B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716)
__________________________________________________________________________
Bibliografia. Poniższe treści opracowano w oparciu o następujące prace:
F. Copleston, Historia filozofii, t. IV, przeł. J. Marzęcki, Warszawa 2005, s. 233-273.
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 2004, s. 74-83.
____________________________________________________________
I. Logika
Według Leibniza wszystkie sądy mają formę kategoryczną, tzn. podmiotowo-orzecznikową,
lub dają się sprowadzić do tej postaci.
Sąd kategoryczny (podmiotowo-orzecznikowy) składa się z podmiotu (termin odnoszący się
do określonego przedmiotu), orzecznika/predykatu (termin opisujący określoną własność)
oraz spójki  jest (kopula). Sens takiego sądu polega na orzekaniu o podmiocie pewnej
własności, a więc przypisywaniu podmiotowi pewnej cechy, którą określa orzecznik
(predykat).
spójka  jest
(kopula)
podmiot
orzecznik
(predykat)
M jest P
Sądy podmiotowo-orzecznikowe można podzielić na dwie grupy:
(1)
sÄ…d analityczny
orzecznik zawiera siÄ™ w podmiocie
M jest P
" W sądzie analitycznym orzecznik (predykat) zawarty jest w podmiocie, jest więc to sąd
tożsamościowy (np. Trójkąt jest figurą o trzech kątach, Matka jest kobietą, Kawaler jest
nieżonatym mężczyzną).
" Negacja (zaprzeczenie) sądu analitycznego prowadzi do sprzeczności.
1
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
" Aby wiedzieć czy sąd analityczny jest prawdziwy wystarczy przeanalizować znaczenie
terminów pełniących funkcje podmiotu i orzecznika.
2)
sÄ…d syntetyczny
orzecznik NIE zawiera siÄ™ w podmiocie
M jest P
" W sądzie syntetycznym orzecznik (predykat) NIE jest zawarty w podmiocie, nie jest więc to
sąd tożsamościowy (np. Pudelek jest brązowy, Mieczysław jest mądry, Flasza jest w sklepie).
" Negacja (zaprzeczenie) sądu syntetycznego NIE prowadzi do sprzeczności.
" Aby wiedzieć czy sąd syntetyczny jest prawdziwy NIE wystarczy przeanalizować znaczenie
terminów pełniących funkcje podmiotu i orzecznika.
Aby rozstrzygnąć czy mamy do czynienia z sądem analitycznym czy z syntetycznym
wystarczy przeanalizować treść podmiotu. Jeśli wśród składających się na nią własności
odnajdziemy własność przypisywaną podmiotowi przez orzecznik, sąd ma charakter
analityczny (np. w treści terminu matka zawarta jest własność bycie kobietą, sąd Matka jest
kobietą ma więc charakter analityczny), jeśli nie  sąd ma charakter syntetyczny (w treści
terminu pudelek nie jest zawarta własność bycie brązowym. Pudelek może być brązowy lub
nie. Sąd Pudelek jest brązowy ma więc charakter syntetyczny.
_______________________
Prawdziwość  zgodność z aktualną lub potencjalną (możliwą) rzeczywistością.
Prawda  sąd zgodny z rzeczywistością.
_______________________
Według Leibniza wszystkie prawdy mają tak naprawdę charakter analityczny.
(We wszystkich prawdziwych sÄ…dach orzecznik zawarty jest w podmiocie.)
Jednakże względu na niezwykle skomplikowaną treść niektórych terminów pełniących
funkcję podmiotu (ogromna liczba własności), człowiek, posiadając umysł skończony, nie jest
w stanie dokonać kompletnej analizy ich treści, a co za tym idzie wykryć analityczności
danego sądu. Może to natomiast zrobić umysł nieskończony czyli Bóg.
2
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
W konsekwencji wszystkie prawdy możemy podzielić na:
(1) Prawdy, których analityczność jest znana umysłowi skończonemu tj.:
prawdy rozumowe (konieczne, wieczne, oczywiste)
(2) Prawdy, o których analityczności wie tylko umysł nieskończony tj.:
prawdy faktyczne (przygodne)
(z punktu widzenia rozumu ludzkiego)
___________________________________________________________________________
II. Metafizyka - monadologia
Z twierdzeniem o analityczności wszystkich prawd harmonizuje metafizyka Leibniza, a więc
system nazwany przez niego monadologiÄ….
Wg Leibniza cała rzeczywistość składa się z monad (od gr. monas   jedno )
(1) Podstawowe własności monad
MONADA to:
" elementarny składnik wszystkiego co istnieje (wszystkie rzeczy są albo monadami albo
zespołami monad)
" substancja  a więc trwały, niezmienny podmiot (posiadacz) różnych własności (które
przysługują substancji jak orzeczniki podmiotowi sądu)
" substancja prosta, a więc nierozciągła (nieprzestrzenna), niematerialna i niepodzielna. Jako
nierozciągła jest ona pozbawiona kształtu, co odróżnia koncepcję Leibniza od
materialistycznych teorii atomistycznych.
- w konsekwencji monady powstajÄ… i ginÄ… momentalnie  odpowiednio przez
stworzenie i unicestwienie
" jako prosta (nierozciągła, niematerialna) monada ma ona charakter duchowy
(2) Postrzeganie
" Każda monada postrzega (percypuje); innymi słowy, posiada postrzeżenia (percepcje)
Ale akt postrzegania nie jest aktem wykraczania poza strukturÄ™ monady, na zewnÄ…trz, ku
rzeczywistości znajdującej się poza daną monadą (a więc ku innym monadom). Postrzeganie
to akt przeżywania określonych stanów, treści mentalnych. Percepcje (postrzeżenia) są więc
 wewnętrznymi stanami monady .
3
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
Monady nie są więc zdolne postrzegać niczego poza swoimi własnymi stanami mentalnymi.
W szczególności nie mogą one bezpośrednio postrzegać innych monad ani na nie
oddziaływać. Mogą mieć jedynie postrzeżenia obrazujące inne monady (tzn. wewnętrzne,
mentalne obrazy innych monad). Jak zwięz
le ujmuje to Leibniz  monady nie majÄ… okien .
Infantylny rys. 1.
Monada 1
Monada 2
Monada 1
Monada 2
Leibniz zakłada przy tym, że monady rzeczywiście, obiektywnie tworzą świat, który oglądają
w swych postrzeżeniach. Świat ten każda monada ogląda (1) ze swojej perspektywy i (2)
tylko  wewnątrz siebie  w posiadanych przez siebie obrazach (postrzeżeniach). Każda
monada zawiera więc w sobie niejako osobny, zamknięty i kompletny obraz świata, ujętego z
jej perspektywy. System Leibniza jest więc szczególnym przypadkiem solipsyzmu.
4
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
Infantylny rys. 2
" Postrzeżenia w monadzie następują po sobie (np. najpierw pojawia się postrzeżenie psa,
potem postrzeżenie psa, który zaczyna biec, chwyta kość, gryzie sąsiada itd.).
" Porządek następowania postrzeżeń w monadzie nie jest przypadkowy. Przeciwnie, jest on z
góry określony, zaprogramowany przez Boga (najwyższą i najdoskonalszą monadę). Każda
monada zawiera w sobie potencjalnie wszystkie postrzeżenia, które będzie oglądała w czasie
swego istnienia. I postrzeżenia te po kolei następują (aktualizują się) w porządku z góry
określonym.
" To następowanie po sobie postrzeżeń dokonuje się bez żadnej interwencji z zewnątrz.
Monady są z natury aktywne, mają wewnętrzną zdolność do działania  siłę, energię (niem.
Kraft, franc. la force). Monada więc sama niejako  wyświetla sobie kolejne postrzeżenia (ale
w zaprogramowanym przez Boga porzÄ…dku).
W kontekście zmiany postrzeżeń działalność tej wewnętrznej siły nazywa Leibniz dążnością.
Do czego dąży monada? Do zmiany jednej percepcji na drugą i, w dalszej perspektywie, do
zrealizowania wszystkich zawartych w niej potencjalnie percepcji, a więc rozwinięcia
wszystkich zawartych w sobie możliwości.
5
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
Uwaga! Owo działanie monady nie ma charakteru świadomego, ani tym bardziej
dobrowolnego  monada zmienia jedne postrzeżenia na drugie nie uświadamiając sobie, że
sama to czyni.
Przedstawiając taką koncepcję Leibniz otwiera nowy rozdział w filozofii umysłu. Wskazuje,
że umysł może być rodzajem mechanizmu, funkcjonującego w automatyczny, jednostajny ale
nieuświadamiany sposób. Wizja ta znajdzie w następnych stuleciach licznych kontynuatorów,
od Kanta począwszy, na Freudzie skończywszy.
Zważywszy na to, że monada działa w sposób nieświadomy i niedobrowolny oraz na to, że
kolejność następowania postrzeżeń jest z góry zaprogramowana przez Boga, monadę można
określić mianem mechanizmu lub  bezcielesnego automatu (i Leibniz tak właśnie czyni).
PodsumowujÄ…c: monada przypomina widza oglÄ…dajÄ…cego film umieszczony wewnÄ…trz jego
umysłu i rozwijający się w nim klatka po klatce (wskutek działania pewnego właściwego
umysłowi mechanizmu).
" Jedność doświadczenia; Harmonia wprzódy ustanowiona
Aby zachować w takiej sytuacji jedność doświadczanej rzeczywistości, postrzeżenia różnych
monad muszą być zharmonizowane. Kiedy Cezar postrzega Brutusa, Brutus musi postrzegać
Cezara. W monadzie-Cezar musi się więc w odpowiednim momencie pojawić postrzeżenie
monady-Brutus i na odwrót. Harmonizacji postrzeżeń monad dokonuje Bóg. Ale nie czyni
tego na bieżąco. Z góry zaprogramował on porządki następowania postrzeżeń w różnych
monadach w ten sposób, by współgrały one ze sobą. Porządek ten Leibniz nazywa harmonią
wprzódy ustanowioną. Świat jest więc niejako wielkim zegarem nakręconym w momencie
stworzenia przez Boskiego zegarmistrza.
2 konsekwencje:
- fikcja przyczynowości sprawczej
- iluzja wolności  system Leibniza jest ściśle deterministyczny
(3) Własności monad
Percepcje przeżywane przez daną monadę przekładają się oczywiście na określone jej
własności (postrzeżenia to stany monady). Juliusz Cezar postrzega, że pokonuje Galów, ma
więc własność bycia  pogromcą Galów ; następnie Cezar przekracza Rubikon, jest więc
 przekraczajÄ…cym Rubikon itd.
Skoro zaś monada zawiera w sobie potencjalnie wszystkie postrzeżenia (zapis całego swego
życia)  potencjalnie zawiera ona wszystkie swoje własności.
6
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
W potocznym mniemaniu w trakcie życia ciągle nabywamy i tracimy własności (rośniemy,
Å‚ysiejemy, opalamy siÄ™, bledniemy itp.). Zdaniem Leibniza monada posiada potencjalnie
wszystkie te własności od chwili zaistnienia i tylko po kolei je urzeczywistnia (aktualizuje).
Na następowanie (z góry zaprogramowanych) postrzeżeń w monadzie można więc spojrzeć
jak na następowanie po sobie (z góry zaprogramowanych) własności. W trakcie istnienia
monada rozwija niejako zawarte w niej potencjalności (potencjalne własności).
_________________________
[Uwaga! Monada nie zawiera w sobie tylko jednej własności (a jej pojęcie orzecznika)  istnienia.
Dlatego jest bytem przygodnym. Tylko monada najwyższa, Bóg, zawiera w swej istocie istnienie
(Leibniz jest zwolennikiem dowodu ontologicznego).]
_________________________
W tym miejscu widać ścisłą analogię między logiczną i ontologiczną (metafizyczną) teorią
Leibniza.
Tak jak wszystkie postrzeżenia i własności  przeszłe, teraz
niejsze i przyszłe  są już
potencjalnie zawarte (zaprogramowane) w monadzie, tak w treści podmiotu zdania
opisujÄ…cego monadÄ™ zawarte sÄ… wszystkie opisujÄ…ce jÄ… orzeczniki. Wszystkie prawdy majÄ…
bowiem wg Leibniza charakter analityczny. W pojęciu określonej monady zawarte są więc
wszystkie jej własności i wszystkie zdarzenia jakie jej się przytrafią.
Na całe życie monady można więc spojrzeć jak na swoisty ciąg następujących po sobie
postrzeżeń, a co za tym idzie ciąg urzeczywistniających się własności  stopniowy rozwój
monady. Rozwój ten można z kolei opisać ciągiem sądów kolejno wydobywających
orzeczniki zawarte w pojęciu danej monady. Z rozwijaniem zawartości konkretnej monady
koresponduje więc rozwijanie treści podmiotu odpowiedniego sądu analitycznego  kolejne
wydobywanie zawartych w nim orzeczników.
Postrzeżenia monady Własności monady Sądy analityczne opisujące
postrzeżenia/własności
monady
M postrzega, że jedzie na M ma własność jechania na  M jest jez
dz
cem
koniu koniu
M postrzega, że strzela z M ma własność strzelania z  M jest łucznikiem
Å‚uku Å‚uku
M postrzega, że porywają go M ma własność bycia  M jest porywany przez
zbójcy porywanym przez zbójców zbójców
M postrzega, że pociÄ…ga z M ma wÅ‚asność bycia  M jest pijakiem Jð
flaszy pociÄ…gajÄ…cym z flaszy
7
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
SÄ…d analityczny
Logiczne zawieranie
podmiot orzecznik
siÄ™ P w M
PorzÄ…dek logiczny
PorzÄ…dek ontologiczny
postrzeżenia
M jest P (stany) monady
Monada
Ontologiczne
(substancja
(i potencjalne)
prosta i aktywna)
zawieranie siÄ™
wszystkich
P (z wyjÄ…tkiem
istnienia) w M
Dążność do zmiany postrzeżeń
Kolejność następowania
postrzeżeń jest z góry
 zaprogramowana
_______________________________________________________
(4) Ilość monad i ich rodzaje
" Monad jest nieskończenie wiele, a przynajmniej więcej niż może wyrazić jakakolwiek
liczba. Tym samym, głosząc wielość substancji, Leibniz opowiada się za metafizycznym
pluralizmem.
" Ale nie ma dwóch identycznych monad. Jest to konsekwencja
prawa tożsamości Leibniza
Dwie rzeczy nieodróżnialne są tożsame (są jedną i tą samą rzeczą).
8
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
" Czym więc różnią się monady?
Wyrazistością postrzegania. Nie ma dwóch monad postrzegających równie wyraz
nie.
Posługując się tym kryterium można ponadto wyróżnić trzy zasadnicze rodzaje monad:
1. monady posiadające percepcje, ale pozbawione pamięci
2. monady posiadające percepcje i wyposażone w pamięć  dusze (zwierzęta)
3. monady posiadające percepcje, wyposażone w pamięć i posiadające apercepcję  duchy
(ludzie i Bóg).
Apercepcja to świadomość posiadania percepcji (samoświadomość).
" W konsekwencji monady tworzą hierarchię, na czele której znajduje się Bóg  monada
postrzegajÄ…ca doskonale wyraz
nie, do której istoty należy istnienie
III.  Dlaczego jest raczej coś niż nic?
1.
Na gruncie logiki oraz metafizyki Leibniz przyjmuje zasadÄ™ racji dostatecznej, zgodnie z
którą nic nie może istnieć, ani mieć pewnych własności (być takim, a nie innym) bez
określonej racji (powodu, przyczyny).
Wszystkie monady z wyjątkiem Boga są przygodne  mogłyby nie istnieć. Skoro więc
istnieją, powstaje pytanie dlaczego istnieją (z jakiej racji)? Jaka jest racja (powód, przyczyna)
ich istnienia?
Racją dostateczną istnienia przygodnego świata jest istnienie Boga  monady, która jest
bytem koniecznym, istniejÄ…cym ze swej istoty.
2.
Dlaczego jednak istnieje właśnie taki a nie inny świat?
Bóg urzeczywistnia świat w którym realizuje się najwięcej współmożliwości. A ponieważ
istnienie jest doskonałością (Leibniz jest zwolennikiem dowodu ontologicznego), w takim
świecie realizuje się maksimum doskonałości. Jest więc to najlepszy z możliwych światów.
Idea możliwych światów okazała się niezwykle płodna we współczesnej filozofii i logice.
9
B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.
10