Marksowska teoria społeczeństwa

D. Ost (2007), Klęska „Solidarności”. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie. MUZA S.A., Warszawa, s. 253 – 307

KLASA W EPOCE KOMUNIZMU I POSTKOMUNIZMU

Świadomość klasowa – postrzeganie siebie, jako grupy mającej interesy odrębne niż inne grupy ekonomiczne i pragnienie zrealizowania tych interesów, posługując się metodami będącymi do dyspozycji. Świadomość oznacza, że ludzie pracy myślą o sobie, że reprezentują określoną, a nie uniwersalną grupę społeczną.

Wg Victorii Hattam na świadomość klasy robotniczej składa się rozpoznanie usytuowania ludzi pracy, jako klasy podporządkowanej w relacji między pracą a kapitałem. Świadomość ta opiera się na uznaniu słabości, a nie siły.

Dwa dyskursy, za pomocą, których amerykańscy ludzie pracy tłumaczyli swoje trudne położenie i wytyczali strategię zbiorowych działań, zmierzających do jego poprawy:

1. Dyskurs przednowoczesny: XIX – wieczna organizacja Knights of Labor (Rycerze Pracy). Dzieli społeczeństwo na:

• Producentów: pracownicy wykwalifikowani i drobny kapitał

• Nie producentów: niewykwalifikowana siła robocza, kapitał finansowy

Możliwe jest zachowanie rzemiosła i drobnej wytwórczości i uniknięcie nowoczesnego systemu fabrycznego, niosącego ze sobą degradację ludzi pracy.

1. Dyskurs przeciwstawny: koniec XIX w. Wraz z powstaniem America Federation of Labor (AFL, Amerykańskiej Federacji Pracy). Rzemieślnicy przegrali walkę o sprawowanie kontroli nad procesem pracy, system fabryczny jest zjawiskiem nieuchronnym. Kapitał pokonał pracę. Pracownicy są systemowo podporządkowani i ze względów strukturalnych nie zdołają odzyskać godnej pozycji kontrolera procesu pracy. Ruch robotniczy ma wywalczyć dla robotników najlepszy układ w ramach niekorzystnego systemu. Świat się pod ważnymi względami zmienił i jeśli robotnicy nie będą sobie zdawali sprawy ze swojej nowej pozycji, nie uda im się zabezpieczyć swoich interesów w nowoczesnej gospodarce przemysłowej.

Świadomość klasowa polega, m.in. na uznaniu, że ludzie pracy są grupą podporządkowaną, a więc w niesprzyjającym im systemie mają szczególne interesy. Punktem wyjścia jest przekonanie, że powinni obalić kapitalizm. Świadomość klasowa zaczyna się tam, gdzie robotnicy wyrzekają się złudzeń o nieuchronnym wykorzenieniu kapitalizmu i skupiają wysiłki na uzyskaniu w jego ramach lepszych dla siebie rozwiązań.

Dlaczego tożsamość klasowa po 1989 roku okazała się tak słaba? Komunizm przedstawił robotnikom koncepcję klasy nader atrakcyjną, wręcz porywającą, a zarazem osłabiającą ich pozycję, na skutek, czego ruch robotniczy stał się wyjątkową siłą, ale nie wykazywał przy tym troski o specyficzne interesy robotników.

• Robotnicy poczuli się z początku uprzywilejowanymi podmiotami i prawowitymi władcami, członkami klasy, która w świetle prawa była klasą sprawującą władzę,

• Przyznano im większą swobodę opinii, ich głosu nie można było otwarcie tłumić,

• Tylko oni mogli domagać się większych korzyści i utrzymywać przy tym, że służą powszechnym, a nie szczególnym interesom

• Wszystkie protesty w czasach komunistycznych musiały być formułowane w ramach lewicowego paradygmatu z powołaniem się na dobro robotników

Skoro robotnik reprezentował uniwersalne interesy, nie reprezentował interesów ludzi pracy, jako takich. Świat pracy był kategorią uniwersalną, nie mógł, więc być specyficzną. Ponieważ tylko robotnikom wolno się było wypowiadać, każda grupa, która chciała zabrać głos, musiała określać się mianem robotników. Ta sama uniwersalność pojęcia klasy, przez którą wszystkie wschodnioeuropejskie wystąpienia sprawiały wrażenie „prawdziwych” rewolucji robotniczych – zyskując sobie przez to sympatię i zazdrość zachodniej lewicy – odebrała robotnikom możliwość wyartykułowania własnych, specyficznych interesów.

Robotnicy nie umieli wykształcić poczucia własnej odrębności i nie podjęli skutecznych działań w obronie swoich interesów.

Uniwersalistyczny paradygmat kapitału: zgodnie z nim zyski właściciela (lub udziałowców) przynoszą korzyść wszystkim. Chodzi o to, że w społeczeństwie kapitalistycznym związki zawodowe wnoszą element specyficzności przez sam fakt, że powstają.

W społeczeństwie kapitalistycznym związek zawodowy wyraża fakt, że ludzie pracy potwierdzają swoją szczególną pozycję, interesy odrębne ze względu na miejsce w procesie produkcji, fakt, że reprezentują klasowego Innego.

Tego rodzaju założeń nie można jednak zastosować do społeczeństwa komunistycznego.

KONSTRUKCJA KLASY W KOMUNIZMIE

Pojęcie klasy w sobie odnosi się wyłącznie do obiektywnej grupy robotników przemysłowych, wydawać by się mogło, że klasa taka z konieczności istnieje. W marksistowskim paradygmacie tylko klasa dla siebie jest kategorią warunkową. Mamy z nią do czynienia wtedy, gdy ludzie pracy pojawiają się na arenie politycznej świadomi własnego znaczenia i prezentują swoje długofalowe interesy. Istnienie klasy „dla siebie” bez klasy „w sobie” jest nonsensem. W społeczeństwie komunistycznym obiektywne wyznaczniki klasy robotniczej nigdy nie były wyraźnie sprecyzowane, a opozycja polityczna mogła się wyrażać wyłącznie w imieniu tej klasy. W rezultacie powstała koncepcja „klasy robotniczej”, która nie odnosiła się do robotników, jako takich.

Określenie ROBOTNIK zaczyna być równoważnikiem OBYWATEL, kiedy to obiektywne wyznaczniki klasy robotniczej ulegają rozmyciu i do władzy dochodzi samozwańcza partia robotnicza i nacjonalizuje całą własność.

1956r. Ruchy opozycyjne przedstawiane w Polsce na wewnętrzny użytek, jako ruchy działające w imieniu ludzi pracy, ale skupiające się nieuchronnie na żądaniach politycznych niemających ścisłego związku z robotnikami, jako takimi. W czerwcu wojsko stłumiło robotnicze wystąpienia w Poznaniu, na miejsce robotników przyszli inteligenckiej proweniencji rewizjoniści, którzy prezentowali własny ruch, jako działający w interesie robotników. Dla robotników ważne były nowe normy produkcji powodujące obniżenie zarobków oraz pogorszenie się warunków bezpieczeństwa pracy, a dla rewizjonistów – swobody polityczne i samorząd robotniczy.

1980r. Sierpniowy strajk robotników „Solidarności”. Był to związek zawodowy klasy robotniczej, ale później przestał skupiać się na sprawach robotników i stał się przy tym uniwersalistycznym ruchem politycznym, zawsze bardziej zainteresowanym prawami obywatelskimi niż warunkami pracy. Pod względem ideologicznym i politycznym „Solidarność” podążyła drogą wytyczoną przez opozycyjnych intelektualistów, działających na rzecz otwartego społeczeństwa obywatelskiego, a nie wzmocnienia pozycji ludzi pracy.

Solidarność mogła wywalczyć wiele zmian korzystnych dla pracowników:

• Ścisłe przestrzeganie zasad bezpieczeństwa pracy

• Korekty norm produkcji

• Sprawiedliwy rozdział świadczeń

• Ochronę robotników zaangażowanych w działalność polityczną

Ale na szczeblu centralnym, gdzie miały kształtować się idee i przyszłość związku, jego przywództwo zajmowało się głównie sprawami obywatelskimi kosztem kwestii klasowych. „Solidarność” ukształtowała się, jako organizacja zainteresowana nie tyle korzyściami dla robotników, ile bezpiecznym funkcjonowaniem otwartej sfery publicznej. Ludzie pracy nie angażowali się w publiczne działania polityczne związane z problemami pracowniczymi.

Sfera publiczna – przestrzeń, w której niezależne organizacje reprezentujące różne strony toczą otwartą debatę na temat spraw obywatelskich, gospodarczych i politycznych.

UKRYTY MECHANIZM ROBOTNICZYCH WPŁYWÓW

Należy pamiętać, że partie komunistyczne rządzące w krajach Europy Wschodniej były zarazem partiami robotniczymi. Przed dojściem do władzy werbowały swoich członków z znacznej mierze spośród robotników, walczyły o lepsze warunki pracy, organizowały strajki, stawały na czele kampanii o tworzenie związków zawodowych.

Z punktu widzenia ruchów ludzi pracy, jakie stworzyła polityka przyjęta w epoce postali nowskiej, najważniejsze w tej polityce było to, że:

• Uprawiano ją bez negocjacji z niezależnymi związkami zawodowymi

• Bez bezpośredniej publicznej presji wywieranej przez przedstawicieli świata pracy

• Bierny charakter tej transakcji – ludzie pracy uzyskują korzyści, ale nie muszą o nie walczyć

Np. w polskich przedsiębiorstwach, wg pierwotnych założeń premie przyznawane miały być za indywidualne osiągnięcia i postępy w realizacji planu. Tymczasem w latach 70. Stały się de facto dodatkami do wynagrodzenia, które otrzymywali wszyscy. Dla pracowników była to istotna korzyść, ale nie uzyskali jej na skutek działania związków, które formalnie przedstawiłyby taki postulat dyrekcji przedsiębiorstwa lub władzom państwa. Nie odbyły się żadne negocjacje między stronami sporu zbiorowego, nie było żadnego modelowego porozumienia o rokowaniach zbiorowych. To rząd zaczynał realizować daną politykę, robotnicy nie musieli otwarcie o nią walczyć. Model taki przeważał w całym bloku.

Jedna z cech systemu komunistycznego polegała na tym, że potrzebne mu było zabieganie o poparcie ze strony klasy robotniczej. W społeczeństwie komunistycznym nie istniały wszakże inne klasy, które można byłoby faworyzować.

Powstanie,, Solidarności”

Robotnicy w komunizmie byli odsunięci od władzy. Nie musieli bronić swoich interesów np. ekonomicznych- (podwyżkę pensji) za pomocą działalności politycznej. Sytuacja uległa zmianie, kiedy okazało się, że główna partia (PZPR) nie wypełniała podstawowych założeń np. pojawiły się napięcia związane z podwyżką cen żywności. Przyczyniło się, to do powstania ,,Solidarności”- własnego związku robotników ( lata 70. XX w.)

Działanie ,,Solidarności”

- walka o prawa obywatelskie i prawa pracownicze.

System komunistyczny zakazywał oficjalnych negocjacji z niezależnymi związkami zawodowymi, ale umożliwiał robotnikom formułowanie postulatów na różne nieformalne sposoby tzw., ukryte negocjacje”.

,,Ukryte negocjacje” niejawne negocjacje pomiędzy robotnikami, a kadrą kierowniczą w przedsiębiorstwach wiązał się z:

Czynniki ograniczające podaż siły roboczej, umożliwiające,, ukryte negocjacje” – nieformalne możliwości nacisku.

• Endemiczny niedostatek siły roboczej związany był nie z brakiem robotników, lecz z chronicznego zapotrzebowania na zasoby, aby przedsiębiorstwo mogło wyrobić,, plan produkcji”

• -trudności w zwalnianiu robotników w systemie gospodarki centralnie sterowanej.

• Trudności w znalezieniu robotników

• Kadrze kierowniczej zależało na zatrudnieniu jak najwięcej ludzi, ponieważ wynagrodzenia były wypłacane przez państwo, nadprogramowi pracownicy” pozwalali szybciej wykonać zaplanowany, plan produkcji” ( od jego wykonania zależały zarobki i awanse dla kadry kierowniczej).

• W systemie komunistycznym większe przedsiębiorstwa uważano za lepsze, im więcej pracowników tym większy, kapitał polityczny” i lepsza pozycja przedsiębiorstwa.

Dlaczego robotnicy mogli,, nieformalnie” naciskać?

• Robotnicy mieli prawo zmieniać pracę, kiedy otrzymali lepszą pensję, mieszkanie w innym zakładzie. Wysokość wynagrodzeń była ustalana centralnie kierownicy zakładów, aby utrzymać pracowników m.in. zwiększały płace netto lub manipulowały stawkami akordowymi.

Stawki akordowe- wynagrodzenie zależne od liczby wykonanych działań, nie od czasu pracy. Korzystne dla wykwalifikowanych robotników

• - Przedsiębiorstwa starały się zatrudniać jak najwięcej pracowników, pomimo że pracownicy nie mieli nic do roboty. Doprowadziło to do zmiany w systemie premii oprócz stawek akordowych pojawiły się premie- udział w zyskach w firmie bez względu na włożoną pracę.

W systemie komunistycznym robotnicy, aby wywalczyć korzyści ekonomiczne np. większą pensję nie musieli mobilizować się politycznie tworząc partie. Mobilizacja klasowa była potrzebna robotnikom do walki o interesy uniwersalne m.in. niezależność, godność i demokracja.

Zimnowojenna konstrukcja klasy

4 czynniki mające związek z międzynarodowym kontekstem,, zimnej wojny”, które przyczyniły się do słabej świadomości klasowej po upadku komunizmu:

1) Ideologia antykomunizmu- walka z komunizmem zorganizowana była koło liberalnego paradygmatu- hasła wolnościowe, odwoływanie się do praw człowieka. Nowa Lewica- Adam Michnik, Jacek Kuroń, Janos Klis- kult autonomii i indywidualizmu. Liberalny dyskurs spowodował że wraz z nastaniem demokracji polityczne 1989 roku ,,Solidarność” nie posiadała żadnego programu dla robotników , skupiała się na liberalnej ideologii.

2) Ideologia zimnej wojny

Obie strony zimnej wojny ( kapitaliści i komuniści) uważali że klasa robotnicza w kapitalizmie należy do pozycji podporządkowanej. Komuniści uważali że kapitalizm uciska robotników, kapitaliści że robotnicy w zamian za bierność w życiu publicznym i niewpływanie na gospodarkę otrzymują korzyści. Założenie kapitalistów potwierdzali robotnicy z północnego zachodu, którzy w porównaniu z rolnikami ze wschodu żyli na wyższym poziomie. Ten argument kapitalistów był mitem, bo w Europie zachodniej robotnicy organizowali się, powoływali silne organizacje klasowe- wielkie partie socjalistyczne.

3) upadek socjalizmu

Zaczęto stronić od używania pojęcia klasa – uznając ją za relikt państwowego socjalizmu, mogący zakłócić proces transformacji. Zdyskredytowanie socjalizmu na rzecz liberalizmu przyczynił się do:

- zaniku inkluzyjnej ideologii demograficznej popierającej niezależne organizowanie się klasy robotniczej

- postrzeganie związków zawodowych jako instytucji niepotrzebnych

4) osobiste doświadczenia

Robotnicy z Europy wschodniej poznali kapitalizm jeszcze przed 1989 roku pracując nielegalnie na zachodzie. Doświadczenie pracy na zachodzie: pracownik nie miał ochrony ze strony władz, nie należał do związków zawodowych, pracował często w niebezpiecznych warunkach, brak praw, niska płaca, jednak wysoka w przeliczeniu na polską walutę.

Odrzucenie kategorii klasy po upadku komunizmu:

1989 proces formułowania się klas w kapitalizmie. Robotnicy nie mieli świadomości klasowej, nie myśleli o sobie jako klasie, która staje do rywalizacji z innymi klasami.

Opór wobec tożsamości klasowej robotników okazywany był na różne sposoby ( Guglielmo Meardi)- w swoim opracowaniu porównuje dyskurs działaczy związkowych z fabryk fiata we Włoszech i w Polsce

Robotnicy we Włoszech

• Włosi ,,antagonistyczna i odwołująca się do kryteriów klasowych wizja stosunków pracy”. Włosi określali siebie jako robotników , byli dumni ze swojego statusu producentów, uważali że w pewnym stopniu są wykorzystywani.

• Umieli odróżnić etos pracy ( bycie dumnym z wykonywanie pracy), a etos kapitalisty- nastawionego na jak największy zysk

• Włosi interesowali się obroną praw pracowniczych

• robotnicy dostrzegają widoczny podział społeczno-ekonomiczny, klasowy- wysoka świadomość klasowa wśród Włochów

Polscy robotnicy

• Polscy robotnicy ,, moralistyczny pogląd odwołujący się do historii”- określali się głównie w kategoriach narodowych, politycznych lub religijnych- jako część wspólnoty moralnej.

• Polscy robotnicy mający do czynienia z pracodawcami, nie interesującymi się wytwarzaniem dóbr dla społeczeństwa uważali więc, że prywatni przedsiębiorcy są bardziej wydajni.

• nie interesowali się obroną praw pracowniczych uważali, że ich prawa broni rynek

• robotnicy nie dostrzegają podziału społeczno-ekonomicznego, klasowego- niska świadomość klasowa wśród Polaków ( nie dostrzegali sprzeczności swoich interesów z właścicielem przedsiębiorstwa, nie utożsamiali się z innymi robotnikami, akceptowali działania pracodawcy zmierzające do osłabienia więzi pomiędzy pracownikami m.in. tajność zarobków pracownika i premii w komunizmie te informacje były publiczne).

Związki zawodowe akceptowały odsuwanie ich od podejmowaniu decyzji w prywatnych przedsiębiorstwach, w państwowych natomiast uważano, że związki zawodowe powinny mieć wpływ w podejmowaniu decyzji. Firma państwowa uważana była za niczyją, dlatego

,, rada” powinna nadzorować pracę przedsiębiorstwa.

Prawo własności- w firmach prywatnych właścicielem jest jakaś osoba, więc może rządzić swoich przedsiębiorstwem, a pracownicy nie powinni mieć żadnych praw. Firmy państwowe traktowane są, jako wspólne, dlatego pracownicy powinni mieć wpływ na podejmowane decyzje. Ten pogląd przyczynił się do powszechnej prywatyzacji-,, Solidarność” chciała przyznać pracownikom udział w prywatyzowanych firmach, aby zwiększyć ich partycypacje zaangażowanie polityczne.

Podziały wśród ludzi pracy w krajach postkomunistycznych:

Na zachodzie związki zawodowe tworzyły się wśród: wykwalifikowanych robotników płci męskiej. Słabość polskich związków i tożsamości klasowej wynikała m.in. z niewykorzystywania w pełni w komunizmie umiejętności wykwalifikowany pracowników oraz z braku rozróżnienia pomiędzy robotnikami wykwalifikowanymi, a niewykwalifikowanymi. Powodowało to brak emocyjnego związku robotników z miejscem pracy.

Polska klasa robotnicza po 1989 roku jest słaba i niezorganizowana. Nie zna własnych interesów w porównaniu z klasą robotniczą na Zachodzie. Usytuowanie klasy robotniczej w systemie komunistycznym jest podstawową przyczyną tego, co stało się z polską klasą robotniczą i jaka jest ich świadomość.

Klasa robotnicza wedle Marksa jest klasą, której interes nie jest sprzeczny z interesem społeczeństwa. Realizując interesy robotników, realizuje się interesy całości – tak mówi ideologia.

Władza w takim systemie nie jest w stanie jednoznacznie skonfliktować się z klasą robotniczą. Musi jakoś wyraźnie naznaczyć konflikt. Nigdy nie krytykuje się klasy robotniczej, a jeśli już coś, to konkretne nazwiska. Jeśli ktoś chce wystąpić przeciwko władzy, to jedynym wyjściem by wyartykułować swoje interesy, jest podszycie się pod klasę robotniczą. W interesie klasy robotniczej jest świadomość klasowa. Że jest się klasą dla siebie, ma się odrębne interesy od innych. Przejście to wiąże się z poczuciem istnienia klasy w sobie. Klasę w sobie w państwie socjalistycznym stanowią wszyscy pracujący obywatele [nie ma właściciela].

Klasa robotnicza, klasa „pracująca” odwołuje się do wymiaru ekonomicznego, do sfery gospodarczej. Jeśli jest tak, że wszyscy mogą określić się jako pracownicy, bo nie ma właściciela (drugiej antagonistycznej grupy), możemy realizować interesy w wymiarze robotniczym. W interesie klasy robotniczej będzie zapewnienie sobie jak najlepszych warunków pracy.

Międzynarodowe uwarunkowania budowania świadomości wśród robotników w Polsce. Robotnicy wielkoprzemysłowi mieli dodatkowe przywileje. Ost mówi, że ideologia antykomunizmu mobilizowała opozycję.

Nie kwestie ekonomiczne, a polityczne są u nas ważne. Ideologie antykomunistyczne.

Nie znaliśmy Zachodu. Uznano, że wystarczy gospodarka kapitalistyczna, by dola robotnika się poprawiła. Nie wzięto jednak pod uwagę innych istotnych kwestii. To świadomość klasowa robotników zachodnich spowodowała, że ich sytuacja się polepszyła. Robotnicy pl muszą poczuć, że są słabi, by coś wywalczyć. Oni jednak uznali, że prywatyzacja poprawi ich sytuację. Ost mówi, że to świadomość fałszywa.