1

KOMUNIKACJA

MIĘDZYKULTUROWA

Dr Olgierd Witczak

AGENDA

1)

Istota procesu komunikacji

2)

Specyfika procesu komunikacji międzykulturowej.

3)

Podstawowe style komunikacji – uwarunkowania kulturowe

4)

Definicja kultury, warstwy kultury, poziomy kultury, zależności

między kulturą narodową a kulturą organizacyjną.

5)

Kultura narodowa a kultura organizacyjna

6)

Typologia kultur G. Hofstede i F. Trompenaarsa

7)

Kompetencje komunikacyjne menedżerów w otoczeniu

wielokulturowym

LITERATURA



Komunikacja międzykulturowa w integrującej się Europie - aspekty

metodyczne, wyniki badań, pr. zb. pod red. K. Karcz, Akademia

Ekonomiczna im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2004



G. Hofstede, Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000



F. Trompenaars, Ch. Hampden – Turner, Siedem wymiarów kultury, Oficyna

Ekonomiczna, Kraków 2002



Literatura zalecana:



M. Bartosik – Purgat, Otoczenie kulturowe w biznesie międzynarodowym,

PWE, Warszawa 2006



Ch. Hampden Turner, A. Trompenaars, Siedem kultur kapitalizmu, Oficyna

Ekonomiczna, Kraków 2002.



M. Bartosik-Purgat, Uwarunkowania kulturowe w marketingu

międzynarodowym, Wydaw. Akademii Ekonomicznej W Poznaniu, Poznań

2004



R. R. Gesteland, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2000

UWARUNKOWANIA

• rozwój technologii komunikacyjnej;
• rozwój środków transportu;
• budowanie społeczeństw wielokulturowych;
• hipoteza Huntingtona - cywilizacja zmierza ku

konfliktowi (kultura determinuje międzynarodową

politykę);
• rozwój międzynarodowych korporacji;
• skomplikowanie tożsamości narodowej;

INTENSYFIKACJA KONTAKTÓW

MIĘDZYKULTUROWYCH

UWARUNKOWANIA



Konwergencja – zjawisko związane z wyrównaniem

się poziomu w poszczególnych elementach tej samej

powierzchni. Impulsy rozwojowe powstają najpierw w

jednym punkcie, następnie rozlewają się na obszary

sąsiednie.



Dywergencja – zjawisko odwrotne do

konwergencji. Związane jest z narastaniem

dysproporcji w rozwoju przestrzennym,

charakteryzuje się tym, że ośrodek, w którym

następuje proces rozrostu (pierwotne) zaczyna

przejmować (wymywać) zasoby z obszarów

sąsiednich. Następuje proste zjawisko kumulacji.

DEFINICJE KOMUNIKACJI



Komunikacja - relacja między jednostkami,

utożsamiająca komunikację z percepcją



świadome lub nieświadome przekazywanie wiadomości

przeznaczonych do poinformowania jednostki albo grupy;



w momencie, gdy przekazywana jest informacja, odbywa się

wzajemne oddziaływanie nadawcy i odbiorcy oraz

wytwarza się efekt zwrotny (feed-back, inaczej

sprzężenie zwrotne)

[1]

.

[1]

N. Sillamy, Słownik psychologii, Wydaw. Książnica, Katowice 1994, s. 125.

2

DEFINICJE KOMUNIKACJI



Komunikowanie jest formą wymiany

interpersonalnej, dzięki której osoby mogą

nawiązywać kontakt z innymi ludźmi.



Mechanizm komunikacji zakłada zakodowanie

informacji za pomocą symboli, behawioralne

nadawanie i percepcyjny odbiór tych symboli

oraz ich rozkodowanie

[1]

.

[1]

Th. M. Newcomb, R.H. Turner, Ph. E. Converse, Psychologia społeczna, Warszawa 1970, s. 239.

DEFINICJE KOMUNIKACJI



Komunikowanie to proces porozumiewania

się jednostek, grup lub instytucji.



Celem jest wymiana myśli, dzielenie się

wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten

odbywa się na różnych poziomach przy użyciu

zróżnicowanych środków i wywołuje określone

skutki

[1]

.

[1]

B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, Astrum, Wrocław 1999, s. 13.

FORMY KOMUNIKACJI



komunikowanie interpersonalne bezpośrednie - proces, w którym ludzie

mogą bezpośrednio wymieniać sygnały;



komunikowanie interpersonalne medialne - ma miejsce wówczas, gdy

bezpośredni kontakt nie istnieje, a komunikacja dokonuje się za pomocą mediów,

zwanych też środkami komunikowania społecznego.



komunikowanie pośrednie masowe - przekazywanie informacji przy wykorzystaniu

mass mediów

[1]

.

Inny podział komunikacji:



komunikowanie werbalne i niewerbalne;



Komunikowanie informacyjne i perswazyjne

[4]

.

[1]

J. Koblewska, Środki masowego oddziaływania, Wydaw. CRZZ, Warszawa 1972, s. 15.

POZIOMY KOMUNIKOWANIA

Źródło: D. McQuail, McQuails Mass Communiation Theory, Denis McQuail 2000, s. 10.

Masowe

Instytucjonalne

Grupowe

Interpersonalne

Intrapersonalne

Stosunkowo niewiele

aktów komunikowania

Bardzo wiele aktów

komunikowania

Wyodrębnione w oparciu o liczbę aktów komunikowania to:



komunikowanie intrapersonalne – zachodzi w umyśle jednostki, która

przed i w trakcie formułowania przekazu rozważa różne warianty jego

kodowania;



komunikowanie interpersonalne (międzyosobowe) – zachodzi między

dwoma lub trzema osobami; ma ono zwykle formę dialogu;



komunikowanie grupowe – odbywa się w grupach społecznych;



komunikowanie instytucjonalne – odbywa się w ramach i między

instytucjami (podmiotami zbiorowymi);



komunikowanie masowe – ma charakter ogólnospołeczny

[1]

.

[1]

T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe, PWN, Warszawa 1999, ss. 31-32.

POZIOMY KOMUNIKOWANIA

FUNKCJE KOMUNIKACJI



informowanie (tak dokładne, by odbiorca był w stanie podjąć należyte decyzje);



socjalizację (by wszyscy byli rzeczywistymi członkami społeczeństwa i aktywnie

uczestniczyli w życiu publicznym);



pobudzanie do działania (motywowanie i stymulowanie ludzkich aspiracji);



polemizowanie i dyskusje (wyjaśnianie różnych punktów widzenia na sprawy

publiczne);



edukację (przekazywanie wiedzy w celu popierania rozwoju intelektualnego);



promowanie wartości kulturowych (ochrona własnej kultury oraz rozwój poczucia

estetyki, piękna i ochrony twórczości artystycznej);



dostarczanie rozrywki (cele rekreacyjne);



integrację społeczną (poznanie i zrozumienie warunków życia, punktów widzenia,

aspiracji innych ludzi, grup, narodów)

[1]

.

[1]

J. Olędzki, Komunikowanie w świecie, Aspra, Warszawa 1998, ss. 35-36.

3

ZAKRES ODDZIAŁYWANIA KOMUNIKACJI



wpływ na zachowania (np. podejmowanie

decyzji nabywczych);



wpływ na postawy (np. przekonania,

preferencje, oceny towarów i instytucji);



wpływ na poziom wiedzy (np. stopień

poinformowania, zakres wiedzy).

SZUMY

MODEL KOMUNIKACJI

NADAWCA

ODBIORCA

WI
ADO
MO
ŚĆ

M

EDIA

W

IA

D

O

MOŚ

Ć

INTERAKCJA

SPRZĘŻENIE ZWROTNE

KODOWANIE

ODKODOWYWANIE

ODKODOWYWANIE

KODOWANIE

KODOWANIE I DEKODOWANIE



Dekodowanie przekazu - przypisywanie

przez odbiorcę określonego znaczenia

słowom, obrazom, symbolom, które

zostały użyte przez nadawcę w celu

zakodowania informacji.



symbole, znaki, dźwięki itp., które mogą

być łatwo przetworzone w określone

pojęcia i kategoryzowane;



łatwo identyfikowalny;



musi pasować do kategorii, jakie ludzie

już stworzyli.

DETERMINANTY PROCESU

KODOWANIA I DEKODOWANIA

DETERMINANTY PROCESU

KODOWANIA I DEKODOWANIA



uwarunkowania kulturowe (kultura,

subkultura, klasa społeczna);



społeczne (grupy odniesienia, rodzina,

status, rola);



osobiste (wiek, zawód, sytuacja

ekonomiczna, płeć itp.);



psychologiczne (motywacje, percepcja,

proces uczenia się, przekonania i

postawy)

PRZEKAZ - DETERMINANTY



treść przekazu:



sposób wnioskowania



czy nadawca powinien wyciągać wyraźnie wnioski za audytorium czy też

pozostawić to odbiorcom;



sposób argumentacji:



racjonalna - emocjonalna;



kolejność prezentacji



czy zaprezentować najmocniejsze argumenty na początku czy na końcu

przekazu;



struktura przekazu;



kształt przekazu:



ilustracja, kolor, słowa, głos (tempo, rytm, wysokość tonu, artykulacja),

wokalizacja (pauzy, znaki), głos nadawcy, mimika twarzy, gesty, ubranie,

postawa, fryzura itp.;



źródło przekazu:



atrakcyjne źródła przekazu zwiększają uwagę i oddźwięk;



doświadczenie i sympatia;

4

PRZEKAZ - WIADOMOŚĆ



medium (środek przekazu komunikacyjnego)

- techniczny lub psychiczny sposób

przekazywania komunikatu i przekształcania
go w sygnał, który z kolei może być
transmitowany przez kanał;



kanał jest to fizyczny środek komunikacji,

przez który przekazywany jest sygnał;

KATEGORIE ŚRODKÓW PRZEKAZU



środki prezentacyjne: głos, twarz, ciało -

korzystają z naturalnych języków, słów,

wyrażeń, gestów itd.; wymagają obecności

osoby kodującej;



środki reprezentacyjne: książki, obrazy,

fotografie, pisarstwo, architektura, dekoracja

wnętrz itd.;



środki mechaniczne: telefony, telewizja,

teleksy; mogą stać się przekaźnikami dla

mediów prezentacyjnych i reprezentacyjnych.

SZUM - ZAKŁÓCENIA



szum semantyczny – spowodowany nieprawidłowym

użyciem symboli i słów w celu zakodowania wiadomości;

powstaje wówczas gdy nadawca i odbiorca w różny

sposób rozumieją słowa, wyrażenia, symbole itp.;



szum mechaniczny – związany jest z udziałem

w procesie komunikacji różnego rodzaju urządzeń;



szum środowiskowy – zakłócenia spowodowane są

czynnikami zewnętrznymi w stosunku do danego procesu

komunikacji;



szum psychologiczny – to zakłócenia związane

z odbiorcą przekazu, spowodowane jego uczuciami,

predyspozycjami oraz uprzednimi doświadczeniami

dotyczącymi nadawcy przekazu, samych przekazów oraz

mediów komunikacyjnych.

ŹRÓDŁA WIEDZY O KULTURZE

- NAUKI PODSTAWOWE

Antropologia (gr. άνθρωπος

anthropos

– człowiek, λόγος

logos

–

nauka) jest nauką zajmującą się badaniem człowieka jako jednostki i

jako społeczności.

W szerokim znaczeniu wykorzystuje osiągnięcia wiele nauk zajmujących

się człowiekiem i jego życiem (medycyna, psychologia, socjologia) w

celu zrozumienia właściwości i rozwoju człowieka.

W wąskim znaczeniu jest gałęzią nauk przyrodniczych zajmującą się

człowiekiem i rasami etnograficznymi człowieka.

Najważniejsze dziedziny antropologii to:



antropologia fizyczna (czyli biologia porównawcza człowieka);



antropologia kulturowa;



archeologia;



lingwistyka;



paleoantropologia.

ŹRÓDŁA WIEDZY O KULTURZE

- NAUKI PODSTAWOWE

Antropologia kulturowa

- dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury,

rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu

skonstruowania ogólnej teorii kultury. Zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej

przejawach.

Antropologia kulturowa akcentuje w badaniach różnorodność kultur i bada odniesienie

zachowań ludzkich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności.

W skład antropologii kulturowej wchodzą cztery dyscypliny naukowe:



archeologia;



etnologia;



etnografia;



językoznawstwo.

Terminy "etnologia", "etnografia" i "antropologia kulturowa" używane są wymiennie.

Przyjmuje się, że

etnografia

to czysty opis kultury,

etnologia

- ogólniejszy opis wraz z

wnioskami; klasyfikuje ludy na podstawie cech środowiskowych i kulturowych, oraz

opisuje poszczególne kultury, a

antropologia kulturowa

to nauka zajmująca się

teoriami dotyczącymi kultury.

DEFINICJE KULTURY



skomplikowany i współzależny zbiór elementów

obejmujących wiedzę, wierzenia i wartości, sztukę,

prawo, obyczaje i zasady moralne oraz wszystkie

inne rodzaje umiejętności i zwyczajów nabytych przez

istotę ludzką jako członka określonej społeczności;



względnie zintegrowaną całość obejmującą

zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla

zbiorowości społecznej wzorów wykształconych

i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierającą

wytwory takich zachowań;



stanowi ogół wytworów działalności ludzkiej,

materialnych i niematerialnych, wartości i

uznawanych w danej zbiorowości sposobów

postępowania.

5

DEFINICJE KULTURY

"Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura."

Johan Herder

„Istotą wszelkiej definicji kultury jest bowiem to, że

wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego

owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych

aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartość

definicji, będą zależały od tego, jaki szczególny cel

definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości

definiowania kultury, a każda jest użyteczna w

powiązaniu z dociekaniami określonego rodzaju.”

Ralph Linton

DEFINICJE KULTURY

sześć typów definiowania kultury (Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn)



opisowo-wyliczający (nominalistyczny) - definicje

prezentujące klasyczną postać wczesnych definicji etnologicznych.

"Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje

wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne

zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa."

Edward Tylor



historyczny - czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania

dziedzictwa kulturowego.

"Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem

twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń (...) Jest

nią całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku

społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności

ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie."

Stefan Czarnowski

DEFINICJE KULTURY

sześć typów definiowania kultury (Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn)



normatywny - podporządkowanie się zachowań ludzkim normom,

wzorom, wartościom i modelom.

"Kultura to przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych

symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi

ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania."

Alfred Kroeber, Talcott Parsons



psychologiczny - psychiczne mechanizmy kształtowania się kultury -

mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji

norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości uznawanych przez tą

zbiorowość, jak również wpływ kultury na kształtowanie osobowości

jednostek. Główny nacisk położony jest na uczenie się i

naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury.

"Kultura jest pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w

łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego

systemu stosunków międzyludzkich."

Stanisław Ossowski

DEFINICJE KULTURY

sześć typów definiowania kultury (Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn)



strukturalny - struktura konkretnej kultury, zasadnicze elementy

oraz ich wewnętrzne powiązania. Wyróżnia się cztery kategorie

elementów kultury:



materialno-techniczne,



społeczne,



ideologiczne,



psychiczne (dotyczące uczuć i postaw).



genetyczny - geneza kultury, wyjaśnianie jej pochodzenia.

Definicje te można podzielić na dwie grupy:



dotyczące wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych

(wyższych) jej form z form innych wcześniejszych (uważanych za

niższe),



dotyczące problemu wyłaniania się kultury z natury oraz związkami,

różnicami i przeciwieństwami między nimi.

DEFINICJE

KULTURY ORGANIZACYJNEJ

zbiór wyobrażeń, symboli, wartości, wierzeń

i norm podzielanych przez członków grupy,

umożliwiających pewną zgodność

partykularnych interesów oraz ułatwiających

harmonijny rozwój grupy społecznej zbieżny

z jej celami, tzn. jej wysiłek zmierzający do

przystosowania się do uwarunkowań

zewnętrznych i wewnętrznych

Źródło:
Strategor, Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, PWE, Warszawa 1995, s. 507.

DEFINICJE

KULTURY ORGANIZACYJNEJ

system łączący osobiste doświadczenia

życiowe ludzi i zgromadzoną wspólną

wiedzę, która jest rejestrowana

i kodowana oraz przyswajana tylko dla

tych, którzy kod ten znają, a także

powiązana z konfiguracją umożliwiającą

organizowanie i strukturalizowanie

istniejących relacji, praktyk i wyobrażeń

Źródło:
E. Morin, Sociologie, Fayard, Paryż 1984

6

DEFINICJE

KULTURY ORGANIZACYJNEJ

wyuczony produkt grupowego doświadczenia

opartego na wartościach oraz normach i

wynikających z nich wzorach kulturowych

[1]

.

zbiorowe zaprogramowanie umysłu odróżniające

członków jednej organizacji od członków innej

[2]

[1]

Ł. Sułkowski, Kulturowa zmienność organizacji, PWE, Warszawa 2002, s. 58.

[2]

G. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, PWE, Warszawa 2000, s. 375.

DEFINICJE

KULTURY ORGANIZACYJNEJ



względnie zintegrowaną całość obejmującą

zachowania ludzi przebiegające według wspólnych

dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych

i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierającą

wytwory takich zachowań

[1]

.



ogół wytworów działalności ludzkiej,

materialnych i niematerialnych, wartości

i uznawanych w danej zbiorowości sposobów

postępowania

[2]

.

[1]

A. Kłoskowska, Kultura masowa, PWN 1980, s. 40.

[2]

J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s. 78.

PŁASZCZYZNY ZJAWISK

KULTUROWYCH



materialna – każde zjawisko kulturowe ma wymiar materialny

(wytwory człowieka, technika, umiejętności praktyczne);



behawioralna – zjawiska kulturalne są związane nierozerwalnie z

zachowaniami motorycznymi:



zewnętrznymi - czynnościami związanymi z tworzeniem i odbiorem dzieła

kulturowego;



wewnętrznymi, czyli przeżyciami, odczuciami, bądź wypowiedziami;



psychologiczna – dla niektórych badaczy ważne są:

wartościowanie, oceny, postawy, motywy i znaczenia nadawane

przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom;



aksjonormatywna – można też wyróżnić w kulturze normy i

wartości.

ELEMENTY TWORZĄCE KULTURĘ



wymiar niematerialny (idee, wartości,

religie, mity itp.);



materialny (wytwory sztuki, rzemiosła

itp.);



organizacyjny (system rodziny, instytucje

społeczne, klasy społeczne itp.).

ELEMENTY TWORZĄCE KULTURĘ

Widocznym przejawem kultury są artefakty

– sztuczne twory danej kultury:



artefakty językowe (język, mity, legendy);



artefakty behawioralne (rytuały, ceremonie,

zwyczaje);



artefakty fizyczne (wystrój wnętrza, sztuka, meble,

technologia, inne przedmioty materialne).

ELEMENTY TWORZĄCE KULTURĘ

ORGANIZACYJNĄ

PRZEDSIĘBIORSTWA

Rdzeń kultury organizacyjnej: wartości i ukształtowane na ich bazie

rytuały, bohaterowie i symbole.



Rytuały są zbiorowymi działaniami, które postrzegane są przez

członków danej organizacji jako społecznie niezbędne (zwyczaje,

ceremonie i obchody itp.).



Natomiast bohaterowie to postaci, współczesne lub historyczne,

fikcyjne lub realne, które uosabiają cechy szczególnie cenione przez

grupę i stanowiące dlań wzorce zachowań.



Symbole to słowa, gesty, znaki, obrazy, przedmioty, które mają

szczególne znaczenie dla członków danej organizacji i są przez nich

powszechnie rozpoznawane. Do tej kategorii zaliczamy: język (w tym

określenia żargonowe), symbole (flagi, znak handlowy), logotyp

przedsiębiorstwa

[1]

.

[1]

G. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, PWE, Warszawa 2000, ss. 42-46.

7

POZIOMY „ZAPROGRAMOWANIA

UMYSŁU” WG G. HOFSTEDE

dziedziczona

nabyta

dziedziczona

lub nabyta

specyficzna

dla jednostki

specyficzna

dla grupy

lub kategorii

uniwersalna

OSOBOWOŚĆ

KULTURA

NATURA LUDZKA

TRZY POZIOMY KULTURY

ORGANIZACYJNEJ



natura ludzka, która jest uniwersalna

i dziedziczona;



kultura, która jest specyficzna dla grupy

(organizacji) i przez nią nabyta;



osobowość, która jest specyficzna dla

jednostki, częściowo dziedziczona,

a częściowo nabyta.

ŹRÓDŁO NORM I WARTOŚCI

ORGANIZACJI



założyciele firmy, właściciele, liderzy opinii, bohaterowie

organizacji, wszyscy, którzy wywarli piętno na organizacji, a więc

np.: inwestorzy, od których pośrednio zależą pewne cele i normy

postępowania organizacji oraz sformułowane względem pracowników

oczekiwania, misja organizacji;



historia przedsiębiorstwa, przekaz z ust do ust, który może być

silniejszy niż nakazy i zakazy jeśli słabo jest kontrolowane ich

przestrzeganie - gdy nie nagradza się respektowania i nie karze za

łamanie;



członkowie firmy – każdy nowy członek, który swe normy i wartości

potrafi zaszczepić w organizacji;



kultura otoczenia w skali narodu, regionu, która tworzy nacisk

społeczny, gdyż w długim okresie czasu organizacja nie może

mieć wartości i norm sprzecznych z wyznawanymi przez

otoczenie.

MODEL WSPÓLNOTY DOŚWIADCZEŃ

W. SCHRAMM’A

Źródło / Kodujący

Dekodujący / Adresat

Sygnał

DOŚWIADCZENIE

DOŚWIADCZENIE

MODEL SPOŁECZNO-KULTUROWY

A. TUDORA

nadawca

publiczność

przekaźnik

KULTURA

STRUKTURA

SPOŁECZNA

Określa język

przekaźnika

Określa sytuację

przekaźnika

motywacje

efekty

Orientacje i oczekiwania poznawcze,

ekspresywne i wartościujące

Orientacje i oczekiwania poznawcze,

ekspresywne i wartościujące

Społeczne usytuowanie

odbiorcy

Społeczne usytuowanie

nadawcy