2

• Teoria społecznego naznaczenia (stygmatyzacji)

Termin "dewiacja" znaczy tyle, co zboczenie z drogi, zbłądzenie, odejście od właściwego kierunku. Teoria stygmatyzacji zmierza do wyjaśnienia, dlaczego dane jednostki trwają w przestępczości oraz wynikiem jakiego procesu jest uznawanie przez społeczeństwo pewnych zachowań jako przestępczych.

Główny przedstawiciel kierunku teorii społecznego naznaczenia, Erwin Lemert, twierdził, iż nie jest słusznym założenie, że zachowanie dewiacyjne rodzi konieczność istnienia kontroli społecznej, jak również to, iż jest ono wynikiem załamania się tej kontroli. Według Lemerta, to właśnie kontrola społeczna prowadzi do powstawania dewiacji (np. są kraje, w których aborcja była nielegalna, a w wyniku zmiany przepisów stała się dopuszczalna; zdarza się również tak, iż to zachowania legalne zaczynają być uznawane za przestępstwa)

Lemert wyróżnił dwa rodzaje dewiacji:

• dewiacja pierwotna - stanowią ją pewne mechanizmy, w wyniku których działania dana jednostka decyduje się na popełnienie przestępstwa

• dewiacja wtórna - jest to proces, który rozpoczyna się z momentem reakcji na zachowanie dewiacyjne ze strony społeczeństwa; w przypadku przestępstwa, proces ten ma miejsce w momencie wszczęcia oficjalnego postępowania wobec sprawcy, a punkt kulminacyjny osiąga w czasie trwania procesu karnego; wówczas to następuje publiczne określenie przestępcy lub dewianta, natomiast w czasie odbywania przez nich kary pozbawienia wolności, zdefiniowani wcześniej przestępcy poddawani są licznym zewnętrznym procesom społecznej "degradacji" (np. obowiązek noszenia specjalnego stroju więziennego)

Specyficzny ciąg reakcji społecznych na obecność dewianta (dewiacji) sprawia, iż pewne jednostki zaczynają się zachowywać zgodnie z tym, o co są przez społeczeństwo osądzane, a więc zgodnie z przyczepionymi im etykietami (np. chłopiec, który zawsze przestrzegał prawa, a który przypadkiem został uznany za nieletniego przestępcę - poprzez sam fakt nadaniu mu tej etykiety, a więc stygmatyzacji, zaczyna się zachowywać jak przestępca). Przyczyną tego jest fakt, iż jednostki poddane procesowi stygmatyzacji, wytwarzają negatywny obraz samego siebie, a który wpływa na ich późniejsze zachowanie.

Zwolennicy nurtu teorii naznaczenia, traktują dewiację jako swoistą karierę, a sam proces wykolejenia - jako efekt spiralny. Wyróżnili oni następujące stadia procesu dewiacji:

• dewiacja pierwotna

• dewiacja wtórna

• kary społeczne

• kolejna dewiacja pierwotna

• silniejsze kary i odrzucenie

• następna dewiacja oraz wrogość i uraza skupiające się na wymierzających karę

• osiągnięciu punktu kryzysu w płaszczyźnie tolerancji, co przejawia się formalną reakcją ze strony społeczeństwa w postaci stygmatów przyczepionych dewiantowi

• negatywną reakcją na zastosowaną stygmatyzację oraz kary jest wzmocnienie zachowania dewiacyjnego

• następuje akceptacja statusu dewianta oraz próby przystosowania się do nowej sytuacji w oparciu o treść tej aspołecznej roli

Człowiek może być przez społeczność naznaczony jako przestępca, alkoholik, homoseksualista itp.; przez co zostaje on odrzucony. Jednostka chcąca wydostać się z tego marginesu i jej potrzeba przynależności sprawia, iż finalnym etapem staje się wstąpienie przez nią do zorganizowanej grupy dewiacyjnej, w której uczy się, w jaki sposób prowadzić kontynuować dewiacyjne zachowanie i jednocześnie zminimalizować możliwość wystąpienia wynikających z niej kłopotów.

• Teoria kontroli społecznej

Dewiacja: zboczenie z drogi, odchylenie od właściwego kierunku, błądzenie.
Teoria naznaczania (stygmatyzacji)
Scharakteryzujemy pokrótce kierunek, który usiłuje wyjaśnić przede wszystkim, dlaczego człowiek trwa w przestępczości i w wyniku jakiego procesu dochodzi do uznania pewnych zachowań za przestępcze. Za twórcę teorii naznaczania uważa się Erwin Lemert.
Twierdzi on, że nie jest aby zachowanie dewiacyjne rodziło potrzebę kontroli społecznej, albo było wynikiem załamania się tej kontroli. Zdaniem Lemerta, to kontrola społeczna rodzi dewiację. (np. w wielu państwach aborcja była zakazany w wyniku zmiany prawa stała się legalna. Możliwa jest także odwrotna sytuacja - zachowania legalne stają się przestępstwami.
Na tej podstawie Lemert dokonał podziału zachowań dewiacyjnych na dwa rodzaje:
• Dewiację pierwotną
• Dewiację wtórną
Dewiacja pierwotna:
W/G Lemerta to mechanizmy w wyniku których człowiek decyduje się na popełnienie przestępstwa.
Dewiacja wtórna:
Rozpoczyna się z chwilą społecznej reakcji na zachowanie dewiacyjne.
W przypadku przestępstwa proces wtórnej dewiacji rozpoczyna się z chwilą wszczęcia oficjalnego postępowania wobec sprawcy, a kulminacyjny moment osiąga w trakcie procesu karnego.
Wówczas następuje publiczne określenie danej osoby (przestępcy, dewianta), w czasie odbywania kary, publiczni już zdefiniowany przestępca poddawany jest licznym zewnętrznym atakom „ degradacji” (np. specjalny ubiór)

Cały ciąg reakcji społecznych na fakt dewiacji sprawia że pewni ludzie zaczynają zachowywać się tak, jak wynikałby z przyczepionych im etykiet.
(Poprzednio przestrzegający prawa chłopiec, który może przypadkiem został zakwalifikowany jako nieletni przestępca, przez fakt stygmatyzacji zaczyna zachowywać się jak przestępca)
U ludzi poddanych procesowi stygmatyzacji wytwarza się negatywny obraz samego siebie, który może mieć wpływ na ich przyszłe zachowanie.

Przyswajanie ról społecznych w wyniku określonych reakcji ze strony otoczenia.
Dewiacja traktowana jest przez zwolenników TN jako swoista kariera, a proces wykolejania się jest efektem spiralnym.
STADIA PROCESU DEWIACJI
1. pierwotna dewiacja
2. dewiacja wtórna
3. społeczne kary
4. kolejna pierwotna dewiacja
5. mocniejsze kary i odrzucenie
6. kolejna dewiacja, z możliwością wrogości i urazy, która się skupia na tych co wymierzają karę.
7. osiągnięcie kryzysu w poziomie tolerancji, wyrażające się w formalnej akcji ze strony społeczności w postaci stygmatyzacji dewianta
8. wzmożenie zachowania dewiacyjnego jako negatywna reakcja na stygmatyzację i kary
9. końcowa akceptacja dewiacyjnego statusu społecznego próby przystosowania się w oparciu o aspołeczną rolę
Człowiek naznaczony jako: przestępca, alkoholik, homoseksualista itp. zostaje odrzucony, chęć wydostania się z marginesu i przynależności sprawia że końcowym etapem jest wstąpienie do zorganizowanej grupy dewiacyjnej.
W zorganizowanej grupie dewiant uczy się jak prowadzić swoją działalność, aby minimalizować wynikające z niej kłopoty.

• 1) teorie naznaczania społecznego – antynaturalizm w kryminologii został

zapoczątkowany w latach 50 XX w. przez kierunek określany teorią

stygmatyzacji lub teorią etykietowania:

a) Erwin Lemert i teoria dewiacji wtórnej – operował pojęciem „jaźni

odzwierciedlonej”. Istota tego pojęcia oparta jest na spostrzeżeniu, że każda jednostka ma jakieś zdanie na temat samej siebie, posiada jakąś ocenę, która wywiera istotny wpływ na jej zachowania. Takie spojrzenie na mechanizmy postrzegania własnej osoby doprowadziły Lemerta do zaproponowania dwóch kluczowych pojęć tj. dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej. Przez dewiację pierwotną rozumiał on po prostu fakt naruszania jakiejś normy. Lemerta interesowało jednakże bardziej to, jaka jest społeczna reakcja w momencie uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, a szczególnie problem konsekwencji tej reakcji dla jednostki uznanej za dewianta czy przestępcę. Owe konsekwencje – tj. reakcję jednostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania określił właśnie mianem dewiacji wtórnej. Wg Lemerta jedną z konsekwencji działania instytucji kontroli społecznej jest nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, chorych umysłowo, homoseksualistów, narkomanów, złodziei, zabójców. Z chwilą nadania takiej etykiety jednostce zaczynają działać mechanizmy jaźni odzwierciedlonej i rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej identyfikacji jednostki i jej dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia, nie dziedziczy itp. Mówiąc w uproszczeniu naznaczenie jednostki jako dewianta prowadzi do tego, że z czasem zaczyna on wierzyć, że rzeczywiście jest kimś, za kogo uznało go otoczenie. W takim ujęciu dewiacja jest traktowana jako status przypisany.

• Dewiacja wtórna - recydywa, czyli wejście na drogę "kariery dewiacyjnej" w wyniku odrzucenia przez społeczeństwo, stygmatyzacji.

• Stygmatyzacja, etykietowanie to skutek ujemny diagnozy psychiatrycznej i/lub psychologicznej polegająca na klasyfikowaniu ludzi według procedury zerojedynkowej. Żródłem negatywnego myślenia o jednostce może być osobowość diagnosty, jego wcześniejsze kontakty z osobami z danej grupy i oficjalne stereotypy.
  Postawa prokuratorska to przypisywanie negatywnych etykiet czyli uproszczonych form kategoryzacji społecznej w sposób jawny lub ukryty; negatywne wartościowanie jednostki bez wyjaśnienia przyczyn zachowania.
  Stygmatyzacja jest procesem, w którym etykietę nadaje się osobom nie spełniającym oczekiwań innych - nietypowym w wyglądzie, zachowaniu, poglądach, odmiennym kulturowo lub rasowo, niechętnym lub nieumiejącym zachowywać się zgodnie z przyjętymi normami (osoby należące do subkultur).

BŁĘDNE KOŁO. Schemat wpływu stygmatu na jednostkę

Etykietowanie wpływa zwrotnie na sposób myślenia "chorego" o sobie w kategoriach zawartych w stygmacie, jednostka zaczyna wierzyć w dysponowanie przypisywanymi właściwościami, utożsamiać się z nimi i zachowywać zgodnie z treścią stygmatu, spełniając oczekiwania społeczne.

1. Delegacja najsłabszego członka rodziny do integracji systemu rodzinnego przez manifestację jego patologii zaburzeniem psychicznym. "Chory" czuje sie bezradny i bezsilny z powodu braku wsparcia dla jego działań antystygmatyzujących.

2. Zmiana pozycji społecznej. Jednostka otrzymuje komunikaty o nieufności, strachu, podejrzliwości.

3. Odrzucenie przez otoczenie społeczne.

4. Obniżenie poczucia własnej wartości, poczucia bezpieczeńtwa i zaufania do siebie i innych, wrost poczucia zagrożenia. Prowadzi to do zachowań, mających na celu pokazanie się z innej strony, tym bardziej wzrasta podejrzliwość otoczenia, co jednostka interpretuje w kategoriach "wszystko co robię jest złe".

5. Wyuczona bezradność - myślenie o sobie i swoim zachowaniu w kategoriach braku wpływu staje się regułą. Dochodzi do izolacji społecznej, obniżenia nastroju i motywacji do zmiany sytuacji.

6. Efekt Golema - samospełniające się proroctwo dotyczące negatywnych wartościowań własnej osoby. Jednostka zaczyna myśleć o sobie jako "chorym psychicznie".

Pozytywna rola procesu naznaczania

Pozytywnym skutkiem procesu naznaczania, wykorzystywanym w terapii jest m.in. wychodzenie z uzależnień, gdzie pierwszym krokiem jest autonaznaczenie czyli werbalizacja braku kontroli nad sobą, warunek niezbędny powodzenia terapii.

• DEWIACJA PIERWOTNA – czyn dewiacyjny popełniony po raz pierwszy, uruchamiający sekwencję kontroli społecznej i wymierzania sankcji

DEWIACJA WTÓRNA – recydywa, czyli wejście na drogę ,,kariery dewiacyjnej’’ w wyniku odrzucenia przez społeczeństwo, ,,stygmatyzacji’’

STYGMATYZACJA (inaczej – naznaczenie, etykietowanie) – trwałe przypisanie jednostce tożsamości dewianta czy przestępcy przez ciążące na niej znamię karalności

• PROCES NAZNACZANIA SPOŁECZNEGO
  Teoria naznaczania mówi o tym, ze dewiantem staje się ten, kto przez otoczenie zostanie za takiego uznany. Różnym ludziom zdarza się zachować niezgodnie z normami, często bez złej woli, jednak nie do każdego, kto przekroczył normę zostaje przyczepiona etykieta dewianta. Gdy ktoś zostanie naznaczony zmienia się stosunek otoczenia do niego, pojawiają się oczekiwania zgodne z przylepiona etykietą, które wpychają jednostkę w rolę dewianta. Z czasem naznaczony człowiek zaczyna przekształcać obraz samego siebie i myśleć o sobie jak o dewiancie.
  Jedną specyficzną cechą dewiantów jest to, że są jako dewianci traktowani przez innych (grupy społeczne, które są odpowiedzialne za wyznaczanie kryteriów służących do naznaczania dewiantów, a więc przedstawiciele władzy, przywódcy opinii publicznej, funkcjonariusze aparatu kontroli społecznej, opinia publiczna kształtowana przez wymienione organy władzy oraz czynniki opiniotwórcze).
  Drugą jest osobliwość potocznego myślenia – odmienność pod jednym cząstkowym względem jest uznawana za odmienność o charakterze całościowym. Osoba naznaczona piętnem dewiacyjności może w opinii publicznej pozostać dewiantem także wtedy, gdy już dawno przestał nim być i odwrotnie – może się tak zachowywać, że będzie traktowana jak osoba w pełni normalna. Najczęściej jednak ludzie uznani za dewiantów naruszają pod jakimś względem reguły konwencjonalnej „normalności”. Wyjaśnienie tego faktu ułatwia rozróżnienie dewiacji pierwotnej i wtórnej. Człowiek zakwalifikowany jako dewiant może się temu sprzeciwić lub przystosować do roli dewianta. To drugie może bowiem okazać się dla niego bardziej korzystne.
  Dewiant – ten kogo społeczna widownia wskazała jako winowajcę przylepiając mu etykietę; kto zostaje uznany za naruszającego normy społeczne.