Wykład 5
21.11.2005
Ruch relatywistycznej cząstki naładowanej w polu elektromagnetycznym (przypomnienie).
Wzór na siłę Lorentza ma postać:
~
F = q
³
~
F + ~v × ~
B
´
= m¯a
W relatywistycznej postaci powyższego wyrażenia operujemy raczej 4-prędkością u
µ
zdefiniowaną,
jako pochodna czterowektora położenia x
µ
po czasie własnym cząstki τ .
Składowe pola elektromagnetycznego otrzymujemy z tensora F
µν
i, jak już wiemy, mamy:
m
d
2
x
µ
dτ
2
= −qF
µν
dx
ν
dτ
m
du
µ
dτ
= −qF
µν
u
ν
Czteropęd jest zdefiniowany jako p
µ
= mu
µ
dla µ = 1, 2, 3 i zwykłej pochodnej pędu po czasie
³
˙~p ≡
d~
p
dt
´
otrzymujemy ˙~p = q
³
~
E + ~v × ~
B
´
Trzeba rozróżniać:
u
µ
≡
dx
µ
dτ
, ~v =
d~x
dt
p
0
=
E
c
, a cały wektor p
µ
wygląda następująco:
p
µ
=
µ
E
c
, ~p
¶
Długość czterowektora p
µ
definiujemy, jako :
p
µ
p
µ
= m
2
u
µ
u
µ
= m
2
c
2
Stąd możemy otrzymać wzór na zmianę energii cząstki w czasie pod wpływem pola elektromagnety-
cznego:
µ
E
c
¶
2
− ~p
2
= m
2
c
2
˙
E = q ~
E~v
1
Przykład 1. Cząstka w stałym polu elektrycznym.
~v
0
, ~
E wyznaczają płaszczyznę ruchu. Niech ~
E = (E, 0, 0)
Równania ruchu:
(
˙p
x
= qE
˙p
y
= 0
Całkujemy powyższe równania, i otrzymujemy:
(
p
x
(t) = qEt + p
0x
p
y
(t) = p
0y
Wiemy, że ~v =
~
p
E
c
2
. Potrzebujemy jeszcze podstawić E(t) w funkcji pędu:
E
c
=
q
m
2
c
2
+ ~p
2
E(t) = c
q
m
2
c
2
+ p
2
0y
+ (qEt + p
0x
)
2
Mamy teraz parę równań opisujących prędkosć cząstki w polu elektrycznym:
dx
dt
= c
2
qEt+p
0x
c
√
m
2
c
2
+p
2
0y
+(qEt+p
0x
)
2
dy
dt
= c
2
p
0y
√
m
2
c
2
+p
2
0y
+(qEt+p
0x
)
2
Możemy je scałkować, aby otrzymać x i y w funkcji czasu:
x(t) = c
Z
qEt + p
0x
q
m
2
c
2
+ p
2
0y
+ (qEt + p
0x
)
2
+ x
0
podstawmy ξ = m
2
c
2
+ p
2
0y
+ (yEt + p
0x
)
2
, dξ = 2qE(qEt + p
0x
)dt
x(t) = c
Z
dξ
2qE
1
√
ξ
+ x
0
=
c
2qE
2ξ
1
2
+ x
0
ostatecznie:
x (t) =
c
qE
q
m
2
c
2
+ p
2
0y
+ (qEt + p
0x
)
2
+ x
0
2
y(t) = cp
0y
Z
dt
q
m
2
c
2
+ p
2
0y
+ (qEt + p
0x
)
2
podstawiamyη = p
0x
+ qEt, dη = qEdt
y(t) =
cp
0y
qE
Z
dη
q
m
2
c
2
+ p
2
0y
+ η
2
+ y
0
y(t) =
cp
0y
qE
ash(
qEt + p
0x
q
m
2
c
2
+ p
2
0y
) + y
0
Szukamy trajektorii, czyli funkcji y(x).
Wybieramy punkt początkowy (0,0), czyli x
0
= y
0
= 0. Skorzystamy z tożsamości matematycznej:
1 = ch
2
(x) − sh
2
(x), czyli ch
2
(h) = 1 + sh
2
(x)
sh
Ã
yqE
cp
0y
!
=
qEt + p
0x
q
m
2
c
2
+ p
2
0y
ch
2
(
yqE
cp
0y
) = 1 +
(qEt + p
0x
)
2
m
2
c
2
+ p
2
0y
=
m
2
c
2
+ p
2
0y
+ (qEt + p
0x
)
m
2
c
2
+ p
2
0y
=
³
xqE
c
´
2
m
2
c
2
+ p
2
0y
ch(
yqE
cp
0y
) =
xqE
c
q
m
2
c
2
+ p
2
0y
Trajektoria nie jest więc parabolą, chociaż można wykazać, że dla małych (nierelatywistycznych)
prędkości powyższy wzór redukuje się do postaci klasycznej.
Przykład 2. Cząstka w stałym polu magnetycznym.
Wiemy, że E = const.
Wychdzimy od ˙~p = q~v × ~
B, różniczkując wzór ~v =
~
p
E
c
2
po czasie (i pamiętając, że ˙
E = 0)
dostajemy:
˙v
x
=
³
c
2
q
E
´
v
y
B
˙v
y
= −
c
2
q
E
v
x
B
˙v
z
= 0
3
˙~v =
Ã
c
2
E
q
!
~v × ~
B
Do opisu ruchu po płaszczyźnie wygodnie jest wprowadzić liczby zespolone na miejsce
dwuwymiarowych wektorów.
d
dt
(v
x
+ iv
y
) =
c
2
q
E
B (v
y
− iv
x
) = −i
Ã
Bc
2
q
E
!
|
{z
}
ω
(v
x
+ iv
y
)
Rozwiązując powyższe równanie trzymujemy v
x
+ iv
y
= Ωe
−iωt
, gdzie Ω = v
0t
e
−iα
(
v
x
= v
0t
cos (ωt + α)
v
y
= −v
0t
sin (ωt + α)
(
x(t) =
v
0t
ω
sin (ωt + α)
y(t) =
v
0t
ω
cos (ωt + α)
Prędkosc czastki v
0t
=
q
v
2
x
(t) + v
2
y
(t), a promień okręgu, po którym się porusza R =
v
0t
ω
=
v
0t
Bc
2
q
E
p
t
=
Ev
0t
c
2
Ostatecznie: R =
p
t
Bq
Przykład 3. Równoczesne stałe prostopadłe pola ~
E, ~
B.
~
E⊥ ~
B
~
E · ~
B = 0
W celu uproszczenia obliczeń dokonujemy transformacji Lorentza do układu, gdzie albo ~
B = 0 (gdy
¯
¯
¯
~
E
c
¯
¯
¯
< ~
B) albo ~
E = 0 (gdy
¯
¯
¯
~
E
c
¯
¯
¯
> ~
B). Ostatni przypadek będzie dyskutowany na ćwiczeniach.
Mamy zatem
~
E = (0, E, 0)
~
B = (0, 0, B)
Przechodzimy do układu, który porusza się względem początkowego z prędkością:
~u =
~
E × ~
B
~
B
2
; ~u =
µ
E
B
, 0, 0
¶
Sprawdzamy, że
|~u|
c
=
E
Bc
< 1
W początkowej sytuacji mamy zadany tensor pola elektromagnetycznego:
4
F
µν
=
0
0
E
c
0
0
0
B 0
−
E
c
−B 0 0
0
0
0 0
Prędkosc ~u jest skierowana wzdłuż osi x, tak więc macierz transformacji Lorentza ma postać:
Λ
µ
ν
= (β) =
γ
−βγ 0 0
−βγ
γ
0 0
0
0
1 0
0
0
0 1
,
β =
E
Bc
Tensor pola elektromagnetycznego transformuje się według wzoru:
F
0µν
= Λ
µ
χ
Λ
ν
λ
F
χλ
= Λ
µ
χ
F
χλ
³
Λ
T
´
ν
λ
czyli macierzowo
F
0
= ΛF Λ
T
Dokonujemy prostych obliczeń:
ΛF =
0
0
γ
³
E
c
− βB
´
0
0
0
γ
³
−β
E
c
+ B
´
0
−
E
c
−B
0
0
0
0
0
0
βB =
E
c
γ
µ
E
c
− βB
¶
= 0
γ
µ
B − β
E
c
¶
= γ(B − Bβ
2
) = Bγ(1 − β
2
) =
B
γ
Tak więc:
F
0
=
0
0
0 0
0
0
B
γ
0
0 −
B
γ
0 0
0
0
0 0
5
Obserwator w układzie poruszającym się z prędkością u obserwuje jedynie stałe pole magnetyczne
B
0
=
b
γ
skierowanym wzdłuż osi z, dlatego też z jego punktu widzenia cząstka porusza się po krzywej
śrubowej.
W układzie nieruchomym obserwator widzi złożenie dwóch ruchów, co jak łatwo zauważyć daje w
wyniku dryf w kierunku wyznaczonym przez ~
E× ~
B. Dokładniejsza analiza trajektorii będzie tematem
jednego z zadań na ćwiczeniach.
Na podstawie wykładu prof. Jana Sobczyka przygotował Jakub Żmuda
6