Teoria naznaczenia społecznego/stygmatyzacji

W latach 50. ubiegłego stulecia, z inspiracji symbolicznego interakcjonizmu, Lemert przedstawił koncepcję pierwotnej i wtórnej dewiacji, określaną w literaturze teorią naznaczenia społecznego, stygmatyzacji lub etykietowania. Koncepcja ta koncentruje się na reakcji społecznej wobec zachowań odchylających się od normy, traktując ją, jako jedyną przyczynę wszelkich dewiacji, w tej mierze również przyczynę przestępczości.

Lemert twierdzi, że dewiacja jest wynikiem reakcji społecznej. Reakcja określa nie tylko źródła (reakcja społeczna), ale również częstotliwość występowania i charakter dewiacji. Autor ten wyraża swoje poglądy w koncepcji pierwotnej i wtórnej dewiacji. Wszyscy ludzie podlegają zróżnicowaniom, różnią się cechami fizycznymi i psychicznymi oraz zachowaniami. Niektóre ze zróżnicowań, którym podlegają ludzie i grupy społeczne, powodują reakcję społeczną w postaci karania, degradacji i izolacji jednostek bądź grup określane są jako „inne”. Cecha inności może przysługiwać właściwościom fizycznym i psychicznym (np. ślepota, karłowatość, zaburzenia psychiczne) lub zachowaniom (gdy jednostka przekracza określoną normę obowiązującą w grupie, może to być norma moralna, obyczajowa, prawna). Są to dewiacje pierwotne, czyli stany, jakie wystąpiły po wyróżnieniu pewnych jednostek przez grupę i zastosowaniu wobec nich zewnętrznych reakcji karzących. Argumentem na rzecz wyróżnienia jednostki i zastosowania wobec niej karzącej sankcji jest dostrzeżenie w jej zachowaniu nierespektowania uogólnionych reguł i kryteriów składających się na osobowość społeczną, która warunkuje istnienie grupy. Gdy dewiacje pierwotne spotykają się z punitywną, degradującą i izolującą reakcją społeczną, to wyzwala się łańcuch kolejnych interakcji dewianta i piętnującej go grupy, a interakcje te prowadzą do dewiacji wtórnej, co oznacza dla dewianta początek niekorzystnej sytuacji, „dramatu”, „przeklętego losu”. Jeśli po wystąpieniu dewiacji pierwotnej nie następują kolejne karzące reakcje ze strony grupy, w tym wypadku jednostka nie ponosi konsekwencji.

Częściej jednak zdarza się, iż po dewiacji pierwotnej i dalszych punitywnych reakcjach ze strony grupy, dewiant na zasadzie rewanżu przejawia kolejne zachowania dewiacyjne połączone z negatywnymi emocjami dewianta w stosunku do instytucji karzących. Kolejnym ogniwem tego interakcyjnego łańcucha są silniejsze kary i odrzucenie dewianta, przekroczenie granic tolerancji i formalna akcja przeciwko dewiantowi. W następstwie tego dewiant wzmacnia swoje zachowania dewiacyjne, gdyż traktuje je, jako samoobronę i otwarty atak w kierunku naznaczającej go grupy. Po tym następuje to, co stanowi istotę dewiacji, a więc akceptowania statusu społecznego dewianta i podjęcie wysiłków w celu przystosowania się do społecznej roli dewianta. Ten etap oznacza wykształcenie się dewiacji wtórnej. Dewiant może sobie powiedzieć:, ponieważ inni wielokrotnie wmawiali im, że jestem dewiantem, karali mnie za moje zachowanie, prawdopodobnie, więc jestem dewiantem i powinienem postępować zgodnie z rolą dewiacyjną.

Rewolucyjność teorii reakcji społecznej (naznaczenia społecznego) wyraża się w tym, że odrzuca ona oryginalne przyczyny dewiacji, jakimi są czynniki biopsychiczne i środowiskowe. W ich miejsce pojawia się reakcja społeczna, która w tym ujęciu nie jest skutkiem, a przyczyną dewiacji.

Koncepcja Howarda Bakera, autor ten pomija dewiację pierwotną, nie bierze jej pod uwagę, zaś cały proces kształtowania się dewiacji sprowadza do reakcji społecznej, co oznacza, iż jednostka nie musi mieć żadnych dyskredytujących cech, nie musi robić niczego zdrożnego, a mimo to może być uznana za dewianta. Istotna i wyłączna jest reakcja społeczna.

Konsekwencje naznaczenia i „przestępcza kariera” osoby naznaczonej, jako problem resocjalizacji.

Naznaczenie osoby, jako dewianta, niezależnie czy obiektywnie słusznie czy nie, nie jest ostatnim ogniwem skomplikowanej gry pomiędzy dewiantem a grupą społeczną, wyzwala cały splot kolejnych interakcji. Reakcje dewianta są niemal całkowicie wyznaczone przez naznaczenie. W procesie naznaczenia dewiant pogodził się z faktem dewiacji, czyli uznał swoją „winę” pogodził się z opinią innych, obniżył samoocenę, zaakceptował status dewianta i uruchomił specyficzne mechanizmy psychospołeczne zmierzające do osiągnięcia adaptacji dewiacyjnej.

Społeczny status osoby naznaczonej nie został ukształtowany pod wpływem jej obiektywnych zdolności i dokonań, ale jest wynikiem dodanych ocen wynikających z normatywnego systemu grupy. W procesie naznaczenia zwłaszcza w jego zaawansowanym przebiegu, społeczna grupa wykorzystuje wiele psychospołecznych mechanizmów stygmatyzacji, których zastosowanie wzmacnia piętnującą siłę i dodatkowo pogarsza sytuację dewianta. W momencie naznaczania i w dalszym jego przebiegu mogą być zastosowane funkcjonujące w grupie stereotypy dewiacyjne, (jeżeli oskarżony ukradł, to jest złodziejem, a wiadomo, kim jest złodziej); ceremonia degradacji statusu (odpowiednie techniki wzmacniające przekonanie, o winie dewianta, konieczności jego izolacji i odrzucenia); retrospektywne interpretacje ( wykorzystujące przeszłe zdarzenia z życia dewianta, błahe i nieistotne, w celu potwierdzenia słuszności grupowej decyzji).

Istotne zmiany w osobowości osoby naznaczonej oraz nowe reakcje społeczne kierowane do niej przez otoczenie społeczne, rozpoczynają proces kształtowania kariery przestępczej, czyli utrwalania się zachowań sprzecznych z norami społecznymi, co w konsekwencji oznacza chroniczną przestępczość lub inne formy patologii.

Rola dewiacyjna jest w prawdzie rola przejściową, w przypadku odbycia kary, formalnie dewiant przestaje nim być. Paradoks polega jednak na tym, iż w świadomości społecznej przestępca nadal jest przestępcą i takie traktowanie uniemożliwia dawnemu dewiantowi pełnienie innych, konstruktywnych ról społecznych. W efekcie pozbawiony środków do życia i odrzucony przez wszystkie środowiska zaczyna kraść, idzie z powrotem do więzienia i wtedy już jest przestępcą w sensie prawnym, psychologicznym i moralnym.

Stygmaty i rodzaje naznaczeń

Dzięki Hoffmanowi, obok wprowadzonego przez Beckera pojęcia ,,etykieta” pojawiło się pojęcie ,,stygmat” oraz ,,tożsamość oczekiwana” (wszystko to czego oczekujemy lub wymagamy od człowieka, z którym mamy się zetknąć) i ,,tożsamość rzeczywista” (rzeczywiste cechy czy właściwości jednostki). Hoffman interesował się różnymi stygmatami: rasowymi, religijnymi a w szczególności ,,stygmatami dyskredytowanymi” (są to wzbudzające niechęć ułomności ciała, wady charakteru, słaba wola, despotyczność, wybuchowość, niestałość, nieuczciwość), oraz plemiennymi, które mogą być przenoszone przez dziedziczenie i mogą dotyczyć wszystkich członków rodziny. Ich skutkiem może być przypisywanie dzieciom alkoholików, przestępców czy osób chorych psychicznie cech, których one same nie mają. Oznacza to że można mieć stygmat, będąc w pełni ,,niewinnym”. Niektóre stygmaty są natychmiast widoczne dla otoczenia (ślepota czy karłowatość) bądź też jednostka naznaczona zakłada, że otoczenie wie o ich istnieniu. Takie właściwości Hoffman określił dyskredytowanymi w odróżnieniu od właściwości dyskredytujących, czyli takich, co do których jednostka zakłada, że otoczenie w danej chwili nie ma o nich informacji np. tendencje homoseksualne, impotencja, AIDS, głuchota. Stygmaty dyskredytujące sa dla jednostki zasadniczym problemem, wokół którego koncentrują się jej najgłębsze przeżycia, troski, co rzutuje na jej zachowania i reakcje interpersonalne. Terapeutyczna pomoc i podejście do ,,nosicieli” takich stygmatów wymaga od wychowawcy ogólnej kultury pedagogicznej i taktu.
Milton Mankoff podzielił dewiacje na osiągniętą i przypisaną. Dewiacja osiągnięta to inaczej status wynikający z działania, (czyli jednostka zasłużyła na dewiację) do dewiacji osiągniętej zalicza się kradzieże i przestępstwa nasycone agresją, narkomanię, prostytucję, zachowania obrażające poczucie przyzwoitości, sekciarstwo, dysydencję, czyli przekonania sprzeczne z dominująca ideologią.

Dewiacja przypisana to status uzyskany niezależnie od działań i intencji. Do kategorii dewiantów o statusie przypisanym zalicza się jednostki które w danej społeczności są określane jako szpetne, ociemniałe, jąkające się gdyż we wszystkich tych przypadkach jednostka nie miała wpływu na te cechy. W zachowaniu tym brakuje intencji naruszenia normy.
Zgodnie z podstawowymi założeniami teorii naznaczenia w kwalifikacji jednostek do dewiantów obowiązuje podstawowe kryterium, jakim jest reakcja społeczna a więc jeśli otoczenie nie postrzega np. ułomności, homoseksualizmu czy analfabetyzmu i nie traktuje jednostek mających te cechy w sposób odmienny to w tych przypadkach nie można mówić o dewiacji przypisanej. Według Mankoffa bez reakcji społecznej nie może nastąpić proces rozwoju kariery dewiacyjnej osób o dewiacyjnym statusie przypisanym. W rozważaniu tym zakłada się, że tylko po całej sekwencji i kumulacji społecznych naznaczeń następuje unicestwienie pełnienia konstruktywnych ról społecznych, a ten stan jest początkiem kariery dewiacyjnej, prowadzącym do całkowitej adaptacji statusu dewiacyjnego.

Samonaznaczenie
Hoffman dokonał rozróżnienia naznaczeń na te które są dokonywane przez społeczną widownie i samonaznaczenia. Istotne badania nad samonaznaczeniem dokonała Lorber która zajmowała się dewiantami ukrtymi uważa ona że dewiacja ukryta występuje wtedy gdy ktoś uznaje że postępuje niezgodnie z normami grupowymi lub gdy jest świadomy, że otoczenie będzie to postępowanie potępiało, nawet wtedy, gdy danej osobie to postępowanie wydaje się słuszne. W obawie przed reakcja społeczną dewiant ukryty, po określeniu siebie jako dewianta, usiłuje postępować tak, aby dalej być uważanym za konformistę.
Warren i Johnson wprowadzili pojęcie samonaznaczenia symbolicznego. Na podstawie wywiadów autorzy Ci doszli do wniosków, że większość homoseksualistów, chociaż formalnie nie doświadcza naznaczeń i nie dostała się pod piętnująca kontrolę społeczną to jednak spełnia Lemertowskie kryteria dewiacji wtórnej-czyli uważają się za piętnowaną grupę ludzi, zmieniają swoja tożsamość i zmieniają się w kierunku osobowości dewiacyjnej. Członkowie społeczności homoseksualistów mówią o sobie że są homoseksualistami i organizują swoje życie wokół posiadania tego symbolicznego stygmatu. Tak więc w naznaczeniu symbolicznym nie występuje reakcja społeczna a mimo to jednostki które ten proces osiągnęły czuja się i zachowują tak jakby były rzeczywistymi dewiantami. Jednostki te dokonały samonaznaczenia. W naznaczeniu symbolicznym reakcja społeczna ma inny charakter. Wiadomo bowiem, że dewiacyjne etykietki funkcjonują w przestrzeni kulturowej danego społeczeństwa i z tego faktu ludzie zdają sobie sprawę. Inaczej mówiąc, ludzie doskonale wiedzą, jakie zachowania są aprobowane w danej kulturze; co wolno a czego nie wolno, co mieści się w granicach tolerancji, a co już nie jest tolerowane, jakie cechy osobowe są pozytywnie oceniane, jaki styl życia jest dopuszczalny. Generalnie samonaznaczenie dotyczy jednostek, które uświadamiają sobie że są nosicielami dyskryminowanych cech lub nie aprobowanych społecznie zachowań. Ale określone grupy mogą dokonywać aktów samonaznaczenia. Pewne grupy usilnie dążą do zauważenia i wyodrębnienia a ostatecznie do zakwalifikowania ich do ,,innych” czyli uzyskania statusu podkultury. Pretendujące do podkultury jednostki dążą do ujawnienia dyskredytowanych stygmatów i wyróżników swojej odrębności w postaci ubioru czy stylu zachowania.
Taka grupa świadomie dąży do wywołania dyskredytującej reakcji społecznej. Aby ta reakcja nastąpiła stygmaty muszą być wcześniej ujawnione, czasem w ostentacyjnej formie. Co więcej jeśli ich usilne dążenie do tego celu, nie spotka się z negatywną reakcja ze strony społecznej widowni w postaci dezaprobaty i różnorodnych kar, to ten brak reakcji odczuwają jako swoistą krzywde ze strony społeczeństwa. Nonkonformizm istnieje tylko wtedy gdy za taki jest uważany przez społeczeństwo. W ten sposób kreuje się kolejna grupa dewiantów o statusie osiągniętym w wyniku samonaznaczenia. Ci dewianci nie są ofiarami naznaczeń ze strony społecznego otoczenia gdyż na status dewiacyjny sami wcześniej ,,zapracowali” a społeczna widownia tylko ten fakt zatwierdziła.

Przesłanki do praktyki resocjalizacyjnej
Dla rozwoju myśli i praktyki resocjalizacyjnej najbardziej obiecujące wydają się badania nad zjawiskiem destygmatyzacji dewianta. Jest to proces negacji lub kasowania dewiacyjnej tożsamości i takie jej przekształcenie w wyniku którego nie ma wątpliwości że jednostka nie jest już dewiantem i nabyła dominujące cechy normalności.
Z pojęciem destygmatyzacji nierozłącznie jest związane pojęcie eksdewiant stosowane do jednostek wyzwalających się z ról dewiacyjnych i rozwijających cechy jednostek normalnych.
Jako typ zjawiska psychicznego destygmatyzacja to oczyszczenie podczas którego Ja defektywne zastępowane jest przez ja moralne lub normalne. W toku tego procesu dotychczasowa tożsamość raczej nie znika lecz rozwija się nowa tożsamość. Odpowiednio do zmiany tożsamości, następuje zmiana w zakresie społecznej roli eksdewianta i można wtedy mówić o eksroli. Chociaż nowa rola uwzględnia istnienie dawnej roli to jest ona społecznie konstruowana jako pozytywna dzięki czemu dewiant jest rehabilitowany w kierunku bardziej pozytywnym.
Zmiana ról nie dokonuje się jako akt jednorazowej decyzji lecz jest to proces w którym można wyróżnić pewne stadia:
-pierwsze wątpliwości co do słuszności i pożyteczności pierwotnej roli prowadzące do jej kwestionowania
-szukanie i ocena roli alternatywnej
-zmiana poglądów i ustanowienie eksroli.