Gottfried Wilhelm Leibniz
M O N A D O L O G I A
1. Monada, o której mówić tu będziemy - jest niczym innym jak tylko substancja prostą.
wchodząca w skład rzeczy zło\
onych; prostą, to znaczy bez części.
2. Muszą zaś istnieć substancje proste, poniewa\
istnieją rzeczy zło\
one; rzecz zło\
ona bowiem
jest niczym innym, jak nagromadzeniem czyli agregatem rzeczy prostych.
3. Tam zaś, gdzie nie ma części, nie jest mo\
liwa ani rozciągłość, ani kształt, ani podzielność.
Monady te są tedy właściwymi atomami natury i jednym słowem pierwiastkami rzeczy.
4. Nie nale\
y się w nich te\
obawiać rozkładu, i nie da się zupełnie pomyśleć, w jaki sposób
substancja prosta mogłaby, zginąć drogą naturalną.
5. Dla tego samego powodu nie da się pomyśleć jakoby substancja prosta mogła w naturalny
sposób powstać, poniewa\
nie mo\
e być utworzona drogą zło\
enia.
6. Tak więc mo\
na powiedzieć, \
e monady mogą powstawać lub ginąć tylko za jednym
zamachem, to znaczy, \
e mogą powstać tylko drogą stworzenia, a zginąć drogą unicestwienia, gdy
tymczasem to co jest zło\
one powstaje i ginie częściami.
7. Nie da się te\
wytłumaczyć, jak by monada mogła ulec przeistoczeniu lub zmianie w swoim
wnętrzu " ze strony jakiej innej rzeczy stworzonej, poniewa\
me mo\
na w niej nic przestawić, ani
się nie da pomyśleć \
aden wewnętrzny ruch, który ; by w niej mo\
na wzniecić, skierować,
zwiększyć lub .zmniejszyć, Jałt to mo\
na w rzeczach zło\
onych, gdzie zachodzą zmiany między
częściami. Monady nie mają okien, przez które by cokolwiek mogło się do nich dostać lub z nich
wydostać. Właściwości nie mogą się oderwać ani się przechadzać poza substancjami, jak to ongiś
 2
czyniły jakości zmysłowe scholastyków. Tak więc ani substancja ani właściwość nie mogą się z
zewnątrz dostać do monady.
8. Jednakowo\
muszą monady mieć pewne właściwości, inaczej nie byłyby w ogóle jestestwami. I
gdyby substancje proste nie ró\
niły się swymi - właściwościami, nie dałaby się zauwa\
yć w
rzeczach \
adna zmiana, poniewa\
to, co jest w rzeczy zło\
onej, mo\
e pochodzić jedynie od
składników prostych; monady zaś, będąc bez właściwości, byłyby nie do rozró\
nienia jedne od
drugich, jako \
e ilościowo te\
się nie ró\
nią: zatem, przypuściwszy pełnię, ka\
de miejsce
otrzymywałoby na skutek ruchu jedynie równowa\
nik tego co miało przedtem, i jeden stan
rzeczy byłby nierozeznawalny od drugiego.
9. Co więcej, ka\
da monada musi się ró\
nić od ka\
dej innej. Nie ma bowiem nigdy w naturze
dwóch istot doskonale podobnych jedna do drugiej, i gdzie by nie mo\
na znalez
ć ró\
nicy we-
wnętrznej czyli polegającej na wyznaczeniu wewnętrznym.
10. Przyjmuję te\
za rzecz uznaną, \
e wszelkie jestestwo stworzone podlega zmianie, a więc
monada stworzona te\
, a nawet, \
e zmiana ta jest w ka\
dej monadzie nieustająca,
11. Z tego, cośmy tu powiedzieli, wynika, \
e .naturalne zmiany monady pochodzą od jakiejś
zasady wewnętrznej, poniewa\
przyczyna zewnętrzna nie mo\
e wywierać wpływu w jej wnętrzu.
12. Ale oprócz zasady zmiany musi istnieć i jakaś poszczególność tego, co się zmienia,
stanowiąca, \
e tak powiem, o specyfikacji i ró\
norodności substancji prostych.
13. Poszczególność ta musi obejmować wielość w jedności czyli w prostocie. Poniewa\
bowiem
wszelka zmiana naturalna odbywa się stopniowo, coś się zmienia, a coś zostaje; skutkiem tego
musi w substancji prostej istnieć jakaś wielość modyfikacji i stosunków, chocia\
nie ma wielości
części.
14. Stan przejściowy, obejmujący i przedstawiający wielość w jedności czyli w substancji prostej,
jest niczym innym jak tylko tak zwaną percepcją, którą odró\
nić nale\
y od apercepcji czyli
świadomości, jak się to w dalszym ciągu oka\
e. W tym te\
grubo pobłądzili Kartezjanie,
policzywszy za nic percepcje, których się nie zauwa\
a. Stąd te\
wywodzi się ich przekonanie, \
e
tylko duchy są monadami6, i \
e nie istnieją ani dusze zwierzęce ani \
adne inne entelechie, oraz
 3
powikłanie, zgodnie z ogółem, długiej utraty przytomności ze śmiercią w ścisłym znaczeniu, na
skutek te\
czego popadli w scholastyczny przesąd dusz całkowicie odłączonych, a umysły
spaczone utwierdzili nawet w mniemaniu o śmiertelności dusz.
15. Działalność zasady wewnętrznej, stanowiąca o zmianie, czyli o przejściu z jednej percepcji do
drugiej, mo\
na nazwać apetycją : po\
ądanie co prawda nie zawsze i niezupełnie mo\
e osiągnąć
całkowitą percepcję, do której dą\
y, ale coś z niej zawsze otrzymuje i osiąga nowe percepcje.
16. Wielości w substancji prostej doświadczamy sami, gdy stwierdzamy. \
e najmniejsza myśl, jaką
w sobie zauwa\
amy, obejmuje ró\
norodność w przedmiocie. Tak więc ci wszyscy, którzy uznają,
\
e dusza jest substancją prostą, powinni uznać tę wielość w monadzie, i pan Bayle nie powinien
tu był znajdować \
adnej trudności, jak to uczynił w swym słowniku w artykule Rorarius.
17. Trzeba zresztą przyznać, \
e percepcja i to co od niej zale\
y jest nie do wytłumaczenia racjami
mechanicznymi, to znaczy przez kształty i ruchy. Przypuściwszy zaś, \
e istnieje maszyna, której
budowa pozwala myśleć, czuć, miewać percepcje, będzie ją sobie mo\
na wyobrazić powiększoną
z zachowaniem tych samych proporcji, tak \
eby mo\
na do niej wejść jak do młyna. Co
zało\
ywszy, i oglądając ją od wewnątrz, znajdzie się tylko części popychające jedna drugą, a nigdy
nic, co by wytłumaczyło jakąkolwiek percepcję. Trzeba jej tedy szukać w substancji prostej, a nie
w rzeczy zło\
onej, " ani w maszynie. Nic te\
innego w substancji prostej znalez
ć nie mo\
na jak
właśnie to: percepcje i ich zmiany. Na tym te\
jedynie maga polegać wszystkie czynności
wewnętrzne substancji prostych.
18. Wszystkie substancje, proste czy monady stworzone mo\
na by nazwać entelechiami,
poniewa\
mają w sobie pewną doskonałość, jest w nich pewna samostarczalność, czyniące z .nich
z
ródła własnych czynności wewnętrznych i jakby bezcielesne automaty.
19. Je\
eli duszą chcemy nazwać wszystko co miewa percepcje i po\
ądania w znaczeniu ogólnym,
które tu wyło\
yłem, wszystkie substancje przeto czyli monady stworzone mogłyby być nazwane
duszami; \
e jednak czucie jest czymś więcej ni\
zwykłą , niechaj nam więc ogólna nazwa monad i
entelechii wystarczy dla substancji prostych, które nie mają nic więcej, duszami zaś nazwijmy te
jedynie, których percepcja jest wyraz
niejsza i uzupełniona pamięcią.
 4
20. Sami bowiem doświadczamy w sobie stanu, w którym nie pamiętamy nią i nie mamy \
adnej
wyraz
nej percepcji, jak kiedy tracimy przytomność, albo gdy jesteśmy pogrą\
eni w głębokim śnie
bez \
adnego marzenia. SV stanie tym dusza nie ró\
ni się w sposób dostrzegalny od zwykłej
monady, \
e jednak stan ten nie jest trwały i \
e dusza z mego wychodzi, jest ona czymś więcej.
21. Nie wynika stąd, by wtenczas substancja prosta była bez \
adnej percepcji. Jest to dla wy\
ej
przytoczonych powodów nawet niemo\
liwe; nie mo\
e ona bowiem zginąć, nie mo\
e się te\
ostać
bez jakiejkolwiek modyfikacji, która jest niczym innym, jak jej percepcją: gdy jednak zachodzi
wielkie mnóstwo drobnych percepcji, w którym nie ma nic wyraz
nego, jest się oszołomionym, tak
jak gdy się kto bez ustanku i wiele razy z rzędu obraca w jednym kierunku, kiedy to przychodzi
zawrót głowy, mogący nas przyprawić o utratę przytomności i nie dający nic rozró\
nić. Śmierć na
czas jakiś mo\
e do stanu tego przywieść zwierzęta.
22. Ze zaś ka\
dy obecny stan substancji prostej jest naturalnym następstwem poprzedniego, tak
\
e teraz
niejszość jest w niej brzemienna przyszłością.
23. Zatem, poniewa\
przebudzeni z omdlenia zdajemy sobie sprawę ze swych percepcji,
musieliśmy je mieć bezpośrednio przedtem, chocia\
z tego nie zdawaliśmy sobie sprawy; per-
cepcja bowiem mo\
e sposobem naturalnym pochodzić tylko od innej percepcji, tak jak ruch
sposobem naturalnym tylko od ruchu.
24. Widać stąd, \
e gdybyśmy nie mieli w swych percepcjach nic wyraz
nego i, \
e tak powiem,
uwydatniającego się i ostrzejszego w smaku, bylibyśmy zawsze w omdleniu. Taki te\
jest stan
monad zupełnie nagich.
25. śe zaś zwierzętom dała natura percepcje bardziej uwydatnione, widzimy to po staranności, z
jaką je wyposa\
yła w narządy skupiające wiele promieni światła, albo wiele falowań powietrznych,
by im przez to ich zjednoczenie większą nadać skuteczność. Jest coś podobnego w powonieniu,
w smaku i w dotyku, a mo\
e w wielu innych nie znanych nam zmysłach, Póz
niej wytłumaczę, jak
to, co się dzieje w duszy, wyobra\
a to, co się odbywa w narządach.
26. Pamięć dostarcza duszom rodzaju zdolności wnioskowania na podobieństwo rozumu, która
jednak od niego nale\
y odró\
nić. Widzimy na przykład, \
e zwierzęta, gdy mają percepcję czegoś,
co je uderza, i czego podobną percepcję miały przedtem, dzięki wyobra\
eniu swej pamięci
 5
spodziewają się tego, co z tą rzeczą było połączone w owej poprzedniej percepcji, co je te\

skłania do uczuć podobnych tym, których doznały podówczas. Na przykład: gdy psom pokazać
kij, przypominają sobie ból, jaki im sprawił, skomlą i uciekają.
27. Silne zaś wyobra\
enie zmysłowe, które je uderza i porusza, pochodzi albo od wielkości, albo
od mnogości percepcji poprzedzających. Często bowiem silne wra\
enie odnosi naraz , ten sam
skutek co długie przyzwyczajenie, czyli wiele percepcji u miernych a powtórzonych.
28. Ludzie postępują jak zwierzęta, o ile następstwa ich percepcji zachodzą tylko na mocy zasady
pamięci, lekarzy empirycznych, mających samą praktykę bez teorii: wyłącznie te\
empirykami
jesteśmy w trzech czwartych naszych postępków. Na przykład, gdy się spodziewamy, \
e jutro
będzie dzień, postępujemy jak empirycy, poniewa\
zawsze tak bywało dotychczas, tylko astronom
myśli tak samo z powodów racjonalnych.
29. Tym atoli, co nas ró\
ni od zwykłych zwierząt, jest znajomość prawd koniecznych i
wieczystych, dająca nam rozum i nauki, i podnosząca nas do znajomości siebie samych i Boga, I
to się w nas nazywa duszą rozumną, czyli duchem.
30. Przez znajomość te\
prawd koniecznych i przez ich abstrakcje wznosimy się do czynności
samowiednych, dzięki którym myślimy o tym co się nazywa jaz
nią, i sądzimy, \
e to lub owo jest w
nas: i w ten sposób, myśląc o sobie, myślimy o bycie, o substancji, o tym co proste i o tym co
zło\
one, o tym co niematerialne i o Bogu samym, rozumiejąc, \
e co w nas jest ograniczone, w
nim jest bez granic. Te to czynności samowiedne dostarczają głównych przedmiotów naszym
rozumowaniom.
31. Rozumowania nasze opierają się na dwóch wielkich zasadach : zasadzie sprzeczności, na
mocy której uznajemy za fałsz to co zawiera sprzeczność, a za prawdę to co jest przeciwne albo
sprzeczne z fałszem.
32. I na zasadzie racji dostatecznej, na mocy której uznajemy, \
e \
aden fakt nie mo\
e się okazać
prawdziwym czyli istniejącym, \
adna wypowiedz
słuszną, bez dostatecznej racji, dla której musi
być tak a nie inaczej, Chocia\
najczęściej racje te nie mogą nam być znane.
 6
33. Są te\
dwa rodzaje prawd: rozumowe i prawdy faktyczne. Prawdy rozumowe są konieczne i ich
przeciwieństwo jest niemo\
liwe: prawdy faktyczne są niekonieczne i ich przeciwieństwo jest
mo\
liwe. Gdy jaka prawda jest konieczna, mo\
na jej rację odnalez
ć za pomocą analizy,
rozkładając ją na pojęcia i na prawdy prostsze, póki się nie dotrze do pierwotnych.
34. Tak na przykład u matematyków twierdzenia spekulacyjne i przepisy praktyczne sprowadzają się
przez analizę do definicji, pewników i wymagalników.
35. Istnieją wreszcie pojęcia proste, których definicji dać nie mo\
na; istnieją tak\
e pewniki i
wymagalniki, czyli jednym słowem zasady pierwotne, których nie mo\
na dowieść, i które te\
tego
l<
nie potrzebują; są nimi wypowiedzi identyczne ", których przeciwieństwo zawiera wyraz
ną
sprzeczność.
36. Ale racja dostateczna musi się tak\
e znajdować w prawdach niekoniecznych czyli faktycznych,
to znaczy w następstwie rzeczy rozrzuconych po świecie stworzeń, gdzie rozkładanie na racje
poszczególne mogłoby się zapuścić w szczegóły bez końca, z powodu niezmiernej ró\
norodności
rzeczy w naturze i podziału ciał w nieskończoność. Cała nieskończoność kształtów i ruchów
obecnych i minionych składa się na przyczynę sprawczą mojego obecnego pisania, a
nieskończoność obecnych i minionych "* drobnych skłonności i usposobień mojej duszy składa
się na przyczynę celową.
37. A poniewa\
cała ta poszczególność obejmuje tylko inne rzeczy niekonieczne wcześniejsze lub
bardziej szczegółowe, z których ka\
da potrzebuje znowu\
takiej samej analizy, która by z niej
zdała sprawę, nie jest się przez to w niczym zbli\
onym do celu: trzeba tedy, aby racja dostateczna
czyli ostatnia była poza następstwem czyli serią tych poszczególnych rzeczy niekoniecznych,
jakkolwiek nieskończoną by ona była.
38. Tak tedy ostatnia racja rzeczy musi tkwić w substancji koniecznej, w której poszczególność
zmian znajdowałaby się tylko eminentnie jako w swym z
ródle: i to właśnie nazywamy Bogiem
39. śe zaś substancja ta jest racją dostateczną całej owej poszczególności, która te\
jest wszędzie
spoista, jest tylko jeden Bóg, i ten Bóg wystarcza.
 7
40. Mo\
na te\
wywnioskować, \
e ta najwy\
sza substancja, będąc jedyną, powszechną i konieczną,
nie mając poza sobą nic, co by od niej było niezale\
ne, i będąc prostym następstwem bytu
mo\
liwego, musi być wolną od granic i zawierać tyle rzeczywistości, ile to w ogóle jest mo\
liwe.
41. Wynika stąd, \
e Bóg jest bezwzględnie doskonały, ile \
e doskonałość jest niczym innym, jak
wielkością rzeczywistości pozytywnej, wziętej samą w sobie, bez uwzględnienia granic czyli kresu
w rzeczach, które je mają. Tam zaś gdzie granic nie ma, to jest w Bogu, doskonałość jest
bezwzględnie nieskończona.
42. Wynika stąd dalej, \
e stworzenia doskonałość swą zawdzięczają wpływowi Boga,
niedoskonałości swe natomiast własnej naturze, która nie mo\
e być bez granic. Bo tym właśnie
odró\
niają się od Boga. Pierworodna ta niedoskonałość stworzeń daje się zauwa\
yć w
przyrodzonej inercji ciał.
43. Prawdą jest te\
, \
e w Bogu jest nie tylko z
ródło istnień, ale tak\
e i istotności jako
rzeczywistych, czyli tego co jest rzeczywiste w mo\
liwości. A to dlatego, \
e intelekt Boga jest
dziedziną prawd wiecznych albo idei, od których one zale\
ą, i \
e bez niego nie byłoby nic
rzeczywistego w mo\
liwościach, i nie tylko nic istniejącego, ale nawet nic mo\
liwego.
44. Bo jeśli jest jaka rzeczywistość W istotnościach czyli mo\
liwościach, albo w prawdach
wiecznych, musi ta rzeczywistość mieć swe zało\
enie w czymś istniejącym i aktualnym, a zatem w
istnieniu Istoty koniecznej, w której esencja obejmuje istnienie, czyli której wystarcza być
mo\
liwą, a\
eby być aktualną.
45. Tak więc Bóg jeden (czyli Istota konieczna) ma ten przywilej, \
e musi istnieć, je\
eli jest
mo\
liwy. A \
e nic nie mo\
e przeszkodzić mo\
liwości tego co nie zawiera \
adnych granic,
\
adnego zaprzeczenia, a zatem \
adnej sprzeczności, , to jedno wystarczam aby poznać istnienie
Boga a priori. Dowiedliśmy go tak\
e przez rzeczywistość prawd wiecznych. Ale dowiedliśmy go
ponadto a posteriori, poniewa\
istnieją istoty niekonieczne, które swą rację ostatnią i dostateczną
mogą mieć tylko w istocie koniecznej, mającej rację swego istnienia w sobie samej.
46. Nie trzeba sobie jednak, jak to niektórzy czynią, wyobra\
ać, jakoby prawdy wieczne, będąc
zale\
nymi od Boga, były dowolne, to jest zale\
ne od jego woli, jak to, zdaje się, rozumiał
 8
Descartes, a póz
niej pan Poiret17. Jest to słuszne tylko co się tyczy prawd niekoniecznych, których
zasadą jest stosowność czyli wybór najlepszego, gdy natomiast prawdy konieczne zale\
ą wyłącznie od
jego intelektu, którego są wewnętrznym przedmiotem.
47. Tak więc Bóg jeden jest jednością pierwotną, czyli substancją prostą pierworodną, Które]
wszystkie monady stworzone czyli pochodne są wytworami, l powstają co chwila przez ciągle, \
e
tak powiem, wybłyski Bóstwa, ograniczone zdolnością przyjmowania w stworzeniu, do którego
istoty ograniczoność ta nale\
y.
48. W Bogu rozró\
niamy potęgę, która jest z
rodłem wszystkiego poznanie, zawierające
poszczególne idee; wreszcie wolę, stanowiąca o zmianach albo wytworach według zasady
najlepszego. Odpowiada to temu. co w monadach stanowi podmiot czyli podstawę, zdolność
percepcyjna i zdolność apetycyjna. W Bogu jednak atrybuty te są bezwzględnie nieskończone i
doskonałe, w monadach zaś stworzonych czyli entelechiach (albo perfektihabiach, jak Hermolaus
Barbarus tłumaczył ten wyraz są to tylko ich naśladowania w miarę tego, ile w nich jest
doskonałości.
49. O stworzeniu mówi się. \
e działa na zewnątrz o ile ma pewną doskonałość, a \
e doznaje od
innego, o ile jest niedoskonałe. Tak tedy przyznaje się monadzie działanie, o ile ma percepcje
wyraz
ne, doznanie zaś, o ile ma niewyraz
ne.
50. Jedno zaś stworzenie jest doskonalsze od drugiego, o ile znajduje się w nim to, co słu\
y do
zdania sprawy a priori z tego, co się dzieje w drugim; i wtenczas mówi się, \
e pierwsze działa na
drugie.
51. Ale w substancjach prostych jest to tylko wpływ idealny jednej monady na drugą, mogący
skutek jedynie dzięki wdani się Boga, ile \
e w ideach Boga ka\
da monada słusznie wymaga, aby
Bóg, regulując inne od początku rzeczy, miał wzgląd i na nią. - Bo poniewa\
monada stworzona
nie mo\
e mieć fizycznego wpływu na wnętrze drugiej, w fen tylko sposób mo\
e jedna znalez
ć się
w zale\
ności od drugiej.
52. W ten to sposób między stworzeniami działania i doznania są wzajemne. Bóg bowiem
zestawiając dwie substancje proste, znajduje w ka\
dej racje do przystosowania jednej do drugiej:
zatem to, co pod pewnymi względami jest czynne, jest bierne z innego punktu rozpatrywania:
 9
czynne o ile to, co się w nim poznaje wyraz
nie. Słu\
y do zdania sprawy z tego, co się dzieje w
czym innym, a bierna o ile powód tego, co się w nim dzieje, znajduje się w tym, co się wyraz
nie
zna w czym innym.
53. Ze zaś w ideach Boga tkwi nieskończoność mo\
liwych światów, a mo\
e z nich istnieć tylko
jeden musi być jakaś racja dostateczna wyboru Boga, skłaniająca go do jednego raczej ni\
do
drugiego.
54. Racja ta zaś mo\
e się znajdować tylko w stosowności, czyli w stopniach doskonałości, jaką te
światy zawierają; ile \
e ka\
da mo\
liwość ma prawo domagać się istnienia w miarę zawartej w niej
doskonałości.
55. I to jest przyczyną istnienia najlepszego, który mądrość Boga mu daje poznać , dobroć 
wybrać, a potęga  stworzyć,
56. Ten zaś związek, czyli to przystosowanie wszystkich rzeczy do ka\
dej i ka\
dej do wszystkich,
sprawia, \
e ka\
da substancją prosta ma stosunki, wyra\
ające wszystkie inne, i \
e jest przeto
\
ywym i wiecznym zwierciadłem wszechświata.
57. I jak to samo miasto z ró\
nych stron oglądane wydaje się inne i jest jakby perspektywicznie
pomna\
ane, tak samo dzięki nieskończonej mnogości substancji prostych istnieje jak gdyby tyle\

ró\
nych wszechświatów, które jednak są tylko perspektywami jednego i tego samego
wszechświata według ró\
nych punktów widzenia ka\
dej monady.
58. Jest to sposób otrzymania największej mo\
liwej ró\
norodności, ale z największym jaki być
mo\
e ładem, to znaczy jest to sposób otrzymania największej mo\
liwej doskonałości.
59. Ta te\
jedynie hipoteza (którą śmiem uwa\
ać za dowiedzioną) podnosi nale\
ycie wielkość
Boga: przyznał to te\
pan Bayle, kiedy w swym słowniku (w artykule Rorarius) poczynił jej
zarzuty, w których się nawet okazał skłonnym do mniemania, \
e dawałem Bogu za wiele i więcej
ni\
mo\
na. Nie zdołał jednak przytoczyć \
adnego powodu, dla którego by ta powszechna
harmonia, sprawiająca, \
e ka\
da substancja wyra\
a dokładnie wszystkie inne przez stosunki, jakie
między nią a nimi zachodzą, była niemo\
liwa.
 10
60. Widne są zresztą w rym, com tu wyło\
ył, powody a priori, dla których rzeczy nie mogą się
odbywać inaczej. (Bóg mianowicie, urządzając całość, miał wzgląd na ka\
dą część; ą szczegół"
nie na ka\
dą monadę; monady zaś, której natura polega wszak na wyobra\
aniu, nic nie mo\
e
ograniczyć do wyobra\
ania pewnej tylko części rzeczy Chocia\
prawdą, \
e wyobra\
anie to nie we
wszystkich szczegółach wszechświata jest wyraz
ne, a być nim mo\
e tylko w małej cząstce rzeczy,
które są albo najbli\
sze albo największe w stosunku do ka\
dej z monad; inaczej ka\
da monada
byłaby bóstwem. Ograniczone są monady nie w przedmiocie, ale w modyfikacji znajomości
przedmiotu. Wszystkie niewyraz
nie dą\
ą do nieskończoności, do wszystkości; ale są ograniczone i
ró\
nią się między sobą stopniami wyraz
nych percepcji.
61. Rzeczy zaś zło\
one są w tym podobne do prostych. Bo poniewa\
wszystko jest pełne, co te\

całą materię czyni spoistą, i poniewa\
w pełni wszelki ruch wywiera jakiś skutek na ciała odległe
w miarę odległości, tak \
e ka\
de ciało podlega działaniu nie tylko tych, które go dotykają i w taki
lub inny sposób odczuwa wszystko co się
im przydarza. ale tak\
e przez ich pośrednictwo odczuwa te, które dotykaj a pierwszych
dotykających go bezpośrednio : wynika stąd, \
e komunikacja ta sięga na jakąkolwiek odległość. A
zatem ( ka\
de ciało odczuwa wszystko co się dzieje we wszechświecie, tak \
e ten, który widzi
wszystko, mógł by w ka\
dej części wyczytać to, co się dzieje wszędzie, a nawet co się działo, lub
będzie działo, zauwa\
ając w tym co obecne to co odległe, tak według czasów, jak według
miejsca, mówił Hipokrates. Ale dusza mo\
e wyczytać sama w sobie tylko to, co w niej jest
wyobra\
one wyraz
nie; nie mo\
e ona za jednym razem rozwinąć wszystkich swoich załomów, idą
one bowiem w nieskończoność.
62. Chocia\
tedy ka\
da monada stworzona wyobra\
a cały wszechświat, wyobra\
a ona wyraz
niej
ciało szczególnie jej przydzielone którego stanowi entelechię, \
e zaś ciało to wyra\
a cały
wszechświat dzięki koneksji całej materii w pełni, dusza wyobra\
a tak\
e cały wszechświat,
wyobra\
ając to ciało, będące jej szczególniejsza własnością.
63. Ciało nale\
ące do monady, będącej jego entelechią albo duszą, stanowi wraz z entelechią to,
co mo\
na nazwać istotą \
yjącą a z duszą to, co mo\
na nazwać zwierzęciem. To ciało zaś istoty
\
yjącej albo zwierzęcia jest zawsze organiczne; poniewa\
bowiem ka\
da monada jest na swój
sposób zwierciadłem wszechświata, a wszechświat jest urządzony według doskonałego ładu,
musi być ład tak\
e w tym co monada wyobra\
a, to znaczy w percepcjach duszy, a zatem w ciele ,
według którego świat jest w niej wyobra\
ony.
 11
64. Ka\
de tedy ciało organiczne istoty \
yjącej jest rodzajem boskiej maszyny, albo naturalnego
automatu, nieskończenie przewy\
szającego wszystkie automaty sztuczne. Maszyna bowiem
stworzona sztuką ludzką nie jest maszyną w' ka\
dej ze swoich części. Na przykład: ząb koła
mosię\
nego ma części czy cząsteczki, które dla nas nie są ju\
czymś sztucznym i nie mają ju\
nic
z maszyny w stosunku do u\
ytku, do jakiego koło jest przeznaczone. Ale maszyny natury, to
znaczy ciała \
yjące, są maszynami jeszcze w najmniejszych swych cząstkach, a\
do
nieskończoności. To właśnie stanowi ró\
nicę miedzy naturą a sztuką, to znaczy między sztuką
boską a naszą.
65. Tego zaś boskiego i nieskończenie cudownego dzieła mógł Stwórca natury dokazać dlatego,
\
e ka\
da cząstka materii jest nie tylko do nieskończoności podzielna, jak to staro\
ytni uznawali,
ale jeszcze aktualnie bez końca podpodzielona, ka\
da część na części, z których ka\
da ma swój
własny ruch; inaczej byłoby niemo\
liwością, aby ka\
da cząstka materii wyra\
ała cały wszechświat.
66. Widać stąd, \
e istnieje cały świat stworzeń. Istot \
yjących zwierząt, entelechii, dusz, w
najmniejszej cząsteczce materii.
67. Ka\
dą cząstkę materii Mo\
na sobie wyobrazić jako ogród pełen roślin i jako sadzawkę pełną
ryb. Ale ka\
da gałązka rośliny, ka\
dy członek zwierzęcia, ka\
da kropla jego wilgoci, jest znowu
takim ogrodem, albo taką sadzawką.
68. I chocia\
ziemia i powietrze ujęte między rośliny ogrodu, albo woda ujęta między ryby
sadzawki, nie są rośliną ani rybą, jeszcze jednak rośliny i ryby zawierają, ale najczęściej tak nikłe,
\
e dla nas niedostrzegalne.
69. Tak więc nie ma na świecie nic le\
ącego odłogiem, bez-płodnego, ani martwego; \
adnego
chaosu, \
adnego zamieszania innego, ni\
pozorne, mniej więcej jakby się to wydało w sadzawce
na odległość, z której byśmy widzieli niewyraz
ny ruch i jakoby skłębienie ryb w sadzawce, nie
rozró\
niając ryb samych.
70. Widać stąd, \
e ka\
e ciało \
yjące ma swą entelechię panującą, która jest duszą w zwierzęciu ale
członki tego \
yjącego ciała są pełne innych \
yjątek, roślin, zwierząt, z których ka\
e ma znowu\

swoją entelechię albo duszę panującą.
 12
71. Nie trzeba sobie jednak wyobra\
ać, jak ten lub ów, który moją myśl z
le zrozumiał, \
e ka\
da
dusza ma swoją masę czyli cząstkę materii sobie na zawsze przydzieloną, i \
e posiada zatem inne
ni\
sze \
yjątka, zawsze przeznaczone na jej usługi. Albowiem wszystkie ciała są w ciągłym
przepływie jak rzeki, i części dostają się do nich i wydostają ustawicznie.
72. Dusza tedy zmienia ciało powoli tylko i stopniowo Jak je nie bywa nigdy pozbawiona naraz
wszystkich swych organów; zdarza się te\
u zwierząt metamorfoza, ale nigdy metampsychoza, ani
wędrówka dusz nie ma te\
dusz zupełnie odłączonych, ani bezcielesnych geniuszów, Bóg jeden
jest od ciała odłączony całkowicie.
73. To te\
sprawia, \
e nie ma nigdy całkowitych narodzin, ani doskonalej, w ścisłym znaczeniu,
śmierci, polegającej na odłączaniu duszy. To zaś co nazywamy narodzinami , są to rozwijania się i
rozrosty, jak to co nazywamy zgonami, są to zwijania się i pomniejszenia.
74. Filozofowie byli w wielkim kłopocie co do pochodzenia form, entelechii czyli dusz; ale
dzisiaj, dzięki dokładnym badaniom przeprowadzonym nad roślinami, owadami i zwierzętami,
zdano sobie sprawę, \
e organiczne ciała natury nigdy nie powstają z chaosu, ani z gnicia, ale
zawsze z nasion, w których bez wątpienia istniała jakaś preformacja; stąd wniosek, \
e nie tylko
ciało organiczne było tam ju\
przed poczęciem, ale nadto dusza w tym ciele, i jednym słowem
zwierzę samo; i \
e za pomocą poczęcia zwierzę to zostało tylko przysposobione do wielkiej
przemiany, by się stać zwierzęciem innego gatunku. Coś podobnego widzi się nawet i poza aktem
płodzenia, jak kiedy z robaków powstają muchy, albo z gąsienic motyle.
75. Zwierzęta; z których część bywa podniesiona do stopnia większych zwierząt za pomocą
poczęcia, mogą być nazwane nasiennymi; ale te spośród nich, które pozostają w swoim gatunku, to
znaczy większość, rodzą się, rozmna\
ają i giną tak jak du\
e zwierzęta, i tylko drobna część
wybranych przechodzi na szerszą widownię.
76. Była to jednak dopiero połowa prawdy: pomyślałem tedy, \
e je\
eli zwierzę nigdy naturalną
drogą nie powstaje, nigdy te\
naturalnie nie ginie, i \
e nie tylko narodzin nie będzie, ale i cał-
kowitego zniszczenia, ani śmierci w ścisłym znaczeniu. A rozumowania te a posteriori i oparte na
doświadczeniach godzą się doskonale z moimi zasadami powy\
ej a priori wydedukowanymi.
 13
77. Mo\
na tedy powiedzieć, \
e nie tylko dusza (zwierciadło niezniszczalnego wszechświata) jest
niezniszczalna ale i zwierze samo, chocia\
często maszyna jego ginie częściowo i zrzuca lub
przyjmuje powłokę organiczną?^-
78. Zasady te dały mi mo\
ność wytłumaczenia w sposób naturalny połączenia czyli
przystosowania duszy i ciała organicznego. Dusza idzie za swoimi prawami a ciało te\
za swoimi,
spotykają się zaś na mocy przedustawnej harmonii między wszystkimi substancjami, poniewa\

wszystkie są wyobra\
eniami jednego i tego samego wszechświata.
79. Dusze działają według praw przyczyn celowych przez po\
ądania, cele i środki. Ciała działają
według praw przyczyn sprawczych czyli ruchów. Obie zaś dziedziny, przyczyn sprawczych i
przyczyn celowych, są między sobą harmonijne.
80. Descartes rozpoznał, \
e dusze nie mogą ciałom nadać siły, poniewa\
siły jest w materii
zawsze ta sama ilość. Zdawało mu się atoli, \
e dusza mo\
e zmieniać kierunek ciał. Ale to dlatego,
\
e nie znano za jego czasów prawa natury o zachowaniu w materii tak\
e tego samego kierunku
ogólnego. Gdyby je był zauwa\
ył, byłby wpadł na mój system przedustawnej harmonii.
81. System ten sprawia, \
e ciała działają jak gdyby (przypuściwszy tę niemo\
liwość) nie było dusz,
i \
e dusze działają jakby nie było ciał, i \
e jedne i drugie działają jak gdyby jedne wypływały na
drugie.
82. Co zaś do duchów czyli dusz rozumnych^ chocia\
uwa\
am, \
e w gruncie rzeczy we wszystkich
istotach \
yjących i zwierzętach znajduje się, jako się. rzekło, to samo (mianowicie, \
e zwierzę i
dusza powstają tylko razem ze światem i nie giną, tak jak sam świat nie ginie) , zachodzi jednak u
zwierząt rozumnych ta osobliwość, \
e ich zwierzątka nasienne, póki nie są niczym więcej, mają
tylko dusze zwyczajne czyli czujące: ale z chwilą, gdy te, które, \
e tak powiem, są wybrane, za
pomocą aktualnego poczęcia osiągają naturę ludzką, dusze ich czujące są podniesione do stopnia
rozumu i do prerogatywy duchów.
83. Wśród innych ró\
nic, zachodzących między duszami zwyczajnymi a duchami, których część
ju\
zaznaczyłem, jest jeszcze ta: \
e dusze w ogóle są \
ywymi zwierciadłami czyli obrazami świata
stworzeń, ale \
e duchy są ponadto obrazami Bóstwa samego czyli samego Stwórcy natury zdolne
 14
poznać system wszechświata i coś z niego przez architektoniczne próbki naśladować, tak, \
e
ka\
dy duch jest jakby małym bóstwem w swoim zakresie.
84. To te\
sprawia, ze duchy są zdolne wejść z Bogiem w rodzaj społeczności, i \
e jest on
względem nich nie tyłku tym. czym wynalazca względem maszyny (jak jest nim Bóg w stosunku
do innych stworzeń), ale i tym, czym władca względem poddanych, a nawet ojciec względem
dzieci.
85. A
atwo stąd wywnioskować, \
e ogół wszystkich duchów musi stanowić Państwo Bo\
e, to jest
najdoskonalsze państwo, jakie być mo\
e, pod najdoskonalszym z monarchów.
86. Ten gród bo\
y, ta naprawdę powszechna monarchia, jest światem moralnym w świecie
przyrodzonym, i tym co jest najwznioślejszego i najbardziej boskiego w dziełach Boga: na nim te\

polega prawdziwie chwała bo\
a, poniewa\
nie byłoby jej, gdyby wielkość jego i dobro nie były
znane i podziwiane przez duchy. W stosunku te\
do tego grodu bo\
ego okazują Bóg właściwie
dobroć, gdy tymczasem mądrość jego i potęga ujawniają się wszędzie.
87. Tak jak wy\
ej ustanowiliśmy doskonalą harmonię między dwiema dziedzinami
przyrodzonymi, jedną przyczyn sprawczych, drugą celowych, musimy tu zwrócić uwagę na inną
jeszcze harmonię między fizyczną dziedziną natury, a moralną dziedziną A
aski, to znaczy między
Bogiem jako budowniczym maszyny wszechświata, a Bogiem jako monarchą boskiego Państwa "
duchów.
88. Harmonia ta sprawia, i\
rzeczy wiodą do A
aski samymi drogami natury, i \
e na przykład glob
ten ma być zniszczony i odnowiony sposobami naturalnymi w chwilach, gdy togo wymaga rząd
duchów dla ukarania jednych a nagrody drugich.
89. Mo\
na jeszcze powiedzieć, \
e Bóg jako budowniczy zadowala we wszystkim Boga jako
prawodawcę, i \
e tedy grzechy muszą karę swą pociągać za sobą według porządku natury i na
mocy samego mechanicznego układu rzeczy; i \
e tak samo piękne postępki uzyskają nagrodę
sposobami mechanicznymi w stosunku do ciał, chocia\
nie mo\
e to i nie powinno zawsze nastę-
pować natychmiast.
 15
90. Wreszcie pod doskonałym tym rządem nie będzie dobrego postępku bez nagrody, ani złego
bez kary, i wszystko musi wyjść na dobre dobrym, to Jest tym, którzy nie są malkontentami w
wielkim tym państwie, którzy ufają Opatrzności, gdy spełnią swój obowiązek, i którzy kochają i
naśladują jak nale\
y Sprawcę wszelkiego dobra, upodobawszy sobie rozpatrywanie jego dosko-
nałości, według natury prawdziwej czystej miłości, ka\
ącej się radować szczęśliwością tego, co się
kocha. Dlatego te\
osoby mądre i cnotliwe pracują nad wszystkim co się zdaje odpowiadać woli
boskiej domniemanej czyli uprzedniej, a jednak zadowalają się tym, co Bóg faktycznie sprawia
swą wolą tajemną. następczą i rozstrzygającą; uznając bowiem, \
e gdybyśmy mogli dostatecznie
rozumieć porządek wszechświata, znalez
libyśmy, \
e przechodzi on \
yczenia najmądrzejszych, i \
e
niemo\
ebnością jest uczynić go lepszym ni\
Jest, nie tylko co do całości w ogóle, ale nawet co do
nas samych w szczególności, je\
eli jesteśmy przywiązani jak nale\
y do Sprawcy całości nie tylko
jako do budowniczego i do przyczyny sprawczej naszego bytu, ale tak\
e jako do naszego Mistrza i
do przyczyny celowej, która powinna stanowić jedyny cel naszej woli, i która jedna mo\
e nas
uszczęśliwić.