych walorów kulturowych i przyrodniczych
„Wilanowskiego Parku Kulturowego” ustala si´ koniecznoÊç zachowania i wyeksponowania
nast´pujàcych elementów dziedzictwa kulturowego i krajobrazu:

zabytków i zespo∏ów zabytkowych, a w szczególnoÊci zespo∏ów pa∏acowo-parkowych, zespo∏ów sakral-

nych, cmentarzy, zabytków architektury i budownictwa, kapliczek, figur i krzy˝y przydro˝nych
i innych elementów ma∏ej architektury oraz stanowisk archeologicznych,

historycznego uk∏adu urbanistycznego, w tym dróg i ciàgów pieszych,

historycznych osi kompozycyjnych,

chronionych zespo∏ów zieleni naturalnej i komponowanej,

otwartych ∏àk i pól, stanowiàcych tereny ekspozycji zabytkowych zespo∏ów zabudowy i zieleni,

miejsc pami´ci narodowej,

niematerialnych wartoÊci kulturowych,

dóbr kultury wspó∏czesnej,

rezerwatów przyrody i pomników przyrody,

uk∏adu wodnego, w tym historycznych sieci kana∏ów.

2. Zestawienie zabytków, o których mowa w ust. 1, pkt 1, zawiera za∏àcznik nr 2, stanowiàcy integralnà
cz´Êç uchwa∏y.
3. Zestawienie obiektów chronionych, o których mowa w ust. 1, pkt 9, zawiera za∏àcznik nr 3, stano-
wiàcy integralnà cz´Êç uchwa∏y.
§ 3
1. Na terenie Parku zabrania si´ wykonywania robót budowlanych, które mogà prowadziç do niekorzyst-
nych zmian jego walorów kulturowych i krajobrazowych.
2. Wprowadza si´ zakaz dotyczàcy:

prowadzenia dzia∏alnoÊci przemys∏owej i hodowlanej na skal´ przemys∏owà,

prowadzenia dzia∏alnoÊci handlowej w nowych obiektach o pow. ca∏kowitej powy˝ej 200 m

umieszczania tablic, napisów, og∏oszeƒ reklamowych i innych znaków niezwiàzanych z ochronà parku

kulturowego, z wyjàtkiem szyldów informacyjnych, znaków drogowych, znaków zwiàzanych z ochronà
oraz znaków zwiàzanych z miejskim systemem informacji, porzàdku, bezpieczeƒstwa publicznego,

sk∏adowania oraz magazynowania odpadów, poza pojemnikami przeznaczonymi do gromadzenia

odpadów bytowych.

3. Wprowadza si´ ograniczenia dotyczàce budowy obiektów budowlanych zwiàzanych z prowadzeniem
dzia∏alnoÊci rolniczej na terenach otwartych ∏àk i pól.
§ 4
Zobowiàzuje si´ Prezydenta Miasta Sto∏ecznego Warszawy do przed∏o˝enia Radzie m.st. Warszawy planu
ochrony parku w terminie 1 roku od dnia podj´cia niniejszej uchwa∏y.
§ 5
Wykonanie uchwa∏y powierza si´ Prezydentowi m.st. Warszawy.
§ 6
Uchwa∏a wchodzi w ˝ycie po up∏ywie 14 dni po og∏oszeniu w Dzienniku Urz´dowym Województwa
Mazowieckiego.

111

Zwierzyniecki Park Kulturowy w Krakowie

Projekt uchwa∏y

§ 1

1. Tworzy si´ park kulturowy pod nazwà Zwierzyniecki Park Kulturowy, na terenie obejmujàcym Las
Wolski i jego otoczenie wraz zabytkami i zespo∏ami zabytkowymi na jego obrze˝ach.
2. Granic´ parku, o którym mowa w ust. 1, wyznacza za∏àcznik graficzny nr 1, stanowiàcy integralnà
cz´Êç uchwa∏y.
§ 2
W celu zapewnienia zintegrowanej ochrony wybitnych walorów krajobrazowych Zwierzynieckiego
Parku Kulturowego ustala si´ koniecznoÊç zachowania ekspozycji nast´pujàcych elementów krajo-
brazu i dziedzictwa kulturowego:
a) zabytków i zabytkowych zespo∏ów, w szczególnoÊci zabytków architektury i budownictwa, zespo∏ów

fortyfikacji, kapliczek, figur i krzy˝y przydro˝nych, innych elementów ma∏ej architektury oraz
stanowisk archeologicznych (za∏àcznik nr 2);

2. Koncepcja granic Wilanowskiego Parku Kulturowego. Opr. J. Korzeƒ, Z. Myczkowski, 2006 r.
2. Conception of the limits of the Wilanow Cultural Park. Prep. by J. Korzeƒ, Z. Myczkowski, 2006.

Scenariusze zjawisk zwiàzanych
z utworzeniem i zaniechaniem
utworzenia parku kulturowego

Wydajà si´ jednym z najbardziej istotnych elemen-
tów w przygotowywaniu procesu utworzenia parku
kulturowego. W pragmatyce prac nad tymi parka-
mi sprecyzowano je nast´pujàco:
1. Podj´te dzia∏ania organizacyjne na rzecz utwo-
rzenia parku kulturowego nale˝y rozwa˝yç w kon-
tekÊcie przewidywanych konsekwencji zwiàzanych
z dwiema sytuacjami: jego utworzeniem oraz za-
niechaniem utworzenia. W pierwszej sytuacji mogà
ujawniç si´ nast´pujàce zjawiska:

integracja mieszkaƒców gminy i wielu aktyw-
nych Êrodowisk spo∏ecznych oraz jej w∏adz samo-
rzàdowych wokó∏ idei i procesu tworzenia parku,
s∏u˝àcego ochronie i lepszemu wykorzystaniu jej
walorów kulturowych oraz przyrodniczo-krajo-
brazowych;

pog∏´bienie wiedzy ww. stron na temat walorów
krajobrazu kulturowego i przyrodniczego gminy
oraz celów i zasad ich ochrony;

pog∏´bienie rozeznania grup spo∏ecznych i zakresu
ich interesów przez w∏adze samorzàdowe w przy-
padku podj´cia prokrajobrazowej „interwencji
przestrzennej i spo∏ecznej”oraz reorientacji dotych-
czasowych planów i programów rozwojowych;

umo˝liwienie mieszkaƒcom gminy swobodnego,
demokratycznego wyra˝enia swojej opinii na te-
mat idei utworzenia parku, a tak˝e ich g∏´bszà
identyfikacj´ i uto˝samienie si´ z miejscem
i okolicami miejsca zamieszkania;

rozpoznanie mo˝liwoÊci istnienia prokrajobrazo-
wej, proekologicznej i propublicznej woli poli-
tycznej spo∏ecznoÊci lokalnej oraz wybranych
przez nià w∏adz samorzàdowych, s∏u˝àcej mody-
fikacji dotychczas przyjmowanej polityki roz-
wojowej gminy i formalne podj´cie uchwa∏y
o utworzeniu parku;

112

b) historycznych ciàgów pieszych, dróg fortecznych oraz uk∏adu urbanistycznego dawnego osiedla

urz´dniczego Salwator;

c) miejsc pami´ci narodowej;
d) miejsc lokalnej tradycji;
e) Lasu Wolskiego i jego otuliny, zespo∏ów leÊnych, zespo∏ów zieleni naturalnej i komponowanej,

otwartych ∏àk i pól stanowiàcych miejsca ekspozycji panoram i punktów widokowych, a tak˝e
innych terenów rolniczych;

f) rezerwatów i pomników przyrody (za∏àcznik nr 3).
§ 3
1. Na terenie parku zabrania si´ wykonywania robót budowlanych, które mogà prowadziç do:
a) niekorzystnych zmian i degradacji krajobrazu kulturowego;
b) kolizji z odcinkiem planowanej Trasy Zwierzynieckiej wraz z niezb´dnà infrastrukturà technicznà.
2. Wprowadza si´ zakaz:
a) prowadzenia dzia∏alnoÊci przemys∏owej;
b) lokalizacji nowych rodzinnych ogrodów dzia∏kowych;
c) umieszczania og∏oszeƒ reklamowych;
d) sk∏adowania i magazynowania odpadów poza pojemnikami przeznaczonymi do gromadzenia bie-

˝àcych odpadów;

e) lokalizacji parkingów samochodów ci´˝arowych o masie ca∏kowitej powy˝ej 3,5 t.
§ 4
1. Na terenie parku wprowadza si´ ograniczenia dotyczàce:
a) prowadzenia dzia∏alnoÊci handlowej i us∏ugowej;
b) umieszczania tablic, napisów i innych informacji niezwiàzanych z ochronà i dzia∏alnoÊcià parku;
c) lokalizacji i urzàdzania placów handlowych, sk∏adowych, magazynowych, za wyjàtkiem s∏u˝àcych

gospodarce leÊnej.

§ 5
Zobowiàzuje si´ Prezydenta Miasta Krakowa do przed∏o˝enia Radzie Miasta Krakowa planu ochrony
obszaru Zwierzynieckiego Parku Kulturowego, uzgodnionego przez Ma∏opolskiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków w terminie do 30.11.2006 r.

113

3. Uwarunkowania planistyczne przed utworzeniem Zwierzynieckiego Parku Kulturowego. Kolor bràzowy – zatwierdzone miej-
scowe plany zagospodarowania przestrzennego, kolor ciemnozielony – w trakcie opracowywania, pozosta∏e tereny – brak planów.
Opr. Biuro Planowania Przestrzennego Urz´du Miasta Krakowa, M. JaÊkiewicz z zespo∏em, 2006 r.
3. Planning conditions prior to the establishment of the Zwierzyniec Cultural Park. Brown marks confirmed local development
plans, dark green – plans being prepared, no colour – remaining terrains. Prep. by the Bureau for Spatial Planning at the Town
Office of Cracow, M. JaÊkiewicz and team, 2006.

umo˝liwienie kompleksowej oceny (diagnozy)
i prognozy poprawy kompleksowo ujmowanej
kondycji gminy poprzez opracowanie planu
ochrony parku;

wykorzystanie planu ochrony parku do aktyw-
nego zarzàdzania jego obszarem i komplekso-
wego, ukierunkowanego na cele jego ochrony
pozyskiwania zewn´trznego wsparcia i lepszego
wykorzystania w∏asnych mo˝liwoÊci;

uzyskanie gwarancji dla mieszkaƒców i zaintere-
sowanych grup spo∏ecznych (w∏aÊcicieli, u˝ytkow-
ników, inwestorów, stowarzyszeƒ spo∏ecznych, itp.)
dla czytelnych, silnie osadzonych w prawie zasad
gospodarowania i administrowania w ca∏ym
obszarze parku poprzez opracowanie i uchwale-
nie miejscowego planu zagospodarowania

przestrzennego obszaru parku lub ich niezb´dnà
aktualizacj´;

wzmocnienie promocji walorów gminy oraz re-
alne prognozowanie jej rozwoju gospodarczego
wynikajàce z celowych dzia∏aƒ na rzecz kom-
pleksowego uporzàdkowania przestrzeni gminy
i przygotowania jej na przyj´cie znacznego ruchu
turystycznego i eskalacj´ wydarzeƒ kulturalnych
i komercyjnych, a przede wszystkim wzrost
presti˝u.

2. W przypadku zaniechania utworzenia parku mo˝-
na oczekiwaç ujawnienia si´ takich zjawisk, jak:

nasilenie si´ procesów dezintegracji spo∏ecznej
i wzrostu anonimowoÊci podmiotów dzia∏ajàcych
w obszarze gminy;

niepe∏ne wykorzystanie walorów przyrodniczo-

-kulturowo-krajobrazowych gminy w sterowaniu
jej rozwojem przestrzennym i spo∏eczno-gospo-
darczym;

spowolnienie lub stagnacja dzia∏aƒ na rzecz pod-
niesienia wiedzy i ÊwiadomoÊci prokrajobrazo-
wej mieszkaƒców i w∏adz gminy;

umacnianie anonimowoÊci i nieczytelnoÊci in-
tencji grup inwestorskich, a nawet pog∏´bienie
braku informacji i rozeznania na ten temat za-
równo grup spo∏ecznych, jak i w∏adz gminy;

pozostanie przy obecnych, cz´sto stereotypo-
wych i nieatrakcyjnych formach realizacji party-
cypacji spo∏ecznej w kszta∏towaniu polityki roz-
wojowej i oddalenie idei rozwoju spo∏eczeƒstwa
obywatelskiego;

tworzenie warunków sprzyjajàcych niekontrolo-
wanym lub pozostajàcym pod ograniczonà kon-
trolà procesom inwestorskim w cennych pod
wzgl´dem kulturowym i krajobrazowym tere-
nach gminy;

tworzenie warunków sprzyjajàcych przypadko-
woÊci decyzji dotyczàcych rozwoju przestrzen-
nego lub pope∏nianie b∏´dów w odniesieniu do
potrzeb ochrony krajobrazu kulturowego lub

przyrodniczego (w przypadku braku czytelnie
sformu∏owanych i prawnie zagwarantowanych
zasad rozwoju);

rozproszenie faktycznych przychodów
mieszkaƒców oraz samorzàdu gminy i w konsek-
wencji spowolnienie ich nap∏ywu (lub co najm-
niej brak czytelnego impulsu dla dodatkowego
planowego ich wzrostu).

Na tle powy˝szych scenariuszy wymowne sà

s∏owa Jana Gwalberta Pawlikowskiego wypowie-
dziane na progu tworzenia II Rzeczypospolitej:
„...budzenie w ludnoÊci pewnego terytorium Êwia-
domoÊci jej cech odr´bnych i poszanowania dla
tych cech jest szko∏à patriotyzmu”. Tworzenie par-
ków kulturowych jest jednym z elementów szero-
kiego dzia∏ania okreÊlanego jako zintegrowana
ochrona dziedzictwa kulturowego, przyrodniczego
i krajobrazu. Poligonem dla idei zintegrowanej
ochrony powinny byç i sà de facto w wielu przy-
padkach parki krajobrazowe, w drugim – parki
kulturowe – zgodnie z definicjà zarówno przes∏a-
nek ich powo∏ania, jak i spodziewanà w przysz∏o-
Êci pragmatykà dzia∏ania ich zarzàdów. W pierw-
szym rz´dzie na polu popularyzacji i edukacji,

114

4. Delimitacja Zwierzynieckiego Parku Kulturowego optymalizujàca kompromis mi´dzy przestrzenià publicznà i prywatnà. Mimo
to sta∏a si´ przedmiotem zaskar˝enia do sàdu administracyjnego, który w maju 2007 r. uchwa∏´ Rady Miasta Krakowa o utworze-
niu parku uchyli∏.
4. Delimitation of the Zwierzyniec Cultural Park with an optimum version of a compromise between public and private space.
Nonetheless, it was indicted at an administrative court, which in May 2007 overruled the resolution passed by the Town Council of
Cracow about the creation of the park.

115

w dalszej konsekwencji na polu rzeczywistych,
kompleksowych dzia∏aƒ ochronnych i
kszta∏tujàcych unikatowe walory przyrodniczo-
kulturowe Polski.

Zintegrowana ochrona, a w Êlad za nià wieloÊç

i ró˝norodnoÊç form ochrony inspirujàca lokalne
inicjatywy, wydaje si´ nieuchronnà koniecznoÊcià
w pragmatyce realizacji zarówno zasady zrówno-
wa˝onego rozwoju (ochrony poprzez kszta∏towa-
nie), jak i najnowszej przes∏anki zawartej w regule
ICCROM (Mi´dzynarodowego Komitetu Ochrony
i Restauracji Zabytków przy ONZ), która brzmi:
„Chroniàc kultur´ – promowaç ró˝norodnoÊç”.

Utworzenie parku kulturowego daje t´ po˝à-

danà szans´ zapewnienia trwa∏ej wartoÊci i atrak-
cyjnoÊci lokalnego krajobrazu, jest swoistà „loka-
t´” w walucie najcenniejszej w dzisiejszych cza-
sach, jakà stanowi ta czàstka ziemi wyra˝ajàca si´
pi´knem i harmonià krajobrazu.

Park kulturowy jawi si´ jako wr´cz pod-

r´cznikowy „bank krajobrazowy”. Taki stan rzeczy
nakazuje kontynuowanie prac w celu pozyskania
rozbudowanego zaplecza spo∏ecznego w kwestiach
zwiàzanych z ochronà krajobrazu. Przy wspó∏cze-
snym stanie (nie)wiedzy i (nie)ÊwiadomoÊci
spo∏ecznej nale˝y ∏àczyç je w∏aÊnie z ochronà
Êrodowiska przyrodniczego i kulturowego. Kultura
i natura sà bowiem nierozdzielnymi sk∏adnikami
wspó∏czesnego krajobrazu, a ich wspólna ochrona
– nadrz´dnà sprawà wszystkich.

Warto te˝ podnieÊç apel wyg∏oszony przez

prof. Aleksandra Böhma na I Kongresie Polskich

Konserwatorów w Warszawie w paêdzierniku
2005 r., który brzmi nast´pujàco: „P∏aszczyznà
kompromisu mi´dzy interesem publicznym i pry-
watnym by∏by zapewne plan, gdyby tylko sa-
morzàd zechcia∏ to wziàç pod uwag´ i podjàç
uchwa∏´ o przystàpieniu do jego wykonania. Do
roku 1994 by∏ to obowiàzek – teraz wolna wola.
Wybór nale˝y do spo∏eczeƒstwa, któremu demo-
kracja gwarantuje, i˝ nie b´dzie ˝y∏o w otoczeniu
pi´kniejszego krajobrazu, ni˝ na to zas∏uguje”.

Dr hab. in˝. arch. Zbigniew Jan Myczkowski, profe-
sor Politechniki Krakowskiej, kierownik Zak∏adu
Krajobrazu Otwartego i Budowli In˝ynierskich In-
stytutu Architektury Krajobrazu Politechniki Kra-
kowskiej. W latach 1985-1994 g∏ówny specjalista
wojewódzki – architekt Zespo∏u Jurajskich Parków
Krajobrazowych w Krakowie. W latach 1991-2000
dyrektor Regionalnego OÊrodka Badaƒ i Dokumen-
tacji Zabytków w Krakowie. Cz∏onek Rady Ochrony
Zabytków przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Na-
rodowego, Paƒstwowej Rady Ochrony Przyrody przy
Ministrze Ârodowiska oraz Polskiego Komitetu Na-
rodowego ICOMOS.

bserving the protection of the landscape in the
world, Europe and Poland one might declare

that the variety of the landscape is “matched” by
the diversity and great number of the forms of its
protection.

The landscape is physiognomy – an expression

of the natural environment, a reflection of all the
phenomena transpiring on the surface of the
Earth. The environment – both natural and
cultural – is decisive for the identity of a given
place, while its external expression is the land-
scape. It is impossible to conceal or ignore the

landscape, although one can be more or less
sensitive to its beauty or at least order. The land-
scape always affects man, even if only his subcon-
sciousness.

In our surrounding we are dealing with a nat-

ural landscape, the product of Nature, and a cul-
tural landscape, created by human intellect and
hands; as a rule, however, we encounter their
assorted, adverse or positive, mutual permeation.
Gutersohn was right when he wrote that the land-
scape is the expression of man’s economy,
Favourable economy comprises the foundation of

THE CULTURAL PARK AS A FORM OF THE SPATIAL PROTECTION

OF HISTORICAL MONUMENTS

*Wystàpienie na konferencji naukowej „Parki kulturowe –
ochrona to˝samoÊci krajobrazu”, zorganizowanej przez
Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków 17.04.
2007 w Lublinie. Konferencja stanowi∏a cz´Êç obchodów
Mi´dzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków.

116

a harmonious landscape, while bad economy –
a devastated landscape, and vice versa: the devas-
tation of the landscape reflects bad economy.

The protection of Nature as if precedes the pro-

tection of historical monuments; the latest version
of the statute on the protection of Nature of
16 April 2004 defined landscape merits as the
ecological, aesthetic or cultural qualities of a given
area together with the associated lay of the land,
and the products and components of the natural
environment moulded by the forces of Nature or
man’s activity. For the sake of their protection
article 16 confirmed the regional protection of the
landscape, established at the beginning of the
1980s, which consists in the landscape park; ac-
cording to its statutory definition, it encompasses
an area protected owing to its natural and land-
scape values for the sake of the preservation and
popularisation of those merits in the conditions of
balanced development. At present, there are more
than 120 such parks in Poland, which constitute
over 7% of the total area of the country.

In turn, the statute on the protection and care

of historical monuments of 23 July 2003 described
the cultural landscape as space historically shaped
due to man’s activity, and containing products of
civilisation or natural elements.

Numerous milieus have shown great interest in

preparing instruments serving both the revival of
the merits of cultural heritage and their exploita-
tion for the sake of economic activisation, special-
ly the progress of tourism. The initiation of such
undertakings will benefit from a presentation of
the synthesis: Zasady tworzenia i zarzàdzania dla
parków kulturowych oraz sporzàdzania planów
ich ochrony (The Principles of the Establishment
and Administration for Cultural Parks and the
Conception of Plans for their Improvement), which
constitutes auxiliary material both for units of

communal territorial self-governments and conser-
vation services as well as town planners, landscape
architects, rural studies experts, architects and his-
torians of art. These principles were commissioned
by the National Centre for the Study and
Documentation of Historical Monuments in
Warsaw, and accepted in October 2005 by the
State Council for the Protection of Historical
Monuments, working alongside the Ministry of
Culture and National Heritage.

On the one hand, the statute provides com-

munal self-governments and their organisational
units as well as conservation services relatively
considerable flexibility in these ventures; on the
other hand, it leaves certain things unsaid as
regards the crux of the matter and its implementa-
tion. Deciding to face the increasingly distinctly
accentuated social needs, the Institute of Land-
scape Architecture at the Cracow Polytechnic,
cooperating with the National Centre for the Study
and Documentation of Historical Monuments
in Warsaw, undertook the completion of the
above-mentioned Zasady. The indicated proposal
does not comprise a regulation defining the neces-
sity of devising a collection of strictly determined
documents or inaugurating the indispensable
activity demanded by law. At the present stage of
the first steps made by the self-governments and
the conservators of monuments together with
specialists and social groups cooperating in the
establishment of cultural parks, it is difficult or
outright impossible to foresee what sort of conser-
vation, social, economic and organisational prob-
lems will have to be tackled. Zasady indicates
a certain scenario of issues and activity, conceived
according to the ”step by step” principle, which in
the nearest future will be probably improved in the
course of winning experiences provided by the
creation of cultural parks in Poland.

117

SZTUKA KONSERWACJI I RESTAURACJI

THE ART OF CONSERVATION AND RESTORATION

Red. Iwona Szmelter i Monika Jadziƒska, Przedsi´biorstwo Wydawnicze

Rzeczpospolita SA, Mi´dzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzie∏

Sztuki Akademii Sztuk Pi´knych w Warszawie i Krakowie, Warszawa 2007

ublikacja, opatrzona podtytu-
∏em Cesare Brandi (1906-

1988), jego myÊl i debata o dzie-
dzictwie. Sztuka konserwacji-re-
stauracji w Polsce, zawiera pe∏-
ny zestaw wystàpieƒ wyg∏oszo-
nych podczas konferencji o tym
samym tytule, która odby∏a si´
w Oran˝erii Muzeum Pa∏acu
w Wilanowie 5-6 paêdziernika
2007 r. Trafi∏a ona w r´ce czytel-
ników w dniu otwarcia konfe-
rencji. Zarejestrowa∏a zatem to
wa˝ne wydarzenie, ∏àczàce teore-
tyczny i praktyczny dorobek pol-
skich i europejskich konserwa-
torów, a równoczeÊnie wpisa∏a si´
w szeroko obchodzone na Êwiecie
stulecie urodzin wielkiego W∏o-
cha, omawiajàc jego dokonania
i ich znaczenie dla wspó∏czesnej
ochrony dziedzictwa kultury.

Ksià˝ka sk∏ada si´ z czte-

rech g∏ównych cz´Êci poÊwi´co-
nych ró˝nym aspektom konser-
wacji-restauracji, a otwiera jà
wprowadzenie autorstwa prof.
Iwony Szmelter, zapowiadajàce
tematyk´ podejmowanà podczas
konferencji i w towarzyszàcej jej
publikacji.

Blok siedmiu referatów, ze-

branych pod wspólnym tytu∏em
„MyÊl Cesare Brandiego a deba-
ta o dziedzictwie dóbr kultury”,
jest próbà dokonania swoistego

obrachunku, analizy roli, jakà
odegra∏a na przestrzeni dziesi´-
cioleci polskiej konserwacji-re-
stauracji koncepcja Cesare Bran-
diego. Autorzy artyku∏ów doko-
nujà analizy êróde∏ teorii Bran-
diego, g∏´boko umocowanej w tra-
dycji filozofii europejskiej, w któ-
rà wpisujà si´ Platon, Kant,
Hegel, Husserl, Bergson i wielu
innych znakomitych myÊlicieli.
Podejmujà tak˝e tematyk´ wp∏y-
wu tej teorii i jej odniesieƒ do
praktyki konserwatorskiej ostat-
niego pi´çdziesi´ciolecia oraz do
z∏o˝onej, wieloaspektowej prob-
lematyki sztuki wspó∏czesnej.

W tej cz´Êci ksià˝ki Giusep-

pe Basile pisze o Cesare Brandim;
Wojciech Kurpik – o istocie res-
tauracji; Andrzej Tomaszewski
odnajduje êród∏a teorii i oddzia-
∏ywania w∏oskiej szko∏y restau-
racji; W∏adys∏aw Zalewski pisze
o wspó∏czesnych rozwiàzaniach
estetycznych stosowanych w kon-
serwacji malowide∏ Êciennych
w Êwietle za∏o˝eƒ przyj´tych przez
Cesare Brandiego; Iwona Szmel-
ter analizuje aktualne znaczenie
koncepcji Brandiego w odniesie-
niu do takich wartoÊci, jak: paty-
na, wartoÊç dawnoÊci, kryteria wy-
boru programu konserwatorskie-
go, a tak˝e znaczenie dla spuÊ-
cizny sztuki nowoczesnej; Moni-
ka Jadziƒska porusza problem
autentyzmu w konserwacji-res-
tauracji w Êwietle teorii Brandie-
go; przedmiotem zainteresowania
Janusza Krawczyka jest rzeczo-
na teoria jako przedmiot refleksji
historyczno-konserwatorskiej.

Nast´pny blok, zatytu∏owa-

ny „Pluribus unum; konserwa-
cja-restauracja – nauka i sztuka
a spo∏eczeƒstwo”, stanowi przede
wszystkim prób´ skatalogowania
i podsumowania najwa˝niejszych
problemów i wyzwaƒ wspó∏czes-
noÊci, za jakie uznaç mo˝na naj-
nowsze zdobycze technik badaw-
czych i konserwatorskich oraz

Bogumi∏a J. Rouba

poszukiwanie nowych form ko-
munikacji ze spo∏eczeƒstwem i no-
wych form ochrony dziedzictwa.
Otwiera go Dusan C. Sulik z Getty
Conservation Institute artyku-
∏em poÊwi´conym jednoÊci kon-
serwacji jako nauki i sztuki.
Aktualnymi metodami badaƒ dzie∏
sztuki oraz programowaniem prac
konserwatorsko-restauratorskich
zajmuje si´ El˝bieta Basiul, a Gra-
˝yna Korpal omawia estetycznà
sytuacj´ dzie∏a sztuki w konser-
wacji-restauracji. Zagadnieniom
z dziedziny fizyki, sprzyjajàcym
wspó∏czesnemu rozwojowi metod
badawczych, które sà u˝yteczne
w post´powaniu konserwatorskim
poÊwi´ca swój artyku∏ Jan Mar-
czak. Projektowanie konserwator-
skie jako platforma porozumienia
mi´dzy konserwatorem a u˝yt-
kownikiem jest tematem tekstu
Mieczys∏awa Steca. Ten blok za-
myka artyku∏ Bogumi∏y J. Rouby
dotyczàcy teorii Cesare Brandie-
go rozwa˝anej w kontekÊcie uwa-
runkowaƒ spo∏ecznych polskiej
ochrony, konserwacji i restaura-
cji zabytków.

W kolejnej cz´Êci znalaz∏y

si´ opracowania odnoszàce si´ za-
równo do 60-letniej historii i te-
raêniejszoÊci trzech polskich szkó∏
konserwatorskich, które zapew-
niajà wykszta∏cenie na poziomie
akademickim. Artyku∏y przybli-
˝ajà postaci wspó∏czesnych Bran-
diemu wielkich twórców polskich
akademickich oÊrodków konser-
watorskich: Bohdana Marconiego,
Leonarda Torwirta oraz Józefa
Dutkiewicza, których sposób my-
Êlenia ukszta∏towa∏ podstawy pol-
skiej szko∏y konserwacji i restau-
racji. Artyku∏y zosta∏y zebrane
pod wspólnym tytu∏em „Polska
sztuka konserwacji-restauracji –
historia i wspó∏czesnoÊç”. Przed-
stawiajà narodziny i rozwój uni-
katowej koncepcji edukacji kon-
serwatorskiej, opartej na integral-
nym po∏àczeniu sztuki i nauki,

oraz ewolucj´ polskich szkó∏ od
poczàtkowej konkurencji do dzi-
siejszej Êcis∏ej wspó∏pracy.

W tej cz´Êci Iwona Szmel-

ter przedstawia miejsce, jakie
upatrywa∏ Bohdan Marconi dla
sztuki konserwacji w interdyscy-
plinarnym modelu sztuki i nauki.
Jerzy Nowosielski omawia osiàg-
ni´cia Wydzia∏u Konserwacji
i Restauracji Dzie∏ Sztuki Aka-
demii Sztuk Pi´knych w Warsza-
wie, Gra˝yna Korpal – Wydzia∏u
Konserwacji i Restauracji Dzie∏
Sztuki krakowskiej Akademii
Sztuk Pi´knych, a Jadwiga ¸uka-
szewicz – toruƒskiej szko∏y kon-
serwacji zabytków. Maria Osta-
szewska przybli˝a postaç i doko-
nania Józefa Edwarda Dutkie-
wicza, a Józef Flik – Leonarda
Torwirta. Zagadnieniom konser-
wacji-restauracji poÊwi´cony jest
artyku∏ Haliny Rosy.

Ostatni blok zawiera 6 opra-

cowaƒ, z których ka˝de podejmu-
je kwestie teorii konserwacji i res-
tauracji w powiàzaniu z konkret-
nym przypadkiem, grupà obiek-
tów, dzia∏alnoÊcià zespo∏u ludzi.
Zebrane zosta∏y pod wspólnym ty-
tu∏em „Relacje teorii z podejmo-
waniem decyzji i praktykà kon-
serwacji-restauracji”. Wspó∏autor-
ki pierwszego z nich – Jolanta
Korcz, El˝bieta Szmit-Naud, Bo-
gumi∏a J. Rouba – na przyk∏a-
dzie projektu konserwatorskiego
dla toruƒskiej katedry wskazujà
na koniecznoÊç kompleksowego
traktowania zabytku i jego histo-
rycznych nawarstwieƒ. Wybrane
projekty badawczo-konserwator-
skie zrealizowane przez pedago-
gów Wydzia∏u Konserwacji i Res-
tauracji Dzie∏ Sztuki ASP w War-
szawie prezentuje Joanna Czerni-
chowska. O kompleksowych, nie-
typowych pracach przy dekora-
cjach Êciennych i pojawiajàcych
si´ problemach decyzyjnych pi-
sze Andrzej Mazur, a Marzena
Ciechaƒska zastanawia si´, czy

dekoracje Êcienne na papierze we
wn´trzach zabytkowych nale˝y
podczas ich restauracji traktowaç
jako podmiot czy element ca∏oÊci.
Jej artyku∏ stanowi zatem dywa-
gacj´ na temat sztuki kompromi-
su. Co dzieje si´ z dzie∏em sztuki
i zabytkiem, którego konserwacja
przynios∏a nowe odkrycia i jak to
wp∏ywa na przebieg prac restau-
ratorskich – zastanawia si´ An-
drzej Koss. Daje na to pytanie od-
powiedzi nawiàzujàce do wspó∏-
czesnych technologii. Artyku∏ Mar-
cina Kozarzewskiego i Przemys∏a-
wa Gorka, traktujàcy o Refekta-
rzu Konwentu i Wielkim Refekta-
rzu na Zamku w Malborku w 100
lat po pracach Konrada Stein-
brechta, stanowi noblitacj´ tego
poprzedniego procesu restauracji.

MyÊl Cesare Brandiego prze-

nikn´∏a do Polski stosunkowo
szybko, mimo ˝e pe∏nego pol-
skiego t∏umaczenia i wydania je-
go „Teorii restauracji” dokonano
dopiero w 2006 r. Koncepcja
Brandiego trafi∏a u nas na szcze-
gólnie podatny grunt, zbiega∏a si´
bowiem z duchem polskiej kon-
serwacji, traktujàcej ochron´ za-
bytków jako patriotyczny obowià-
zek, a pracy konserwatora nada-
jàcej rang´ szczególnego rodzaju
misji. Najmniej odniesieƒ zna-
laz∏a w konserwacji zabytków ar-
chitektury, które wed∏ug Bran-
diego powinny byç traktowane
tak samo, jak inne dzie∏a sztuki.
Wynika∏o to, i pozostaje nadal
aktualne, z niedostatków kszta∏-
cenia w tej dyscyplinie.

Warszawska debata, po-

przez przywo∏anie wielu wàtków
teoretycznych i doÊwiadczeƒ prak-
tycznych, sta∏a si´ wa˝nym wyda-
rzeniem. By∏a pierwszà na tak sze-
rokà skal´ próbà dokonania pod-
sumowania czasu „przed” i „po”
transformacji ustrojowej, ana-
lizy, refleksji, zasygnalizowania
zjawisk spo∏ecznych znaczàcych
dla ochrony dziedzictwa kultury.

118

119

przemyÊlenia ich autorów, w zde-
cydowanej wi´kszoÊci praktyków
konserwatorów-restauratorów dzie∏
sztuki. Podobnie jak teoria Cesare
Brandiego powsta∏a w bezpoÊred-
nim zwiàzku z doÊwiadczeniami
p∏ynàcymi z praktyki, tak i pre-
zentowane w ksià˝ce materia∏y
sà Êwiadectwem nierozerwalnoÊci
sztuki konserwacji-restauracji
i nauki, która z jednej strony
czerpie z aparatu badawczego
i doÊwiadczeƒ wielu dyscyplin,
z drugiej jednak pozostaje naukà
samoistnà, budowanà z cegie∏ek
wiedzy pozyskiwanych z ka˝dego
poddawanego opracowaniu dzie∏a.
Tak jak wspó∏czesna medycyna
nie mo˝e si´ obyç bez chemii, fi-
zyki, informatyki, lecz jej istot´
tworzy wiedza p∏ynàca z kontak-
tu lekarza z pacjentem, tak i te-
oria konserwacji-restauracji rodzi
si´ z jej praktycznych doÊwiad-
czeƒ. Jest wa˝ne, by doÊwiadcze-
nia te gromadziç, budujàc wielo-
p∏aszczyznowà wiedz´, sprawnie
przekazywanà dalej wszystkim,
którzy wp∏ywajà na losy zabyt-
ków – wa˝nego sk∏adnika dzie-
dzictwa naszej kultury.

Na koniec ostatnia reflek-

sja… Inicjatywa i niespo˝yta
energia prof. Iwony Szmelter,
wielka sprawnoÊç organizacyjna
prof. Andrzeja Kossa, wysi∏ek
Magdaleny Kijanko, Moniki Ja-
dziƒskiej i wielu innych osób, do-
prowadzi∏y do wydarzenia na nie-
spotykanà skal´, na które z∏o-
˝y∏y si´: konferencja, wystawa,
spotkania towarzyszàce, wydanie
omawianej publikacji. Sta∏o si´
jednak jeszcze coÊ wa˝nego –
pasja, z jakà prof. Iwona Szmel-
ter najpierw pilotowa∏a t∏uma-
czenie „Teorii restauracji”, a po-
tem stara∏a si´ dotrzeç z nià do
naszej konserwatorskiej spo-
∏ecznoÊci, sprawi∏a, ˝e w ciàgu
ostatniego roku w Polsce mia∏o
miejsce „wielkie czytanie” Cesare
Brandiego. Sposób, w jaki zosta-
∏a zadana ta obowiàzkowa lektu-
ra, ale i odpowiedê Êrodowiska
polskich konserwatorów-restau-
ratorów, które podj´∏o wyzwanie,
budzi uznanie, wielkà radoÊç
i nadziej´ na przysz∏oÊç.

A owo wielkie, wspólne

czytanie jest wartoÊcià samà
w sobie!

Publikacja utrwala to zna-

czàce wydarzenie. Zebrane w niej
teksty stanowià zapis Êwiado-
mych dokonaƒ, ale i trudnej dzi-
siejszej sytuacji w ochronie dzie-
dzictwa kultury. Patologie, b´dà-
ce pochodnymi braku procedur
chroniàcych jakoÊç prac konser-
watorsko-restauratorskich, dos-
tatecznej ochrony zawodu, niesys-
tematycznej i z∏ej dystrybucji Êrod-
ków na ochron´, a przede wszys-
tkim braku zorganizowanej, co-
dziennej profilaktyki, przyczy-
niajà si´ do wyniszczania naszych
zabytków. Decydujà one o drama-
tycznej, ciàgle rosnàcej przepaÊ-
ci mi´dzy teorià a praktykà.
Klarowne koncepcje Brandiego,
odnoszàce si´ do potrzeby ochro-
ny potencjalnej jednoÊci dzie∏a,
jego autentycznoÊci, wartoÊci his-
torycznych i estetycznych, bywa-
jà zaprzepaszczane w starciu
z rzeczywistoÊcià przetargów,
drapie˝nym kapitalizmem, inte-
resami producentów materia∏ów
budowlanych i modà na masowe
„odnawianie zabytków”.

Wszystkie artyku∏y pre-

zentujà doÊwiadczenia i dojrza∏e

is publication, with the sub-
title: Cesare Brandi (1906-

1988), jego myÊl i debata o dzie-
dzictwie. Sztuka konserwacji-re-
stauracji w Polsce (Cesare Bran-
di /1906-1988/, His Thought
and the Heritage Debate. Art
of Conservation-Restoration in
Poland), contains opinions pre-
sented at a conference held
under the same title at the
Museum Palace Orangery in
Wilanow on 5-6 October 2007.

The collection documents an im-
portant event and considers the
theoretical and practical achieve-
ments of Polish and European
conservators; at the same time,
it is part of the worldwide cel-
ebrations of the hundredth an-
niversary of the birth of the emi-
nent Italian scholar, and dis-
cusses his accomplishments and
their significance for the contem-
porary protection of the cultural
heritage.

The four parts of the book

deal with various aspects of con-
servation-restoration, introduced
by Prof. Iwona Szmelter. The
authors of the first part analyse
the role played in Polish conser-
vation-restoration by the concep-
tions launched by Cesare Brandi.
The second group of articles con-
siders contemporary problems and
challenges, which include, i. a.
modern research and conservation
techniques, new forms of heritage

SZTUKA KONSERWACJI I RESTAURACJI

(THE ART OF CONSERVATION AND RESTORATION)

Ed. by Iwona Szmelter and Monika Jadziƒska. Publisher: Przedsi´biorstwo Wydawnicze

Rzeczypospolita SA. Co-publisher: Mi´dzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzie∏

Sztuki Akademii Sztuk Pi´knych w Warszawie i Krakowie, Warszawa 2007

120

protection, and innovative forms
of communication with society as
regards this particular domain.
Successive material pertain to
the past and present of Polish
conservation-restoration and the
outstanding authors of Polish

academic conservation centres,
Brandi’s contemporaries. The
final part delves into essential con-
servation theories and their refer-
ences to praxis – concrete cases,
complexes of monuments, and
the activity of teams of experts.

The presented studies testify

to the close connections between
conservation-restoration and as-
sorted disciplines of the arts,
exerting a prominent impact on
the further fate of historical
monuments.

Prenumerat´ „Ochrony Zabytków” mo˝na zamówiç za poÊrednictwem:

1. RUCH SA

Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela „RUCH” SA Oddzia∏ Krajowej Dystrybucji Prasy,
01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33; tel. (0 22) 532 87 31, 532 88 20, 532 88 16, fax (0 22) 532 87 32;
www.ruch.pol.pl, prenumerata@okdp.ruch.com.pl

2. Firma AMOS

01-785 Warszawa, ul. Broniewskiego 8a; tel. (0 22) 639 73 67; biuro@amos.waw.pl

3. GARMOND PRESS SA

01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3; tel./fax (0 22) 836 69 21; prenwarszawa@garmond.com.pl

4. INMEDIO Sp. z o.o.

90-446 ¸ódê, ul. KoÊciuszki 132; tel./fax (0 42) 636 44 47; prenumerata@inmedio.com.pl

5. KOLPORTER SA

05-080 Izabelin, MoÊciska, ul. Bakaliowa 3; tel. (0 22) 355 05 65(66), fax (0 22) 355 05 67(68); prasowa.sc@kolporter.com.pl

INFORMACJA O PRENUMERACIE

Wydawnictwa Krajowego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków do nabycia w siedzibie przy ul. Kopernika 36/40,
00-328 Warszawa, pok. 143, w godz. 9.00-15.00.
Zamówienia mo˝na tak˝e sk∏adaç telefonicznie: (022) 826 93 52, za poÊrednictwem poczty elektronicznej:
wydawnictwa@kobidz.pl. Spis dost´pnych publikacji na stronie internetowej: www.kobidz.pl