ZAGADNIENIA NA EGZAMIN

1. Minerały skałotwórcze

•

składniki, z których zbudowane są skały; najbardziej pospolite minerały (tj.
występujące w przyrodzie ciała stałe naturalnego pochodzenia, zatwierdzone przez
IMA, substancje krystaliczne o stałym składzie chemicznym i właściwościach
fizycznych)

•

np. kwarc (granitoidy, gnejsy, granulity, piaskowce), kalcyt (wapienie, marmury,
lessy, gliny), gips (gipsy, anhydryty, alabastry)

2. Minerały rudne

•

ruda – minerał zawierający związki metali, z którego można pozyskać metal za
pomocą obróbki hutniczej

•

kruszec – ruda będąca w sensie chemicznym siarczkiem metalu (rzadziej selenkiem,
arsenkiem, tellirkiem, antymonkiem lub siarkosolą)

•

metal rodzimy – minerał będący czystym metalem (nie wymagający obróbki
hutniczej) np. srebro rodzime, złoto rodzime, miedź rodzima

3. Rudy miedzi, żelaza, antymonu, arsenu, cynku, cyny, ołowiu - przykłady

•

Rudy miedzi:

•

chalkopiryt – najczęściej spotykana ruda miedzi, znana już w chalkolicie

•

kolor żółty, żółtozielony, metaliczny połysk

•

malachit – zielony

•

azuryt – niebieski (czasem w formie nerkowatych skupień, ale nie
w Europie)

•

Ruda cyny:

•

kasyteryt

•

czarny lub ciemnobrązowy, tworzy piramidki

•

występuje w Turcji, środkowych Niemczech, Kornwalii

•

Ruda cynku:

•

sfaleryt (siarczek cynku)

•

minerał bardzo zmienny, może mieć różne barwy

•

w Polsce występuje, ale nie na powierzchni

•

w starożytności traktowane tak, jak minerały cynowe; cyna i cynk
były nazywane tak samo

•

Ruda ołowiu:

•

galena – minerał bardzo pospolity

•

Ruda antymonu:

antymonit

•

Ruda arsenu:

aurypigment

•

pierwsze brązy to były brązy arsenowe

•

intensywnie żółty minerał

•

trujący

•

powodował choroby górników, hutników i kowali w starożytności

•

Rudy żelaza:

•

hematyt

1

•

bardzo zmienny – najczęściej czerwone, ale mogą być ciemne, szaro-
czarne

•

goethyt – główny składnik rud darniowych (nazwaod Goethego, który był też
mineralogiem)
___________↑ najpopularniejsze w pradziejach ↑_____________

•

magnetyt – ma właściwości magnetyczne

•

piryt – często tworzy foremne sześciany

•

gr. pyros, bo iskrzy – służył do rozpalania ognia, także w karabinach
z zamkami kołowymi

4. Rodzaje brązów

•

stopy miedzi i innego metalu (cyny, cynku, arsenu, ołowiu, antymonu)

•

brąz cynowy

•

brąz cynkowy

•

brąz arsenowy

•

brąz ołowiowy
brąz antymonowy

5. Barwa minerału i

rysa minerału

•

barwa – zewnętrzna barwa kryształu

•

rysa – barwa po sproszkowaniu

6. Kamienie ozdobne, szlachetne, półszlachetne – definicje, przykłady

•

kamień ozdobny – minerał o walorach estetycznych, nadający się do obróbki
jubilerskiej (np. agat)

•

kamień półszlachetny – kamień ozdobny o twardości 7 (m.in. ozdobne odmiany
kwarcu: kryształ górski, cytryn, ametyst, kwarc różowy, kwarc dymny, awenturyn,
tygrysie oko)

•

kamień szlachetny – kamień o twardości powyżej 7 (m.in. topaz, diament, korund –
szafir i rubin, beryl – szmaragd i akwamaryn, granaty, turmaliny)

7. Rozpoznawanie kamieni szlachetnych i

półszlachetnych na podstawie twardości

•

Skala Mohsa:
10. diament
9. korund
8. topaz
7. kwarc
6. ortoklaz
5. apatyt
4. fluoryt
3. kalcyt
2. gips
1. talk

•

7 – kamień półszlachetny

•

powyżej 7 – kamień szlachetny

•

są zestawy z rysikami wykonanymi z poszczególnych minerałów – można kupić
i sprawdzać empirycznie :)

2

8. Minerały nadające się do wyrobu pigmentów – przykłady z

barwami pigmentów

•

pigmenty

•

barwna rysa

•

trwałe, niepodatne na utlenianie

•

najczęściej używane pigmenty:

•

hematyt – rysa ciemnoczerwona (czerwona ochra)

•

goethyt – rysa brązowa (żółta ochra) – można też robić czerwoną ochrę – po
ogrzaniu/prażeniu

•

aurypigment – rysa żółta (także złota farba)

•

cynober – rysa czerwona (cynober)

•

malachit – rysa zielona (zieleń malachitowa)

•

lapis lazuli – rysa niebieska (ultramaryna) – azuryt na powietrzu przekształca
się w malachit, więc nie nadawał się do niebieskiego

•

kalcyt – rysa biała (kreda malarska)

•

cerusyt – rysa biała (biel ołowiowa)

•

piroluzyt – rysa czarna (czerń manganowa)

9. Metody chemiczne badań minerałów – nazwy i

efekty metody

•

EMPA – mikroskopowa analiza elektronowa w mikroobszarze

•

efekt: dokładna zawartość wybranych pierwiastków (z wyjątkiem tlenu
i wodoru)

•

ICP – analiza spektralna w indukcyjnie wzbudzonej plazmie

•

efekt: dokładna zawartość pierwiastków (z wyjątkiem tlenu, wodoru, chloru,
fluoru, azotu, węgla)

•

SEMEDS – mikroskopia elektronowa z analizą elektronów wstecznie
rozproszonych

•

efekt: zdjęcie mikroskopowe, przybliżony skład pierwiastkowy (z wyjątkiem
wodoru)

10. Metody mineralogiczne badań minerałów – nazwy i

efekty metody

•

XRD – analiza dyfrakcji promieniowania rentgenowskiego

•

efekt: oznaczenie minerału
wynik: dyfraktogram (który w zasadzie tylko mineralog potrafi czytać)

11. Skała – definicja

•

naturalne nagromadzenie minerałów (lub mineraloidów)

12. skały magmowe, metamorficzne, osadowe – przykłady

•

skały magmowe – z kryształów dobrze wykształconych, powstają w wyniku
krystalizacji magmy (np. granitowiec)

•

skały metamorficzne – zbudowane z ładnych kryształów, ułożonych w sposób
regularny, w postaci smug (laminacji); powstają w wyniku metamorfizmu – działania
np. temperatury lub wysokiego ciśnienia → silne uplastycznienie/częściowa
płynność – przekształca się w płynące laminy (np. marmur);

•

skały osadowe – powstają z nagromadzenia produktów wietrzenia innych skał (np.
wapienie, zlepieńce, piaskowce)

3

13. Skały magmowe – klasyfikacja i

występowanie w

Polsce

Skały wulkaniczne (wylewne)

•

bazalty

•

ryolity

•

dacyty

•

trachity

kryształy drobne, magma stygnie
szybko

Skały plutoniczne (głębinowe)

•

granitoidy (granat, granitoid)

•

gabroidy (gabro, dioryt,
anortozyt)

•

sjenitoidy (sjenit, monzonit)

•

ultramafity (oliwinit, piroksenit)

magma stygnie wolno, kryształy
większe

•

Skały plutoniczne – klasyfikacja

:

•

powyżej 90% minerałów ciemnych – ultramafit

•

poniżej 90% minerałów ciemnych – wg trójkąta

•

skała plutoniczna albo jest ultramafitem albo którąś z trzech pozostałych
rodzajów skał (granitoid, gabroid, sjenitoid)

•

występowanie w Polsce:

•

Ultramafity: m.in. w Sudetach, narzutowe zostawione przez lodowiec –
wszędzie z wyjątkiem Sudetów i Karpat

•

Granitoidy: Tatry Wysokie i Sudety + Przedgórze Sudeckie (Ślęża),
polodowcowe na terenach całej Polski

•

Sjenitoidy: okolice Ślęży, narzutowe: cała Polska

•

Gabroidy: wychodnie: Sudety i Przedgórze Sudeckie

14. Skały metamorficzne – występowanie w

Polsce

•

Gnejsy, granulity – wychodnia: Sudety

•

Amfibolity – wychodnie: Sudety, Pogórze Sudeckie i Tatry

•

Serpentynit – wychodnie: Pogórze Sudeckie, okolice Ślęży, Sudety; nie występuje
jako kamień narzutowy

•

Marmury – wychodnie: Sudety

15. Skały osadowe – występowanie w

Polsce

•

Wapienie – wychodnie: Jura Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Śląska, Góry
Świętokrzyskie, Sudety

•

piaskowce – wychodnie: Sudety, Tatry i Karpaty, Podkarpacie

•

chalcedonity – Jura Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Lubelska, Góry
Świętokrzyskie, Tatry

16. Osad – definicja

•

ogólne określenie utworów luźnych zgromadzonych na powierzchni Ziemi,
powstałych wskutek gromadzenia się materiału w procesie sedymentacji

17. Frakcja – definicja, przedziały i

nazwy frakcji

•

frakcja – populacja ziaren (cząstek) o określonej wielkości (średnicy zastępczej)
występująca w osadzie lub skale osadowej

4

•

przedziały frakcji

Żwirowa

>2mm

Piaskowa

0,1-2mm

Piaskowa gruboziarnista

0,5-2mm

Piaskowa średnioziarnista

0,25-0,5mm

Piaskowa drobnoziarnista

0,063-0,25mm

Mułowa, pyłowa

0,0039-0,063mm

}

Nierozróżnialne
gołym okiem

Iłowa

<0,0039mm

Dalszej części pytania albo nie rozummiem, albo nie było tego na wykładzie, i jakl
będzie na egzaminie, to się zdenerwuję :[

18. Klasyfikacja osadów okruchowych, symbole osadów

19. Struktury sedymentacyjne – nazwy, związek ze środowiskami sedymentacyjnymi

•

warstwowanie horyzontalne – środowisko jeziorne, bagienne, jaskiniowe

•

np. wytrącanie się osadu zzawiesiny, spokojne warunki powstawania

•

związane ze środowiskiem limnoglacjalnym

•

warstwowanie przekątne

•

tabularne (środowisko rzeczne, zwłaszcza rzeki roztokowe)

•

ze skośną laminacją

•

calec - nie ma zabytków

•

krzyżowe – środowisko eoliczne

5

•

spotykane na wydmach

•

rynnowe – środowisko rzeczne

•

riplemarkowe – środowisko rzeczne

•

warstwy kulturowe mają najczęściej charakter eoliczny

20. Spełzywanie – mechanizm procesu, efekty

•

jeden z najczęściej spotykanych procesów

•

związany z zimą i mrozem

•

temperatura się ochładza – woda w osadzie zamarza – powiększa swoją objętość –
rozpychanie osadów

•

ziarna w osadach przemieszczają się wyżej, prostopadle do pozycji stoku

•

potem opadają zgodnie z grawitacją

•

zachodzi intensywnie dla ziaren znajdujących się blisko powierzchni – powstają haki
zboczowe

•

im ziarno leży płycej, tym większa szansa, że grunt wokół przemarznie – są bardziej

6

podatne na proces przemieszczania

•

im bliżej powierzchni, tym szybciej się osad przesuwa

proces prowadzi do przechylania drzew – powstaje tzw. „pijany las” - drzewa
wygięte – spełzywanie nieaktywne

21. Spłukiwanie – mechanizm procesu, efekty

•

wody deszczowe spadające na stok nie ulegakją skanalizowaniu, tylko spływają
całą powierzchnią stoku

•

najczęściej w przypadku, kiedy nie ma roślinności

•

u podnóża stoku gromadzi się spłukany materiał, mogący zakrywać warstwy
kulturowe

•

w sytuacji, kiedy jest roślinność, woda ulega skanalizowaniu – powstają żłobiny
(wcięcia na powierzchni), rozwija się → debrze → wąwóz → parów

•

wąwozy mogą się wtórnie wypełnić osadami

•

najlepiej rozwiajają się na lessach, osadach drobnoziwrnistych

•

osady z dna można datować 14C i dowiedzieć się kiedy powstały

•

u ujścia wąwozów – stożki napływowe

22. Kształt stoku – zależność od procesów stokowych

w – tempo wietrzenia (powstawania wietrzeliny)
d – tempo denudacji – przemieszczania osadu w dół
e – tempo erozji (usuwanie spod stoku)

23. wymarzanie – mechanizm procesu, efekty

•

tzw. „rosnące kamienie”

•

kamienie etc. ulegają przemieszczeniu od dołu do góry

•

obiekt musi mieć większe przewodnictwo cieplne niż otaczający go osad – np.
kwarc, skalenie

•

lód przemarza do głębokości kamienia zbudowanego z kwarcu –
obiekt/kamień ma większe przewodnictwo cieplne – lód przemarza głębiej –

7

osad pod obiektem będzie zwiększał swoją objętość – kamień będzie
przemieszczany w górę

•

kiedy osad rozmarza – kamień czasem wraca na swoje miejsce, a czasem osad
zajmuje miejsce pod nim, i zostaje wyżej

•

w PL – nie głęgiej niż ok. 70 cm

•

za przedmiotem ciągnie się osad, który był pod nim – pozwala to ustalić pierwotną
głębokość

24. wietrzenie mrozowe – mechanizm procesu, efekty

•

zamarzanie wody w szczelinach skały

•

szczeliny – spoiwo skały jest tam zniszczone, ale skała wciąż jest lita – wnika tam
woda, zamarza i rozrywa skałę

•

skała rozpada się na kawałki o ostrych krawędziach i płaskich powierzchniach (np.
gołoborze)

25. soliflukcja

– mechanizm procesu, efekty

•

zachodzi w środowisku peryglacjalnym

•

przemieszczanie się osadu po zmarzlinie

•

rozmarzanie w warstwie czynnej – woda z rozmarzania odpływa po powierzchni
zmarzliny wieloletniej

•

w obrębie warstwy czynnej mogą występować nierozmarznięte obszary, mniej
podatne na płynięcie – dochodzi do zafałdowania lamin na stoku – charakterystyczny
wyznacznik soliflukcji

26. pękanie mrozowe

– mechanizm procesu, efekty

•

lód zwiększa swoją objętość wraz ze spadkiem temperatury (do -20°C) – poniżej
-20°C – objętość zaczyna się zmniejszać

•

poniżej -20°C – lód zmniejsza objętość – osad pęka, robi się szczelina, przy
rozmarzaniu – woda spływa do powstałej szczeliny, osady też tam spływają

•

szczelina – klin mrozowy

•

wypełnisko – pseudomorfoza klinu

•

jeśli osad znów zamarza, to znów pęka – zazwyczaj w tym samym miejscu –
pseudomorfoza robi się coraz większa

27. wietrzenie kuliste – mechanizm procesu, efekty

•

fragment skały wystawiony na naświetlanie – nagrzewanie się – gorące powietrze,
promieniowanie

•

blok nagrzewa się w ciągu dnia – zewnętrzna część – zwiększa też swoją objętość

•

w nocy skała znów zmniejsza swoją objętość stygnąc

•

na granicy tego pulsowwania – następuje rozluźnienie połączeń w skale, odłupuje
się, pęka

•

części leżące przy krawędziach skały są bardziej podatne na
zwiększanie/zmniejszanie objętości (na pulsowanie)

•

narożniki się najszybciej usuwają – odpadają w formie łusek – skała
przybiera kulisty kształt

•

eksfoliacja – odpadanie łusek od skał

•

kamienie kuliste – produkty wietrzenia kulistego

•

powstawanie tafoni (tafoni – nisze w skałach)

8

tam, gdzie skała jest niejednorodna, np. nierównomierne rozmieszczenie minerałów
– takie dziury w skale lub gdzie np. ciosy tektoniczne
powstały w pliocenie

•

kamienie z dolnym tafoni – kamienie żółwiowe

28. gleba – definicja

•

biologicznie czynna, powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skał pod
wpływem abiotycznych i biotycznych czynników środowiska, zdolna zapewnić
roślinom wyższym warunki wzrostu i rozwoju

29. poziom glebowy – definicja, rodzaje, nazwy, symbole, występowanie w

glebach

•

poziom glebowy – (w gleboznawstwie) pakiet osadu +/- równoległy do powierzchni
gleby, odróżniający się barwą, konsystencją i innymi cechami ukształtowanymi przez
procesy glebotwórcze

•

Poziomy glebowe:

•

A – poziom próchniczny (akumulacyjny)

}

•

E – poziom wymywania (eluwialny)

•

B – poziom wzbogacenia (iluwialny)

Występują tylko w glebach
mineralnych

•

C – poziom skały macierzystej

•

G – poziom poziom glejowy

•

O – poziom organiczny (ściółkowy)

}

Skały mineralne + organiczne

•

R – poziom skały litej

•

P – poziom bagienny

}

•

M – poziom murszenia

•

D – poziom skały podścielającej, nie będącej
skałą macierzystą w glebach organicznych

Tylko w glebach organicznych

30. poziom mieszany i

przejściowy – definicje

•

poziom mieszany – poziom przejścia w postaci zacieków między dwoma
poziomami o szerokości >5 cm, cechy obu poziomów wyraźne, oznaczany A/B, B/C
(górny/dolny)

•

poziom przejściowy – poziom przejścia między dwoma poziomami, miąższość
>5 cm, gdzie przejście między przyległymi poziomami jest rozmyte, cechy obu
poziomów przenikają się, oznaczany AB, BC (górny dolny)

31. typy gleb Polski – nazwy gleb, ich poziomy, głębokość, związek z

osadem w

podłożu

i roślinnością, rozpoznawanie na podstawie profilu glebowego

32. warstwa geologiczna, warstwa archeologiczna, poziom orny, podglebie – definicje

•

warstwa geologiczna – (w sedymentologii) – nagromadzenie osadu o mniej-więcej
poziomych granicach w stropie i spągu, wyrażonych przede wszystkim zmianą
struktur sedymentacyjnych

•

warstwa archeologiczna – (w archeologii) pakiet osadu odróżniający się
jakimikolwiek postrzegalnymi cechami (zwykle wyróżnia się ich więcej niż
geologicznych)

•

poziom orny – wierzchnia warstwa gleby podlegająca działaniu najgłębszych,

9

systematycznie wykonywanych orek; poziom orny zwany jest również poziomem
płużnym lub warstwa orną; poziom bez struktur sedymentacyjnych

•

podglebie – określenie nieformalne – poziomy pod poziomem akumulacyjnym lub
poziomem ornym

33. gleba reliktowa, gleba kopalna, gleba ogłowiona – definicje, rozpoznawanie na

podstawie profilu glebowego

•

gleba reliktowa – nieaktywne biologicznie resztki po dawnych glebach, w których
miejscu, po zmianie warunków, rozwija się inna gleba (poziom oznaczany „b” -
nieaktywny)

•

gleba kopalna – gleba nadsypana osadem (też „b”, bo nieaktywna)

•

gleba ogłowiona – gleba, w której górna część jest usunięta wskutek erozji; brakuje
1 lub więcej górnych poziomów, zawsze zostaje usunięty poziom ściółkowy (O),
także A zostaje usunięty – nie ma ich w glebach kopalnych (do poziomu wymywania
włącznie się usuwa); zachowuje się niemal wyłącznie poziom wmywania
(scementowany)

34. czwartorzęd – czas trwania, podział na mniejsze jednostki

•

początek ok. 2,6 mln lat temu

•

dzieli się na

•

preplejstocen – 2 600 000 lat temu

•

plejstocen – od 950 000 lat temu

•

holocen – od 10 000 lat temu

35. zlodowacenie, interglacjał, interstadiał, faza, interfaza – definicje

•

zlodowacenie – stadium kriokratyczne cyklu glacjalno-interglacjalnego, pesimum
klimatyczne – kiedy temperatury są najniższe

•

interglacjał – stadium mezokratyczne cyklu glacjalno-interglacjalnego, optimum
klimatyczne – punkt, kiedy temperatury są najwyższe

•

interstadiał – ocieplenie w obrębie zlodowacenia

•

faza – zimniejszy okres w stadiale (ochłodzeniu w obrębie zlodowacenia); nie ma
jednoznacznej definicji

•

interfaza - cieplejszy okres w stadiale; nie ma jednoznacznej definicji

36. diagram pyłkowy – wyciąganie wniosków o

zmianach roslinności

•

cykliczne zmiany roślinności zapisywane sa za pomocą diagramów pyłkowych

•

sosna – zimnolubne

•

ciepło wtedy, kiedy są i inne iglaste

•

zimnolubne: Pinius (sosna) i Betula (brzoza)

•

Picea (świerk) – woli cieplejsze

•

diagramy pyłkowe – pokazują zmiany klimatu

•

interstadiały i interfazy – bez leszczyny i lipy (ciepło-ciepłolubne)

10

•

dzisiaj – stadium telokratyczne (lasy mieszane)
W poszczególnych stadiach występują różne formacje roślinne, charakterystyczne
dla tych okresów, możliwe do odtworzenia na podstawie diagramów pyłkowych (czy
profili pyłkowych) - pobiera się próbki profili z gleby i bada pod względem
zawartości pyłków i na tej podstawie rekonstruuje się występującą roślinność, a na
podstawie roślinności rekonstruuje się klimat i cykl glacjalno-interglacjalny (jakie
formacje roślinne występują po sobie).

37. Cykl glacjalno-interglacjalny – etapy, zmiany kliamtu i

roślinności

•

stadium kriokratyczne

roślinność tundrowa

•

stadium protokratyczne

lasy brzozwe, sosnowe

•

stadium mezokratyczne

lasy mieszane, liściaste

•

stadium telokratyczne

lasy mieszane

11

38. stratygrafia plejstocenu – zlodowacenia i

interglacjały, korelacja z

archeologiczną

periodyzacją dziejów

•

podział stratygraficzny plejstocenu – Polska – L. Linder 1992

{

Zlodowacenie Wisły
Interglacjał eemski
Zlodowacenie Warty
Interglacjał lubawski
Zlodowacenie Odry
Interglacjał zbójnowski
Zlodowacenie Liwca
Interglacjał mazowiecki
Zlodowacenie Sanu 2
Interglacjał ferdynandowski
Zlodowacenie Sanu 1
Interglacjał Koziego Grzbietu
Zlodowacenie Nidy
Interglacjał augustowski
Zlodowacenie Narwi

Nazwy zlodowaceń od rzeki, do której dotarł lądolód

•

dolny paleolit – do końca zlodowacenia Liwca/interglacjału zbójnowskiego

•

środkowy paleolit – do połowy zlodowacenia Wisły

•

górny paleolit – od połowy zlodowacenia Wisły do końca

•

plejstocen = paleolit

39. stratygrafia holocenu – fazy, korelacja z

archeologiczną periodyzacją dziejów

•

holocen – po schyłku zlodowacenia Wisły (ostatnie 10 tysięcy lat)

•

trwa do dziś

•

interglacjał – dostał osobną rangę, bo najlepiej znany i trwa do dziś

•

subatlantyk – okres historyczny

średniowiecze
żelazo

•

subboreał – brąz

neolit

•

atlantyk (optimum klimatyczne) – neolit

mezolit

•

boreał (lasy świerkowe) – mezolit

•

preboreał – lasy brzozowo-sosnowe) – mezolit

podział holocenu na podstawie zmian wilgotności: preborał i boreał – suchy;

atlantyk – wilgotny; subboreał – suchy; subatlantyk – wilgotny

12

W

ys

tę

po

w

al

i w

P

ol

sc

e

lu

dz

ie

subatlantyk – zanik stepów na terenie Polski, lasy liściaste i mieszane,

podniesienie poziomu wód gruntowych i jeziornych

40. mapa geologiczna – znaczenie barw i

symboli

•

osady czwartorzędu i skały przedczwartorzędowe

•

kolorami oznacza się nie wiek skał (nie oznacza się okresu, kiedy powstały)

•

1:50 000 – najpopularniejsze mapy geologiczne

•

mapa geologiczna – symbole (międzynarodowe:

Q – czwartorzęd

•

barwy:

•

żólty – eoliczne (osady)

•

pomarańczowy – fluwioglacjalne (powstają w zlodowaceniu)

•

brązowy – glacjalne (j.w.)

•

szaroniebieski – limnoglacjalne (jw.)

•

zielone – rzeczne

•

niebieskie – jeziorne

•

szary/czarny – bagienne

•

brązowoszary – stokowe (rzadko spotykane)

•

jasnobrązowy – wietrzeniowe(j.w.)

•

mapa geologiczna – pokazuje, co jest na powierzchni – do ok. 0,5 m

13