EPISTEMOLOGIA

EPISTEMOLOGIA

ŻRÓDŁA I GRANICE POZNANIA

© Jarosław Kucharski

Co możemy wiedzieć?

•

Nic nie istnieje. - ONTOLOGIA

•

Nawet jeżeli coś istnieje, to nie może być

Zenon z Elei

490 – 430 pne

© Jarosław Kucharski

•

Nawet jeżeli coś istnieje, to nie może być
poznane. - EPISTEMOLOGIA

•

Nawet jeżeli coś może być poznane, to nie można
o tym powiedzieć. – FILOZOFIA JĘZYKA

Co możemy wiedzieć?

Skąd wiesz że:

•

Ziemia obiega Słońce i kręci się wokół własnej osi.

© Jarosław Kucharski

•

Ziemia obiega Słońce i kręci się wokół własnej osi.

•

Nadmierna tusza jest nieestetyczna.

•

Kłamstwo jest złe.

•

W supermarketach niekiedy kupujemy rzeczy,
których nie chcieliśmy kupić.

Proces poznania

POZNANIE

© Jarosław Kucharski

PODMIOT

POZNAJĄCY

PRZEDMIOT

POZNANIA

Co poznajemy?

Jak poznajemy?

Co jest efektem

poznania?

Epistemologia

•

EPISTEMOLOGIA – nauka o poznaniu, teoria
poznania

▫ Episteme (gr.) – wiedza, logos (gr.) nauka

© Jarosław Kucharski

▫ Episteme (gr.) – wiedza, logos (gr.) nauka

•

Problemy epistemologii:

▫ Źródła poznania – skąd wiemy, że wiemy?
▫ Granice poznania – o czym wiemy?/co możemy

poznać?

▫ Prawda – jak poznawać prawdziwie?

Źródła poznania

•

Dwa podstawowe

źródła poznania

▫ Dane zmysłowe – EMPIRYZM

© Jarosław Kucharski

▫ Dane zmysłowe – EMPIRYZM

Narzędzie: DOŚWIADCZENIE (indywidualne i

naukowe)

Godne zaufania są dane doświadczalne

▫ Dane umysłowe – RACJONALIZM

Narzędzie – DOWÓD LOGICZNY

Godne zaufania są dane logicznie spójne

Racjonalizm teoriopoznawczy

•

Parmenides z Elei

▫ Jest byt, a niebytu nie ma

Byt nie może być niebytem

Parmenides z Elei

540 – 470 pne

© Jarosław Kucharski

Byt nie może być niebytem

Niebyt nie może stać się bytem

▫ Wszystkie własności bytu można wywieść logicznie

z definicji bytu

▫ Dowód musi być spójny
▫ Jeżeli dowód jest spójny, należy dopasować do

niego doświadczenie zmysłowe

Paradoksy Zenona z Elei

•

Achilles i żółw

▫ Achilles nie jest w stanie przegonić żółwia!

•

Strzała

Zenon z Elei

490 – 430 pne

© Jarosław Kucharski

•

Strzała

▫ Wystrzelona z łuku strzałą nie porusza się – to jedynie

złudzenie

•

Stadion

▫ W trakcie wyścigu o ścigających się można orzec dwa

różne pojęcia – a zatem wyścig jest niemożliwy,
ponieważ prowadzi do sprzeczności.

Racjonalizm teoriopoznawczy

•

Racjonalizm skrajny

▫ Na podstawie dowodów logicznych jesteśmy w

stanie poznać rzeczywistość

Zenon z Elei

490 – 430 pne

© Jarosław Kucharski

stanie poznać rzeczywistość

▫ Jeżeli wnioski wynikające z rozumować są

niezgodne z doświadczeniem zmysłowym – należy
uznać doświadczenie zmysłowe za pozorne

▫ Przedstawiciele:

Parmenides z Elei

,

Zenon z

Elei

Parmenides z Elei

540 – 470 pne

Racjonalizm teoriopoznawczy

•

Umiarkowany racjonalizm epistemologiczny

▫ Za główne źródło poznania należy uznać rozum i

logiczne dowody, ale należy również uwzględnić

© Jarosław Kucharski

logiczne dowody, ale należy również uwzględnić
dane płynące z doświadczenia.

•

Przedstawiciele: Platon, Arystoteles, kartezjusz,
Spinoza, Leibniz

Racjonalizm genetyczny (natywizm)

•

Rodzimy się z wrodzonymi treściami
które możemy rozpoznać które są źródłem
wiedzy pewnej

Platon

427 – 347 pne

© Jarosław Kucharski

wiedzy pewnej

•

Idee wrodzone są wspólne wszystkim
podmiotom poznającym

•

Dzięki ideom wrodzonym jesteśmy w stanie
poznać rzeczywistość

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

G. W. Leibniz

1646-1716

Racjonalizm genetyczny (natywizm)

•

Anamneza – druga droga poznania idei

▫ Platon uważał, że dusze przed wcieleniem istnieją

w świecie, gdzie mogą poznać idee

Platon

427 – 347 pne

© Jarosław Kucharski

w świecie, gdzie mogą poznać idee

▫ W trakcie wcielenia, wiedza duszy zostaje zakryta
▫ Można sobie przypomnieć wiedzę sprzed wcielenia
▫ Anamnezę umożliwia metoda maieutyczna –

naprowadzania na odpowiedzi za pomocą pytań.

Racjonalizm genetyczny (natywizm)

•

Kartezjusz – mamy wrodzoną ideę Boga

▫ Dzięki idei bytu doskonałego możliwe jest

uprawomocnienie wiedzy pochodzącej ze zmysłów

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

uprawomocnienie wiedzy pochodzącej ze zmysłów

•

G. W. Leibniz – mamy wrodzoną ideę Boga
oraz „instrukcje” dotyczące własności
monad

▫ Na podstawie idei wrodzonych możemy

wnioskować o strukturze świata

G. W. Leibniz

1646-1716

Empiryzm genetyczny

•

JOHN LOCKE

▫ Nie ma idei wrodzonych! (takich jak istnienei

Boga lub świadomości)

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

▫ Gdyby istniały idee wrodzone, byłaby co do nich

powszechna zgoda (np. wszyscy uznawaliby
istnienie Boga)

▫ Nawet gdyby istniała powszechna zgoda, co do

jakiś idei – nie oznaczałoby to jeszcze że są
wrodzone (mogą pochodzić np. z wychowania)

▫ Jedyne treści wrodzone – zasady pierwotne jak

zasada sprzeczności

Empiryzm genetyczny

•

Wszystkie treści umysłu (idee) pochodzą z
doświadczenia!

▫ Człowiek jest tabula rasa – czystą kartą, która jest

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

▫ Człowiek jest tabula rasa – czystą kartą, która jest

zapisywana poprzez doświadczenie

▫ Treści umysłu są zależne od doświadczenia – z

niego tylko wyrastają

•

Istnieją dwa rodzaje doświadczenia

▫ Doświadczenie zewnętrzne – zmysłowe
▫ Doświadczenie wewnętrzne – introspekcja

Idee proste i złożone

•

Idee proste:

1. Pochodzą od pojedynczych zmysłów

Biel, zapach, zimno, twardość, smak…

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

Biel, zapach, zimno, twardość, smak…

2. Pochodzą od wielu zmysłów, ale są proste:

Kształt, rozciągłość (przestrzenność), ruch…

3. Pochodzą z doświadczenia i refleksji

Przyjemność, ból, zadowolenie…

4. Otrzymywane dzięki samej refleksji

Myślenie, chcenie

Idee proste i złożone

•

Idee proste

▫ Są uzyskiwane w sposób bierny- umysł jest ich

wyłącznie receptorem

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

wyłącznie receptorem

▫ Są niezależne od umysłu – nie można ich dowolnie

zmieniać

Idee proste i złożone

•

Idee złożone

▫ Powstają z operacji umysłu na ideach prostych –

są połączeniem dwóch lub więcej idei prostych

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

są połączeniem dwóch lub więcej idei prostych

Człowiek, piękno, wojsko…

▫ Ich treści są zależne od idei prostych oraz od

umysłu, który je ze sobą łączy

Cechy pierwotne i wtórne

•

Cecha to zdolność przedmiotu do wytwarzania
idei w podmiocie poznającym

•

Cechy pierwotne

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

•

Cechy pierwotne

▫ Znajdują się w przedmiocie, niezależnie od jego

przemian

Kształt, twardość, przestrzenność, masywność

▫ Nawet, gdy zmienia się przedmiot, to w dalszym

ciągu cechy te zostają

Cechy pierwotne i wtórne

•

Cechy wtórne

▫ Zdolność do wywoływania wrażeń w podmiocie

dzięki cechom pierwotnym

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

dzięki cechom pierwotnym

Smak, zapach, kolor, dźwięk

▫ Zależą w pewnym stopniu od podmiotu – inaczej

postrzegamy barwy zapachu lub dźwięki

Nie są subiektywne – są cechami przedmiotów

▫ Nie są w stanie przetrwać zmian przedmiotów

Substancja

•

Idee proste podmiot poznaje zawsze w wiązkach

•

Cechy, które wywołują te wrażenia również
występują w wiązkach

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

występują w wiązkach

•

Jaka jest przyczyna stałych wiązek idei?

•

Musi istnieć jakieś podłoże cech, które je
powodują.

Substancja

•

Substancja jest podłożem cech, które wywołują
idee

•

Substancji nie można poznać zmysłowo

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

•

Substancji nie można poznać zmysłowo

▫ Można ją wywnioskować dzięki wiązkom idei

•

Substancja jest ideą, wytworzoną przez umysł

•

Ponieważ idea ta tłumaczy stałość wiązek idei –
istnieje rzeczywiście

•

Dwa rodzaje substancji – materialna i duchowa

Znaczenie języka

Słowa są znakami idei.

•

Słowa oznaczają idee.

▫ Myślenie to nie ciche mówienie – to poznawanie idei

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

▫ Myślenie to nie ciche mówienie – to poznawanie idei
▫ Efekty poznania i procesów myślowych wyrażane są w

języku

•

Znaczenie słów zależy od idei, które oznaczają i
konwencji, zależnej od kontekstu kulturowego

•

Idealna komunikacja – wzbudzanie przez
mówiącego za pomocą słów tych samych idei w
słuchaczu

Idee ogólne

•

Idee ogólne powstają poprzez abstrakcję od idei
prostych

•

Idee ogólne posiadają wszystkie własności

John Locke

1632 – 1704

© Jarosław Kucharski

•

Idee ogólne posiadają wszystkie własności
przedmiotów, z których są abstrahowane

•

Są to idee złożone – ich treść może być
modyfikowana ze względu na nowe
doświadczenia i refleksję

Empiryzm brytyjski

•

George Berkeley

▫ Należy do grupy empiryków brytyjskich (Locke,

Berkeley, Hume)

George Berkeley

1685 – 1753

© Jarosław Kucharski

Berkeley, Hume)

▫ Stworzył konsekwentny system solipsystyczny

SOLIPSYM (solo ipse) – tylko ja sam istnieję,

wszystko inne zależy w swoim istnieniu ode mnie

▫ Kontynuował myśl Locka – głównym

przedmiotem jego reflekcji było poznanie

Istnienie bytów materialnych

•

Postrzegamy byty materialne
postrzegamy ich własności

Jak istnieją byty materialne?

George Berkeley

1685 – 1753

© Jarosław Kucharski

Jak istnieją byty materialne?

•

Istnienie bytów materialnych zależy od ich
zdolności do wywoływania wrażeń zmysłowych

Istnieć to być spostrzeganym (lub

spostrzegalnym)

Esse est percipi (aut percipere)

Krytyka substancji
materialnej

•

Podmiot jest w stanie poznać dane
zmysłowe oraz własne myśli

•

Nie mamy żadnego doświadczenia substancji

George Berkeley

1685 – 1753

© Jarosław Kucharski

•

Nie mamy żadnego doświadczenia substancji
materialnej

▫ Sama substancja nie ma żadnych cech – miała być

jedynie podłożem dla cech wywołujących idee

•

Substancja materialna nie istnieje

•

Istnieją jedynie idee i substancje myślące.

Zespoły idei

•

Przedmioty materialne to zespoły idei
postrzegane (lub postrzegalne) przez podmioty

•

Podmioty to substancje duchowe - poznajemy je

George Berkeley

1685 – 1753

© Jarosław Kucharski

•

Podmioty to substancje duchowe - poznajemy je
poprzez introspekcję (doświadczenie
wewnętrzne)

•

W sensie ścisłym można poznać jedynie idee –
człowiek nie jest w stanie poznać innych
przedmiotów

Bóg w filozofii Berkeleya

•

Postrzeganie idei nie zależy od woli
podmiotu poznającego

▫ Gdyby zależało – niemożliwe byłoby odróżnienie

George Berkeley

1685 – 1753

© Jarosław Kucharski

▫ Gdyby zależało – niemożliwe byłoby odróżnienie

urojeń od rzeczywistości

•

Świat (wiązki idei) istnieje niezależnie od
podmiotów

•

Musi istnieć podmiot, który postrzega świat w
sposób ciągły

•

Tym podmiotem jest Bóg

Solipsyzm Berkeleya

•

Istnieć materialnie – być postrzegany

•

Istnieją jedynie idee (efekty postrzeżeń) i
substancje myślące (podmioty poznające) –

George Berkeley

1685 – 1753

© Jarosław Kucharski

substancje myślące (podmioty poznające) –
ontologiczny monizm substancjalny

•

Świat istnieje niezależnie od skończonych
ludzkich podmiotów poznających – jest w
sposób ciągły postrzegany przez Boga –
nieograniczony podmiot poznający