DEKONSTRUKCJONIZM W LITERATURZE (ukształtowany na przełomie lat 70. i

80.)

1. Szkoła dekonstrukcji

Dekonstrukcjonizm – literaturoznawcza orientacja ukształtowana przez badaczy
amerykańskich zainspirowanych twórczością J. Derridy, któremu w głównej mierze
zawdzięczają oni filozoficzne oraz operacyjno-analityczne podstawy swej refleksji
krytycznej.


Przez entuzjastów traktowany nawet jako szkołą tajemnej wiedzy o uniwersalnej mocy
wyjaśniania lub jako niepowtarzalna okazja włączenia własnego krytycznego dyskursu w
„wolną

grę”

sygnifikacji,

wyzwoloną

z

naukowych

rygorów

ścisłości

i racjonalności.
Przez przeciwników uważany za rodzaj mafijnego stowarzyszenia badaczy dążących do
opanowania dyscypliny albo również umysłów mniej krytycznych słuchaczy
czy też za wyraz nieszkodliwego „derridadaizmu”.

sekciarsko-ludyczna atmosfera

Dekonstrukcjonizm

jest

przedmiotem

wykładów

na

uniwersytetach;

prace

dekonstrukcjonistyczne pojawiają się w czołowych czasopismach amerykańskich, np. „New
Literary History”, „Critical Inquiry”, „Modern Lanuguage Notes”, „Diacritics”

Ruch ten ustabilizował się w momencie śmierci Paula de Mana – drugiego po Derridzie ojca-
założyciela dekonstrukcjonizmu oraz Eugenia Donato – organizatora poststrukturalistycznego
literaturoznawstwa.

!!! Obiekt dekonstruowania - przede wszystkim metody i założenia Nowej Krytyki !!!

Nycz nie opisuje ani kontekstów literackich dekonst., ani ich podziału.

!!! Źródło dekonstr. w teorii literatury – filozoficzna twórczość Derridy

ALE:

nie jest to dokładny przekład poglądów D. na literaturę (z wieloma rzeczami D. by się
nie zgodził – np. dekonstr. jako metoda czytania)

pojęcie to ma inny sens czysto filozoficzny, a inny w obrębie semiotyczno-
literaturoznawczej problematyki

Trzy fazy dekonstrukcjonizmu – okresy konstytuującego rozwoju, instytucjonalizacji i
krytycznych przekształceń:

I – inauguracja ruchu

o 1966 – referat Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych

wygłoszony przez Derridę

o 1979 – antologia Dekonstruction and Criticism – teksty de Mana, Millera,

Hartmana, Blooma, Derridy

o 1979 – Paul de Man, Allegories of Reaching
o obszerna antologia poststrukturalistycznych prac Textual Strategies
o praca zbiorowa Martin Heidegger and the Question of Literature –

konfrontacja Derridańskiego dekonstrukcjonizmu z Heideggerowskim
projektem destrukcyjnej poetyki

II – analityczna kodyfikacja oraz poważna krytyka

o

książki metakrytyczne

 1980 – prace Belsey I Lentricchii
 1981, 1982 – prace Cullera
 1982, 1983 – prace Norrisa
 1983 – praca Leitcha
 1984 – praca Goodhearta

o prace Barbary Janson, Josepha Riddela, Jeffreya Mehlmana, Shoshany Felman,

Rodolphe’a Gasché

III

– dążenie do rozszerzenia operacyjnego zasięgu oddziaływania

dekonstrukcjonizmu

na

nie

spenetrowanych

dotąd

terenach

wiedzy

o

literaturze;

eksterioryzacja

metod

na

obszary

innych

dyscyplin;

konfrontacja

głównych

założeń

z

koncepcjami

współczesnych teorii nauki, estetyki i teorii sztuki

 czasopisma: „New Literary History”, „Critical Inguiry”, „Modern

Language Notes”, „Diacritics”, “Glyph”, “Yale French Studies”,
“Boundary”, “Sub-Stance”, “The Georgia Review”

 śmierć P. de Mana I Eugenia Donato

Dzieje

dekonstrukcjonizmu

świadczą

o

praktycznej

instytucjonalizacji

ruchu

w ramach literaturoznawstwa.

Krytyka:

spowodowała nowe ujęcie wielu podstawowych zagadnień;

wniosła inspirujące idee do typologii form i koncepcji formacji dyskursywnych;

postawiła w nowy sposób kwestie podmiotowości i autobiograficzności;

sproblematyzowała złożone relacje między literaturą a krytyką;

zwróciła uwagę badaczy na konieczność krytycznej analizy procesów legitymizacji
stosowanych

metod

i

teorii,

ich

niestematyzowanych

i nieuświadamianych założeń, które w istotnej mierze warunkują, a czasem wyraźnie
determinują, kształt i znamiona przedmiotu poznania.

Dekonstrukcjonizm można traktować jako eksperymentalną zmianę punktów widzenia,
świadomie

ekstrawagancki,

wyrafinowany

retorycznie,

patetyczny

w tonacji i skrajny we wnioskach sposób mówienia o kluczowych problemach badań
literackich.

2. Krytyka języka filozoficznego

„Filozofia jest rodzajem pisarstwa” (Richard Rorty). – z tego wynika impet
filozoficznego projektu Derridy

Filozofowie piszą, lecz nie są skłonni uznać, by mogło to w decydującej mierze
warunkować zakres i charakter ich działalności (Derrida) – Filozofowie określają
specyfikę swych zadań, pomijając rolę pisma i języka. Filozofia stara się zignorować
swój tekstualny status, ale przecież figury retoryczne zniekształcają sformułowane
filozoficznie programy.

Dekonstrukcjoniści pokazują wzajemne związanie i zmienną hierarchię między
filozofią a literaturą. Żeby móc w ten sposób spojrzeć na sprawę, wg Rorty’ego są
nam potrzebne dwie osoby:

o filozof, który czuję się dotknięty tym, że mógłby być podporządkowany

determinantom tekstualnym; myśli, że mówi jasnym językiem

o

wytwórczyni literatury, której rzednie mina, gdy dowiaduje się, że jej utwór
może być podtrzymywany przez filozoficzne opozycje; cce tylko, by jej
utwory się spodobały

dekonstr. pokazuje, że każde z nich używało złożonych idiomów, do których ta druga
osoba istotnie się przyczyniła  są przerażeni

Dyskurs między filozofią a literaturą pokazuje dwa aspekty semantycznej organizacji

tekstu (Chodzi tu o dekonstruowanie oczywistości., „dogmatów” zarówno zdrowego
rozsądku, jak wiedzy filozoficznej, czy literaturoznawczej):

o Profesjonalny dyskurs filozofa cechuje przeświadczenie o neutralności

medium i wiara w bezpośrednie odniesienie do tego, co jest poza wszystkimi
reprezentacjami. Pomija rolę pisma jako źrodła mediatyzacji oraz języka

o naturalna dykcja literata zdaje się polegać na uznaniu poetyckiej „mowy

innej” jako afilozoficznej i aintelektualnej. nie bierze pod uwagę ukrytych
założeń o rozmaitym, także najogólniejszym charakterze, które noszą ślady
metafizycznych opozycji

Wg Derridy myśl w zachodniej tradycji filozoficznej jest skonstruowana zawsze w

terminach opozycji:

o bycia – nicości
o istoty – zjawiska
o

wewnątrz – zewnątrz

o

rzeczywistości – przedstawienia

o rzeczy – znaku
o dobra – zła
o prawdy – fałszu
o ducha – materii
o duszy – ciała
o

życia – śmierci

o natury – kultury
o

świadomości – nieświadomości

o

bezpośredniego – zmediatyzowanego

o

tożsamości – różnicy

o mowy – pisma
o znaczonego – znaczącego

itd.

charakter prymarny,

charakter wtórny,

dodatni

negatywny

Wg Derridy powszechnie przyjęty model komunikacji ma charakter fonocentryczny
– uprzywilejowujący głos kosztem pisma, sygnifikant kosztem signifikansu.

o

Fonocentryczna opcja daje podstawę nastawieniu logocentrycznemu,
polegającemu na wierze w samoobecność znaczenia, na uznaniu prymatu i
uprzywilejowanego statusu rozumu, który zdaje się obywać bez pomocy
języka w dociekaniu fundamentalnej prawdy.

W koncepcji tradycyjnej mowa rozumiana jest jako proces bezpośredniego i
spontanicznego ujmowania znaczenia. W bezpośredniej rozmowie, słyszenie i
rozumienie zdają się utożsamiać, sygnifikansy zaś zacierają się w swej naturalnej
przejrzystości otwierając podmiotowy bezpośredni dostęp do jego świadomości, gdzie
mówimy, co chcemy powiedzieć, i wiemy, co mówimy.

3. Derridańska filozofia języka

Poglądy Derridy zawsze wyprowadzane były w toku destrukcyjnej analizy dominujących
stanowisk.

główny element jego stanowiska: o języku jako o systemie różnic,
o niezdeterminowaniu znaczenia, o nieuniknienie figuralnym charakterze języka –
zawarte są w krytycznych rozstrząsaniach tekstów de Saussure’a, Austina i
nawiązaniach do myśli Hegla, Heideggera i Nietzschego

F. de Saussure:

język to system znaków

znaki są arbitralne i diakrytyczne

w języku istnieją tylko różnice bez składników pozytywnych

Język i pismo to dwa odrębne systemy znaków, pismo jest obrazem języka,
przedmiotem językoznawstwa jest wyłącznie wyraz mówiony.

pismo – zewnętrzne uzupełnienie, techniczny srodek zapisu i utrwalenia znaku

Derrida –

jeśli nawet pismo jest określane tylko przez cechy tradycyjnie

mu przypisywane, to mowę można uznać za pewną formę pisania. Ten gest proto-pisania
sytuuje w nowym kontekście dawną opozycję.


Argumentacja Derridy zmierza do:

ujawnienia sprzeczności między radykalnymi implikacjami koncepcji języka jako
systemu różnic a równoczesną afirmacją „logocentryzmu” w koncepcji znaku

ukazania szczególnej logiki rządzącej nierozstrzygalną grą między tymi ujęciami na
przykładzie opozycji mowa ↔ pismo

pewnego

rodzaju

rozwiązania

czy

stematyzowania

tych

sprzeczności

dzięki powtarzaniu na poziomie metateoretycznym owego tryby postępowania, który
ma prowadzić do gramatologii jako nauki o piśmie i tekstualności
w ich najogólniejszych znaczeniach

Nie chodzi tu o próbę dowodzenia pierwszeństwa pisma nad mową, a o pewną zasadę
badania – polegającą na rozpoznaniu w tym, co dodatkowe i wtórne, modelowych
postaci generalnych cech obu antagonistycznych form badanego zjawiska.

Austin, How to Do Things with Words

wykorzystanie do wyjaśnienia kwestii znaczenia wypowiedzi przez analizę systemu

aktów mowy

wyróżnia 2 klasy wypowiedzi:

o konstatywy – zwykłych wypowiedzi, które mogą być prawdziwe lub fałszywe

oraz

o performatywy - nie podpadają pod to kryterium, a wypowiadanie jest tu

zarazem

wykonywaniem

tego,

o

czym

mowa

–

kryterium

stosowne/niestosowne

wnioski:

konstatywy

mogą

być

faktycznie

szczególnym

przypadkiem

zgeneralizowanej per formatywności

chce odróżnić „poważne” wypowiedzi naturalnego języka jako podstawowych,
podpadających pod kryterium prawdy/fałszu od „niepoważnych”: wypowiedzi fikcyjnych,
scenicznych itp. - jako pochodnych, imitujących faktyczne akty mowy i pasożytniczo
uzależnionych od ich spełnienia.

Argumentacja Derridy zmierza do wykazania, że:

jakakolwiek językowa sekwencja może być znacząca i zrozumiała tylko o tyle, o ile
jest powtarzalna, o ile może być odtwarzana w różnych sytuacjach i przez różne
osoby. jeśli warunkiem znaczenia jest spełnienie konwencjonalnej, powtarzalnej
procedury, to „imitacyjność” nie jest zjawiskiem pochodnym w stosunku
do „oryginalnej” wypowiedzi, lecz odwrotnie – stanowi jej warunek możliwy

o

iterabilność, która wiąże w sposób konieczny powtórzenie z innością,
odróżnieniem i zmianą – generalny warunek inteligibilności

1

skoro znaczenia i illokucyjna moc wypowiedzi zależy w istotnej mierze

od kontekstu i jego rozpoznania, to teoria aktów mowy powinna być zdolna
do przewidzenia

i

specyfikacji

każdej ewentualnej

cechy

kontekstu,

która mogłaby wpłynąć na powodzenie danej wypowiedzi

Propozycja ujęcia znaczenia jako „nieskończonej implikacji”, rozumianej jako proces
dyseminacji.

4. Dekonstrukcja jako metoda

1

możliwość rozumowego ujęcia problemu

Dekonstrukcja = rozbiórka


Dekonstrukcjonizm – rygorystyczna w założeniu analityka tekstualności. Technika
rozwarstwiania tekstu w celu wydobycia z powrotem na powierzchnię tego,
co zawsze już wpisane było w jego teksturę.


W pierwszej wersji „O gramatologii” Derrida używał pojęcia dekonstrukcji w znaczeniu
Heideggerowskim, jako „oczyszczenia” fundamentalnej struktury z mistyfikujących i
tłumiących ją póżniejszych warstw dyskursu.
W ostatecznej wersji „O gramatologii” mowa jest o de-sedymentacji (z Husserla – osadzenie).

Dekonstrukcyjna operacja rozwija jakby jedynie dekonstrukcyjny potencjał zawarty w
niewinnych i marginalnych sformułowaniach kluczowych „nierozstrzygalnych” pojęć.

Operacyjne kategorie – różnia, archi-pisanie, ślad, dyseminacja i inne – nie mogą

być dostrzeżone przez piszącego, a w związku z tym nie mogą być
stematyzowane.

Autor nie może w pełni zapanować nad systemem języka i logiki, w jakich tworzy

Lektura ma wytworzyć strukturę znaczącą – niedostrzegalny dla pisarza stosunek
między tym, czym on sam rządzi a tym, czym nie rządzi

Echa heremenutycznej dewizy: „lepiej rozumieć autora niż on sam siebie rozumiał”.

Sprzeczne porządki wytwarzają efekt nierozstrzygnięcia i rozproszenia sensu, a także
możliwości wykroczenia poza różnicującą aktywność języka. Nie ma i nie może być
żadnej metody dekonstruowania.

Dekonstrukcja:

o Niczego nie odrzuca, nie zmierza do wyeliminowania dominującego stylu

myślenia w kategoriach binarnych opozycji, wpisuje je natomiast w ramy
uwarunkowań i reinterpretuje. Nie dyskwalifikuje istniejącego repertuaru
pojęć, sytuuje je jednak w kontekście, który pozwala poddać to, co wydaje się
naturalne i obowiązujące.

o

Nie proklamuje dekonstrukcjonizmu ani idei „bezsensowności” tekstu, ani
całkowitej swobody czytelników w przypisywaniu mu dowolnych znaczeń.
Kwestionuje natomiast przekonanie o istnieniu określonego jednolitego
znaczenia oraz możliwość dokonania jego właściwej i ostatecznej wykładni.

o

Po trzecie nie chce być dekonstrukcjonim obiektywną nauką, nie chce ustalać
niepodważalnej wiedzy, świadom jest pojawienia się innych odczytań oraz
płodniejszych strategii krytycznych.

5. Pantekstualizm

„Nic nie ma poza tekstem” (Derrida) 

1) tekst nie ma poza sobą żadnej podstawy, wszystkie odniesienia zewnętrzne są

iluzjami retorycznych strategii języka

2) tekst nie ma granic, a tekstualność w najogólniejszym znaczeniu jest właściwa

sposobowi istnienia tego, co rzeczywiste

Trzy najważniejsze procesy językowe:
Różnia

–

prymarna

aktywność

czasoprzestrzennego

różnicowania,

„gra wytwarzająca różnice”;

Dyseminacja – rozsadzanie sensu, implikuje teorię intertekstualności

Suplementacja – zaszczepianie sensu, rządzi m.in. wszelkimi zjawiskami samozwrotności,
autoreferencjalności i metatekstowości


Dekonstrukcjonizm nie wypracował własnej teorii intertekstualności (z wyjątkiem koncepcji
Harolda Blooma).

6. Negatywna poetyka lektury

Każde odczytanie jest nieodczytaniem (misreading).

Culler – mogą istnieć różne „poprawne” odczytania (a nie są one nigdy identyczne).


Tekst nie jest już widziany ani jako punkt zbiegu nadawczych praktyk i wytwórczych reguł,
ani jako punkt wyjścia czytelniczego doświadczenia i istniejących konwencji rozumienia.
Jawi się jako punkt przecięcia heterogenicznych dyskursów, rozszczepiony aporetyczną
logiką ich związku.

Opozycja tekst – interpretacja przekształcona w relację między nieczytelnością
a nieodczytaniem (błędnymi interpretacjami) oraz tekstem jako narracją o innych sposobach
jego lektury.

7. Próba charakterystyki

Dekonstrukcja – sposób postępowania oparty na przeświadczeniu, że jedyną ucieczką z
naszej radykalnej czasowości istnienia jest zawieszenie dialektycznego ruchu między enporią
a aporią dzięki pewnego rodzaju ataraksji czy zawieszonej niewiedzy.


Dekonstrukcjonizm – zespół metodologicznych oraz teoretycznoliterackich poglądów na
sposób istnienia, budowę i własności dzieła literackiego, a pochodnie wszystkich obiektów
semiotycznych i tekstów kulturowych.



Nazwa – z filozoficzno-metodologicznego pojęcia dekonstrukcji, charakteryzowanego przez
Derridę jako określenie swoistej, dwuaspektowej analizy tekstualnej, zmierzającej do:

rozwarstwienia semiotyczno-językowej budowy tekstu celem zlokalizowania takich

słowno-znaczeniowych elementów (zwanych „nierozstrzygalnikami”), które nie tylko

opierają się hierarchiczno-binarnemu porządkowi powierzchniowej organizacji, lecz w
istocie go dezorganizują;

ukazania „faktycznej” budowy tekstu przez wykazanie, że pozornie owe marginalne
elementy

mają

charakter

kluczowy,

logicznie

prymarny;

w rzeczywistości rządzą „od wewnątrz” dyskursywnymi opozycjami.

Dekonstrukcjonizm – metoda stosowana do analizy tekstów i poetyk, teorii literackich i
językoznawczych oraz koncepcji i systemów filozoficznych.