Mariola Solecka

I rok PSOzSZ Kraków

Studia niestacjonarne

Pojecie filozofii, a więc "umiłowania mądrości" łączy się z wielowymiarową refleksją nad rzeczywistością. Wraz ze złożonością rzeczywistości mamy do czynienia z wieloma dziedzinami filozofii. Jako, że rzeczywistość jest bardzo złożona, filozofia, aby ją ogarnąć we wszystkich aspektach dzieli się na wiele dziedzin. Jednym z bardziej interesujących filozoficznych rodzaji jest pogląd stworzony przez Epikura, skąd także pochodzi jego nazwa - Epikureizm i Epikureiczycy, który chciałabym opisać w tej pracy.

Epikurejczycy – mówi się że są pierwszymi liberalni humanistami. Drugi nowy system hellenistyczny , był wyrazem krańcowego trzeźwego i pozytywnego sposobu myślenia; w etyce głosił hedonizm , w fizyce materializm , w logice sensualizm. Szkoła epikurejska, założona w Atenach na progu III w. , miała zwolenników do końca okresu hellenistyczneg. Atomiści i cyrenaicy byli głównymi poprzednikami epikurejczyków , od atomistów Epikur przejął materialistyczna i mechanistyczną fizykę ,a od cyrenaików –hedonistyczna etykę i sensualistyczną logikę - szkoła ta była trwalsza w swych poglądach od innych szkół. Epikur założyciel i twórca tego poglądu żył w latach 341-270, urodzony na wyspie Samos, słuchał filozofów różnych kierunków. W 306r. założył własna szkole w ogrodzie , która prowadził aż do śmierci. Był człowiekiem o charakterze szlachetnym, o wysokim poziomie moralnym, o prostym trybie życia. Pisma jego były bardzo liczne i różnorodnej treści , dzięki Laertiosowi przechowały się zwięzłe Zasady Epikura oraz jego 3 listy zawierające zarys fizyki, meteorologii i etyki. Głównymi poglądami jakie wygłaszał: punktem wyjścia było założenie ,że szczęście jest największym dobrem , celem zaś wyjaśnienie, na czym szczęście polega, szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Epikur pojął doskonałość hedonistycznie, niech ciało będzie zdrowe i dusza spokojna , a życie będzie rozkoszą.
Hedonizm łączył się z kultem życia. W formach religijnego kultu epikurejczycy czcili życie , byli niejako sektą czcicieli życia. Radość życia jest głównym składnikiem szczęścia, ale nie jest jedynym, oprócz tej wewnętrznej radości istnieją przyjemności powodowane przyczynami zewnętrznymi. Dla osiągnięcia pozytywnych przyjemności muszą być spełnione 2 warunki: trzeba mieć potrzeby i trzeba , by były zaspokajane. Nie potrzeba zabiegać o przyjemności , lecz trzeba tylko unikać cierpień , nie zaspokajać potrzeb lecz się ich wyzbywać. Trzeba wyrobić sobie sztukę mierzenia przyjemności i wybierania tych, które nie pociągają za sobą cierpień. Przyjemności pozytywne są dwojakiego rodzaju: fizyczne , bądź duchowe ,cielesne są bardziej zasadnicze, gdyż duchowe nie mogłyby istnieć bez nich, natomiast dobra duchowe są wyższe, dają bowiem przyjemności więcej niż pozostałe. Epikur nie uznawał jakościowych różnic miedzy przyjemnościami , zabiegał o radości duchowe, szerzył kult przyjaźni i szlachetnego , wysubtelnionego życia. Najskromniejsze przyjemności były dla nich największymi przyjemnościami. Są dwa zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum, cnotę należy pielęgnować, dlatego, że jest środkiem szczęścia, przyjaźń jest cenna, bo nie można żyć bezpiecznie i spokojnie, nie będąc w przyjaźni z ludźmi. Wszystkie wzniosłe przepisy były oparte na egoizmie ,a altruizm tez nie był nikomu potrzebny. Rozum jest niezbędny do szczęścia, nie tylko aby trafnie wybierać przyjemności, ale także, by kierować myślami. Jego teoria przyrody była materialistyczna : przyjmowała, że nie istnieje nic poza ciałami i pustą przestrzenią, była atomistyczna: przyjmowała, że ciała składają się z mnogości wzajemnie od siebie niezależnych atomów. Teoria Epikura w pojmowaniu przyczyn była mechanistyczna. Przyroda tłumaczy się sama bez udziału bóstw, Epikur nie był ateistą, bogowie istnieją, są wieczni, szczęśliwi, wolni od zła, nie wtrącają się do losów świata, oni są wzorami dla świata. Nauka Epikura uwalniała człowieka od jednego z najgorszych lęków ludzkich: lęku przed bogami. Był przekonany, że dusza, jako rzeczywista czynna, musi być cielesna, dusza i ciało są dwiema materiami, dwoma rodzajami atomów, oddziaływującymi na siebie wzajemnie. Dusza jest złożonym układem cielesnym, wiec jest niezniszczalna, że śmiercią kończy się jej istnienie. Cztery są wg Epikura rzeczy unieszczęśliwiające człowieka : przed niemożnością osiągnięcia szczęścia , przed cierpieniem, przed bogami, przed śmiercią. Lekarstwem na te cierpienia mila być filozofia Epikura : dwie pierwsze leczyła jego etyka, dwie pozostałe fizyka. Szkoła jego stała się bardziej sektą niż związkiem naukowym, sekta pragnąca wieść życie wyzbyte z przesądów, w przekonaniu ,że będzie ono pogodne i szczęśliwe.

Warunkiem szczęścia jest oświecony umysł , potrzebna jest wiec do szczęścia kultura myśli i należy uprawiać logikę. Chodziło mu jedynie o odróżnienie prawdy od fałszu, tak pojętą logikę nazywał kanonika czyli miarą, tylko przez wrażenia zmysłowe można znaleźć prawdę (sensualizm epistemologiczny). Sensualistyczna teoria Epikura obejmowała również i uczucia. Epikurejczycy zajmowali się także indukcja w sensie logicznym , usiłowali znaleźć podstawę wnioskowania indukcyjnego dopatrzyli się jej w podobieństwie jednych rzeczy do drugich. Epikureizm wypływał z źródeł: kultu życia i pragnienia szczęścia i z trzeźwej postawy umysłu , ufającego tylko temu , co mu bezpośrednio jest dane, ze źródeł tych pochodzi zarówno hedonistyczna etyka , jak i materialistyczna fizyka i sensualistyczna teoria poznania. Epikureizm to etyka , która uznaje dobra doczesne, czyni człowieka odpowiedzialnym za własne szczęście i nieszczęście. Jest to również filozofia przyrody, która wyrzekła się czynników nadprzyrodzonych. Szkoła Epikurejska przetrwała do IV w n.e., ulubionym uczniem Epikura był Metrodor z Lampsaku , w I w p.n. e. Epikureizm rzymski znalazł wybitnego przedstawiciela w osobie Lukrecjusza (95-55)

Epikurejczycy – jako pierwsi sformułowali przemyślaną formę życia przyjmowanego w naszej epoce. Hedonizm (od gr. hedone – przyjemność) – warte zabiegów jest tylko doznawanie przyjemności, która polega na „uwolnieniu się od cielesnego bólu i podenerwowania duszy”. Filozofia ma służyć „wyciszeniu duszy” i uwolnieniu jej od widma strachu przed śmiercią i życiem. „Ogródek, figi, kawałek sera i do tego trzech lub czterech przyjaciół – taki był zbytek Epikura” (F. Nietzsche). Etyka: filozofia, jako sztuka życia, ma pomóc w przezwyciężeniu lęku: Boga nie należy się bać ani liczyć na jego pomoc, bo nie ingeruje on w losy świata. Nie mogą nas niepokoić niespełnione życzenia, bo do szczęśliwego życia potrzeba niewiele. Ból, nawet wielki, nie trwa długo i da się zrekompensować. Unikać należy takiej przyjemności, po której spodziewamy się bólu; godzić na ból, jeśli przyniesie w przyszłości przyjemność. „Śmierć jest dla nas niczym”, bo póki żyjemy, śmierci nie ma, kiedy jest śmierć, nas już nie ma. Wszelkie dobro i zło polega na percepcji wrażeń, tymczasem śmierć to utrata wrażeń. Sądy wartościujące mają swoje ostateczne potwierdzenie w subiektywnym doświadczeniu. Skoro przeznaczeniem człowieka jest niebyt, należy wziąć swoje życie we własne ręce, wycofać się z życia publicznego („Żyj skryty”), żyć w małych społecznościach o podobnych poglądach. W epistemologii: umiarkowany sensualizm (gr. sensus – zmysł): spostrzeżenia zmysłowe są nieomylną podstawą wiedzy. Błąd powstaje, gdy wypowiadamy się na ich temat, nie czekając na potwierdzenie z ich strony. Na poznanie składają się również pojęcia (określają kiedy zdanie jest prawdziwe lub fałszywe). W ontologii: teoria atomów Demokryta (materializm). Głównym hasłem którym posługiwali się epikurejczycy i które wyznawali i zgodnie w którym postępowali było: Ciesz się życiem, póki możesz! Epikureizm oparty na dwóch zasadach i zbudowany dzieki tym dwum formom jak: kultu życia i pragnienia szczęścia. Charakteryzował się trzeźwą postawą umysłu, ufającego temu, co mu bezpośrednio jest dane i operującego wyłącznie konkretnymi wyobrażeniami.
Epikureizm głosił: sensualizm psychologiczny, opierający poznanie na wrażeniach zmysłowych. Zasady logiki indukcyjnej określającej, jak należy poprawnie uogólniać spostrzeżenia poznawcze. Etykę hedonistyczną opartą na przeświadczeniu, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpienia. Brak cierpienia (eudajmonia) był odczuwany jako przyjemność. Zgodnie z zasadą hedonizmu radość jest wrodzona człowiekowi i nie potrzebuje on o nią zabiegać, wystarczy tylko, by ciało było zdrowe i dusza spokojna a życie będzie rozkoszą. Według epikureizmu wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem a oświecony umysł jedynym środkiem przeciwko niepokojowi. W filozofii przyrody epikureizm wyrzeka się czynników nadprzyrodzonych i uznaje wszelkie byty za cielesne, ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za działające mechanicznie.
Epikureizm okresu cesarstwa rozwinięty przez Diogenesa z Ojnoanda, żyjącego za czasów Trajana, występował przeciwko wierze w objawienie i narastającym tendencjom mistycznym. Epikureizm okresu renesansu (odrodzenia) stał się podstawą rozwoju filozofii przyrody, popularyzacji zasad etycznych upowszechnianych w literaturze i sztuce.
Hellenistyczny system filozoficzny (filozofia Hellenistyczna) obejmuje okres od 300 do 30 p.n.e., kiedy to filozofia grecka, podobnie jak cała kultura, zetknęła się z kulturą obcą i częściowo uległa jej wpływom. Wówczas z helleńskiej stała się hellenistyczną. Straciła na czystości, ale stała się bardziej ekspansywna. Filozofia tego okresu przestała być jedyną nauką i uległa podziałowi na trzy części: logikę, fizykę i etykę. Etyka uzyskała w całym okresie pozycję dominującą.

Epikureizm – kierunek filozoficzny który jest kontynuowany także w czasach nowożytnych. Podobnie jak w większości kierunków filozoficznych hellenizmu dla epikurejczyków najważniejszą dziedziną filozofii była etyka – uważali oni, że podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest szczęście, które upatrywali w przyjemności.

Za początek epikureizmu uważa się drugie przybycie Epikura do Aten i założenie przez niego ok. 306 p.n.e. szkoły filozoficznej – tzw. "Ogrodu". Przy wejściu do niej umieszczono napis: Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj dobrem najwyższym jest rozkosz. Epikureizm, będący początkowo tylko szkołą filozoficzną, przekształcił się z biegiem czasu w dość elitarną, ezoteryczną sektę, która już w czasach rzymskich przyjmowała w swoje szeregi jedynie wybranych, zdrowych młodzieńców z zamożnych rodzin. Epikureizm jako szkoła filozoficzna konkurował stale ze stoicyzmem, od którego pod koniec klasycznej epoki rzymskiej okazał się mniej popularny. W czasach rozwoju chrześcijaństwa publicznie wyklęto epikureizm i samego Epikura, a jego dzieła systematycznie niszczono, jako siejące zgorszenie moralne i ateizm. Głównymi przedstawicielami epikureizmu byli uczniowie i zwolennicy Epikura: Filodemos z Gadary, Zenon z Sydonu, Metrodor z Lampsakos, Hermachos z Mityleny i Lukrecjusz.

W średniowieczu i w okresie renesansu epikureizm potępiano, dopatrując się w nim immoralizmu (choć niektórzy filozofowie, jak np. Abelard, byli już wówczas świadomi, że epikureizm nie jest skrajnym hedonizmem). Zainteresowanie epikureizmem wznowił na początku XVII wieku Pierre Gassendi. Koncepcje epikurejskie z dziedziny teorii poznania wywarły duży wpływ na empiryzm Johna Locke'a i nowożytne teorie atomistyczne. Do filozofów nowożytnych, którzy niezwykle wysoko cenili Epikura, należeli Karol Marks i Fryderyk Nietzsche. Marks poświęcił swoją rozprawę doktorską filozofii przyrody Demokryta i Epikura, natomiast Nietzsche dostrzegał w epikurejskim hedonizmie rys heroiczny. Do podstawowych założeń epikureizmu należą również: Epikureizm jest jedną z dwóch najważniejszych antycznych filozofii życia. Dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Były to więc przede wszystkim systemy etyczne. Wszelkie inne rozważania filozoficzne z zakresu czy to teorii poznania, czy metafizyki, miały tu znaczenie drugorzędne i służyły wyłącznie do uzasadniania swoich poglądów w sprawie kluczowego pytania – jak żyć, żeby być szczęśliwym. Mimo takich założeń pierwotnych epikureizmu jego koncepcje metafizyczne, zwłaszcza w teorii poznania, miały później znaczny wpływ na filozofów niemal do czasów współczesnych. Najbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, jak sam powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas".

Etyka umiarkowanego hedonizmu opierała się na założeniach. Epikureizm był jako system etyczny z gruntu hedonistyczny, tj. zakładał, że dobro równa się przyjemności i dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym suma doznanych przyjemności jest większa niż suma cierpienia. Z czystym hedonizmem w duchu Arystypa epikureizm nie miał jednak poza tym wiele wspólnego. Arystyp zakładał, że skoro szczęście daje doznawanie przyjemności, należy po prostu czerpać z życia tyle przyjemnych doznań ile się da, nie zważając na konsekwencje. Epikur stał na bardziej zrównoważonym stanowisku, twierdząc, że zanim skorzysta się z jakiejś przyjemności należy rozważyć, czy suma ewentualnego cierpienia, które będzie związane z osiągnięciem tej przyjemności, nie będzie większa od niej samej. W tym celu Epikur stworzył swoją teorię różnych rodzajów przyjemności (rachunek przyjemności), które następnie usystematyzował wg wartości. Za najbardziej wartościowe przyjemności uważał te, których osiągnięcie nie wymaga wysiłku i które nie są związane z przykrymi następstwami. Oto ów podział przyjemności, ułożony od najlepszych do najbardziej podejrzanych:

• radość samego życia – absolutnie podstawową przyjemnością (i najbardziej cenną) jest czysta radość życia. Wg Epikura, gdyby człowieka odciąć nagle od wszelkich bodźców zewnętrznych, odczuwałby on przyjemność z samego faktu istnienia.

• inne przyjemności bierne, czyli nie wymagające świadomego wysiłku – takie jak współodczuwanie radości życia innych istot, podziwianie tworów natury, niezobowiązująca przyjaźń itp.

• przyjemności czynne – czyli wymagające wysiłku w ich osiągnięciu i często też związane z przykrymi konsekwencjami. Przyjemności te dzieliły się jeszcze na:

  • duchowe – takie jak czytanie, oglądanie przedstawień teatralnych, dysputa filozoficzna itp. – które co prawda wymagają wysiłku, ale nie są raczej związane z przykrymi dolegliwościami.

  • fizyczne – takie jak jedzenie, seks itp. – które również wymagają wysiłku i są też zawsze obarczone ryzykiem fatalnych skutków ubocznych, takich jak przejedzenie czy choroby weneryczne.

Przy takim podziale przyjemności oczywiste staje się, że należy maksymalnie czerpać z przyjemności biernych, a przyjemności czynne traktować ostrożnie i zawsze rozważać, czy bilans cierpienia i przyjemności przy korzystaniu z nich nie jest negatywny.

Aby jednak móc kontrolować świadomie swoje dążenia do osiągania przyjemności czynnych, należy rozwijać w sobie cnotę panowania nad swoimi potrzebami. Cnota ta w ujęciu Epikura, w odróżnieniu od Arystotelesa, nie była wartością samą w sobie. Miała być tylko narzędziem do osiągnięcia maksimum przyjemności i minimum cierpienia. Epikur zauważył, że przyjemności bierne, a zwłaszcza odczuwanie czystej radości życia, nie wymagają posiadania potrzeb i są praktycznie zawsze dostępne, zaś odczuwanie przyjemności czynnych wymaga dwóch warunków: odczuwania potrzeby zaspokojenia jakiejś zachcianki i warunków umożliwiających jej zaspokojenie.

Potrzeby dzielił Epikur na trzy rodzaje:

• potrzeby fizyczne wynikające z konieczności utrzymania życia – takie jak pragnienie i głód – potrzeb tych nie da się ignorować, ale należy je zaspokajać ostrożnie, tak, aby uniknąć przesycenia.

• potrzeby fizyczne nie wynikające z konieczności utrzymania życia – takie jak chciwość, pożądliwość seksualna, żądza władzy itp. – potrzeby te należało wg Epikura wytłumiać, gdyż tylko niepotrzebnie narażały one na cierpienie.

• potrzeby duchowe – takie jak żądza wiedzy, ciekawość, potrzeba miłości itp. – z tego rodzaju potrzebami należało wg Epikura postępować ostrożnie – jeśli istniały dogodne warunki do ich zaspokojenia, można było sobie na to pozwolić, jeśli jednak ich osiągnięcie byłoby zbyt trudne, należało je w sobie wytłumić.

Epikur zalecał zatem cieszenie się drobnymi przyjemnościami dnia codziennego, unikanie nadmiernego wysiłku, jednak bez ignorowania własnych podstawowych potrzeb, regularne i skromne odżywianie się i wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb. Epikur zauważył też, że w odczuwaniu przez ludzi ich naturalnej radości życia przeszkadzają rozmaite lęki, które dzisiaj określilibyśmy jako egzystencjalne. Lęki te to: strach przed śmiercią, lęk przed gniewem bogów, lęk przed cierpieniem, obawa przed niemożnością. osiągnięcia szczęścia. Według Epikura jego filozofia jest poczwórnym lekarstwem na te choroby.

Metafizyka – atomizm epikurejski, Zdaniem Epikura problem lęku przed śmiercią i gniewem bogów rozwiewało przyjęcie atomistycznego poglądu na świat. Pogląd ten przyjął od Demokryta, znacznie go jednak rozwinął. Epikur zgadzał się z podstawowymi tezami Demokryta, że wszystko co istnieje, stworzone jest z niezniszczalnych atomów, których rozmaite konfiguracje i układy tworzą cały widzialny świat. Aby poznać ten świat, trzeba więc poznać prawa rządzące atomami oraz ich rodzaje, gdyż poznanie ich umożliwi pełną kontrolę nad otoczeniem człowieka. Wynikało z tego, że nawet jeśli bogowie istnieją, to nie mają wpływu na rzeczywisty świat atomów, w którym my żyjemy, lecz co najwyżej "bujają gdzieś w obłokach", nie interesując się zupełnie losem ludzi. Do pierwotnego atomizmu Demokryta Epikur dodał wiele nowych koncepcji i teorii, po to, aby odeprzeć rozmaite zarzuty innych filozofów. Przykładem takiej modyfikacji było przyjęcie, że istnieje specjalny rodzaj atomów, które są odpowiedzialne za istnienie duszy i wszelkie zjawiska intelektualno-psychiczne. Wg Epikura atomy te nie różniły się jednak jakościowo od innych oprócz tego, że były wyjątkowo lekkie i ruchliwe. Ciało człowieka było wg Epikura przeniknięte tymi atomami we wszystkich miejscach, choć główna ich koncentracja występowała w głowie, sercu i zmysłach. Przy takich założeniach śmierć stawała się po prostu rozpadem atomów ciała i ich uwolnieniem do otoczenia, gdzie mogły się one zmieszać z innymi atomami i w pewnym momencie ponownie stworzyć nowe życie. Dotyczyło to też atomów duszy. Te ostatnie, jako najlżejsze i najbardziej ruchliwe, rozpierzchały się wg Epikura najszybciej i dlatego człowiek nie musiał obawiać się śmierci. Jeśli bowiem jeszcze żył, to nie mógł czuć samego aktu umierania, zaś po śmierci już nie istniał i co za tym idzie, nic nie czuł. Tak więc nikt nie ma szansy odczuć swojej śmierci jako cierpienia. Tym rozważaniem Epikur starał się zażegnać lęk przed śmiercią.

Epistemologia – konsekwentny sensualizm. Teoria poznania Epikura służy przede wszystkim rozwijaniu cnoty, rozumianej jako umiejętność racjonalnego panowania nad swoim potrzebami lub ich jak najprostszego realizowania. Epikur całkowicie odrzucał koncepcje platońskie, że istnieją jakieś wrodzone idee, które można poznawać na drodze dedukcji. Dla niego całe poznanie sprowadza się do analizy bodźców docierających do zmysłów, a idee są tylko ich uogólnieniami, pomagającymi myśleć i radzić sobie w życiu. Niewątpliwie dużym osiągnięciem Epikura było staranne przeanalizowanie drogi powstawania tak rozumianych idei, która później została z niewielkimi zmianami zaadaptowana przez Johna Locke'a i jego następców. Epikur stworzył tę koncepcję poznania głównie po to, aby móc zasadnie odrzucać argumenty stoików i sceptyków.

Wg Epikura, schemat ludzkiego poznania przedstawiał się następująco:

• Zmysły bierne (dotyk, węch, smak) odbierają bodźce przez bezpośredni kontakt z atomami otoczenia.

• Zmysł czynny – czyli wzrok, "wysyłał" do otoczenia strumień atomów duszy, które się "odbijały" od przedmiotów i wracając do oczu generowały wrażenie ich widzenia.

• Bodźce te były w zmysłach odbierane jako wrażenia pierwotne, które były wg Epikura odpowiednimi konfiguracjami atomów duszy, będącymi odpowiednikami takich samych konfiguracji zwykłych atomów w świecie zewnętrznym.

• Wrażenia pierwotne – mogą być błędne (np. możemy śnić), ale struktura naszej duszy umożliwia przez porównywanie z pamięcią innych wrażeń stwierdzenie, czy są one prawdziwe, czy też trzeba je odrzucić.

• Zaakceptowane wrażenia pierwotne stają się już pre-ideami, które następnie są porządkowane i wielokrotnie składane, aż do uzyskania uogólnionych, abstrakcyjnych pojęć, którymi możemy się już posługiwać w naszym myśleniu. Te abstrakcyjne pojęcia jednak nadal są tylko konfiguracjami atomów duszy, tyle że nie mającymi już dosłownych odpowiedników w świecie zewnętrznym, lecz tylko będącymi ich dalekimi echami.

Główna krytyką epikureizmu był pogląd znanych i cenionych filozofi które glosiły zrównoważenie i spokój. Epikureizm w czasach współczesnych Epikurowi, oprócz ataków czysto ideologicznych, był najsilniej atakowany przez stoików i sceptyków. Sceptycy kwestionowali istnienie atomów i zauważali, że nie ma żadnych dowodów na ich istnienie, a cała konstrukcja atomistyczna kłóci się z codziennym doświadczeniem większości ludzi, którzy odbierają swoimi zmysłami materię jako substancję ciągłą. Stoicy wytykali epikurejczykom przede wszystkim podstawową niekonsekwencję ich systemu. Stwierdzali, że jeśli wszystkim rządzą prawa mechaniki ruchów atomów, to świat staje się ściśle deterministyczny. Znając bowiem położenie i kierunek ruchu wszystkich atomów dałoby się przewidzieć jego przyszłość w najdrobniejszych szczegółach, a skoro tak, to wszyscy ludzie są ściśle zdeterminowani w swoich działaniach przez układ swoich atomów i nie ma mowy o istnieniu wolnej woli, co podważało cały sens etyki epikurejskiej. W czasach nowożytnych epikureizm był akceptowany przez wielu ludzi w jego części etycznej, z całkowitym odrzuceniem atomizmu. Jako system etyczny epikureizm był jednak atakowany (zwłaszcza przez myślicieli chrześcijańskich) za: egoizm – niewątpliwie podstawą całego epikureizmu jest egoizm, czyli nacisk na pilnowanie własnego interesu, rozumianego jako dostęp do jak największej ilości przyjemności. Taka postawa życiowa oznacza jednak ignorowanie wielu spraw, które większość ludzi uważa za niezbędne do szczęśliwego życia – takich jak posiadanie rodziny, potomstwa czy pozostawanie w silnej więzi ze społeczeństwem. Utrzymanie się w stanie łagodnego, epikurejskiego egoizmu oznacza konieczność odcięcia się od swoich bliźnich murem obojętności, który na dłuższą metę unieszczęśliwia i osamotnia. Elitaryzm – w praktyce mało kto może sobie pozwolić na życie w duchu epikurejskim. Większość ludzi jest uwikłana w walkę o przetrwanie swoje i swoich najbliższych i nie ma zbyt wiele czasu na filozoficzne dysputy, czy utrzymywanie niezobowiązujących przyjaźni. W praktyce, dla większości ludzi przyjemności "epikurejskie" to niedostępny luksus.

Najważniejszymi Przedstawicielami epikureizmu wraz z ich dziełami to: Epikur (ur. 341 r. p.n.e., zm. ok. 270 r. p.n.e.) "Listy", "Sentencje", "Główne myśli"; Amynomachos z Aten (spadkobierca szkoły po Epikurze); Metrodoros z Lampsaku – najbliższy i najwierniejszy współpracownik Epikura; Polyajnos z Lampsaku – najbardziej ceniony filozof Ogrodu; Arystobul (Aristobulos) – jeden z trzech braci Epikura; Chairedemos – jeden z braci Epikura; Hermarchos z Mityleny – spadkobierca Ogrodu, odziedziczył bibliotekę Ogrodu, następca Epikura.

Epikureizm jest jedną z dwóch najważniejszych antycznych filozofii życia. Dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Były to więc przede wszystkimi systemy etyczne. Najbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, jak sam powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas".

Etyka umiarkowanego hedonizmu

Epikureizm był jako system etyczny z gruntu hedonistyczny, tj. zakładał, że dobro równa się przyjemności i dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym suma doznanych przyjemności jest większa niż suma cierpienia.

Epikur stał na stanowisku, że zanim skorzysta się z jakiejś przyjemności należy rozważyć, czy suma ewentualnego cierpienia, które będzie związane z osiągnięciem tej przyjemności, nie będzie większa od niej samej.

W tym celu Epikur stworzył swoją teorię różnych rodzajów przyjemności (rachunek przyjemności), które następnie usystematyzował wg wartości. Za najbardziej wartościowe przyjemności uważał te, których osiągnięcie nie wymaga wysiłku i które nie są związane z przykrymi następstwami. Oto ów podział przyjemności, ułożony od najlepszych do najbardziej podejrzanych:

• radość samego życia – absolutnie podstawową przyjemnością (i najbardziej cenną) jest czysta radość życia. Wg Epikura, gdyby człowieka odciąć nagle od wszelkich bodźców zewnętrznych, odczuwałby on przyjemność z samego faktu istnienia.

• inne przyjemności bierne, czyli nie wymagające świadomego wysiłku – takie jak współodczuwanie radości życia innych istot, podziwianie tworów natury, niezobowiązująca przyjaźń itp.

• przyjemności czynne – czyli wymagające wysiłku w ich osiągnięciu i często też związane z przykrymi konsekwencjami. Przyjemności te dzieliły się jeszcze na:

  • duchowe – takie jak czytanie, oglądanie przedstawień teatralnych, dysputa filozoficzna itp. – które co prawda wymagają wysiłku, ale nie są raczej związane z przykrymi dolegliwościami.

  • fizyczne – takie jak jedzenie, seks itp. – które również wymagają wysiłku i są też zawsze obarczone ryzykiem fatalnych skutków ubocznych, takich jak przejedzenie, czy choroby weneryczne.

Przy takim podziale przyjemności oczywiste staje się, że należy maksymalnie czerpać z przyjemności biernych, a przyjemności czynne traktować ostrożnie i zawsze rozważać, czy bilans cierpienia i przyjemności przy ich korzystaniu nie jest negatywny.

Aby jednak móc kontrolować świadomie swoje dążenia do osiągania przyjemności czynnych, należy rozwijać w sobie cnotę panowania nad swoimi potrzebami. Cnota ta w ujęciu Epikura, w odróżnieniu od Arystotelesa, nie była wartością samą w sobie. Miała być tylko narzędziem do osiągnięcia maksimum przyjemności i minimum cierpienia.

Epikur zauważył, że przyjemności bierne, a zwłaszcza odczuwanie czystej radości życia, nie wymagają posiadania potrzeb i są praktycznie zawsze dostępne, zaś odczuwanie przyjemności czynnych wymaga dwóch warunków:

odczuwania potrzeby zaspokojenia jakiejś zachcianki

warunków umożliwiających jej zaspokojenie.

Potrzeby dzielił Epikur na cztery rodzaje:

potrzeby fizyczne wynikające z konieczności utrzymania życia – takie jak pragnienie i głód – potrzeb tych nie da się ignorować, ale należy je zaspokajać ostrożnie, tak, aby uniknąć przesycenia.

potrzeby fizyczne nie wynikające z konieczności utrzymania życia – takie jak chciwość, pożądliwość seksualna, żądza władzy itp. – potrzeby te należało wg Epikura wytłumiać, gdyż tylko niepotrzebnie narażały one na cierpienie.

potrzeby duchowe – takie jak żądza wiedzy, ciekawość, potrzeba miłości itp. – z tego rodzaju potrzebami należało wg Epikura postępować ostrożnie – jeśli istniały dogodne warunki do ich zaspokojenia, można było sobie na to pozwolić, jeśli jednak ich osiągnięcie byłoby zbyt trudne, należało je w sobie wytłumić.

W sumie więc Epikur zalecał cieszenie się drobnymi przyjemnościami dnia codziennego, unikanie nadmiernego wysiłku, ale jednak bez ignorowania własnych podstawowych potrzeb, regularne i skromne odżywianie się i wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb.

Epikur zauważył też, że w odczuwaniu przez ludzi ich naturalnej radości życia przeszkadzają rozmaite lęki, które dzisiaj określilibyśmy jako egzystencjalne.

Metafizyka - atomizm

Zdaniem Epikura, problem lęku przed śmiercią i gniewem bogów rozwiewało przyjęcie atomistycznego poglądu na świat. Pogląd ten przyjął od Demokryta, znacznie go jednak rozwinął.

Epikur zgadzał się z podstawowymi tezami Demokryta, że wszystko co istnieje, stworzone jest z niezniszczalnych atomów, których rozmaite konfiguracje i układy tworzą cały widzialny świat. Aby poznać ten świat trzeba więc poznać prawa rządzące atomami oraz ich rodzaje, gdyż poznanie ich umożliwi pełną kontrolę nad otoczeniem człowieka. Wynikało z tego, że nawet jeśli bogowie istnieją, to nie mają wpływu na rzeczywisty świat atomów, w którym my żyjemy, lecz co najwyżej "bujają gdzieś w obłokach", nie interesując się zupełnie losem ludzi.

Do pierwotnego atomizmu Demokryta Epikur dodał wiele nowych koncepcji i teorii, po to, aby odeprzeć rozmaite zarzuty innych filozofów. Przykładem takiej modyfikacji było przyjęcie, że istnieje specjalny rodzaj atomów, które są odpowiedzialne za istnienie duszy i wszelkie zjawiska intelektualno-psychiczne. Wg Epikura, atomy te nie różniły się jednak jakościowo od innych, oprócz tego, że były wyjątkowo lekkie i ruchliwe. Ciało człowieka było wg Epikura przeniknięte tymi atomami we wszystkich miejscach, choć główna ich koncentracja występowała w głowie, sercu i zmysłach.

Przy takich założeniach śmierć stawała się po prostu rozpadem atomów ciała i ich uwolnieniem do otoczenia, gdzie mogły się one zmieszać z innymi atomami i w pewnym momencie ponownie stworzyć nowe życie. Dotyczyło to też atomów duszy. Te ostatnie, jako najlżejsze i najbardziej ruchliwe, rozpierzchały się wg Epikura najszybciej i dlatego człowiek nie musiał obawiać się śmierci. Jeśli bowiem jeszcze żył, to nie mógł czuć samego aktu umierania, zaś po śmierci już nie istniał i co za tym idzie, nic nie czuł. Tak więc nikt nie ma szansy odczuć swojej śmierci jako cierpienia. Tym rozważaniem Epikur starał się zażegnać lęk przed śmiercią.

Epistemologia – konsekwentny sensualizm

Teoria poznania Epikura służy przede wszystkim rozwijaniu cnoty, rozumianej jako umiejętność racjonalnego panowania nad swoim potrzebami lub ich jak najprostszego realizowania.

Niewątpliwie dużym osiągnięciem Epikura było staranne przeanalizowanie drogi powstawania idei, która później została z niewielkimi zmianami zaadaptowana przez Johna Locke'a i jego następców. Epikur stworzył tę koncepcję poznania głównie po to, aby móc zasadnie odrzucać argumenty stoików i sceptyków.

Wg Epikura, schemat ludzkiego poznania przedstawiał się następująco:

• Zmysły bierne (dotyk, węch, smak) odbierają bodźce przez bezpośredni kontakt z atomami otoczenia.

• Zmysł czynny – czyli wzrok, "wysyłał" do otoczenia strumień atomów duszy, które się "odbijały" od przedmiotów i wracając do oczu generowały wrażenie ich widzenia.

• Bodźce te były w zmysłach odbierane jako wrażenia pierwotne, które były wg Epikura odpowiednimi konfiguracjami atomów duszy, będącymi odpowiednikami takich samych konfiguracji zwykłych atomów w świecie zewnętrznym.

• Wrażenia pierwotne – mogą być błędne (np. możemy śnić), ale struktura naszej duszy umożliwia przez porównywanie z pamięcią innych wrażeń stwierdzenie, czy są one prawdziwe, czy też trzeba je odrzucić.

• Zaakceptowane wrażenia pierwotne stają się już pre-ideami, które następnie są porządkowane i wielokrotnie składane, aż do uzyskania uogólnionych, abstrakcyjnych pojęć, którymi możemy się już posługiwać w naszym myśleniu. Te abstrakcyjne pojęcia jednak nadal są tylko konfiguracjami atomów duszy, tyle że nie mającymi już dosłownych odpowiedników w świecie zewnętrznym, lecz tylko będącymi ich dalekimi echami.

Można więc powiedzieć, że po wyczyszczeniu tego schematu z rozważań o atomach duszy, otrzymujemy klasyczny, empiryczny schemat ludzkiego poznania – bodźce – wrażenia pierwotne – idee pierwotne – idee wtórne.

Podsumowując tą pracę chciałabym zebrać najważniejsze myśli Epikura w jedną całość. Człowiek łaknący szczęścia nie jest pozostawiony samemu sobie. Żyje wśród innych ludzi i musi rozumnie urządzić własną egzystencję. Nie wolno mu krzywdzić innych, aby samemu od innych krzywdy nie doznać. Powinien żyć w zgodzie z otoczeniem i być pożytecznym, wspomagając tych którzy na to zasługują. Podporządkować się zasadom społecznego współżycia i zabiegając o wspólne dobro. Potrzeba bezpieczeństwa skłania człowieka do panowania nad zaborczym samolubstwem, do walki z krzywdą – a to stanowi warunek wzajemnej współpracy i sprawiedliwości. I dopiero we właściwie zorganizowanym społeczeństwie możliwa jest wzajemna życzliwość, która usuwa przyczyny krzywd i cierpień. Doktryna moralna Epikura zjednała mu „przyjaciół taką liczbę, ze i miasta całe nie mogły ich pomieścić”. Uznano go za wynalazcę etycznej mądrości, która umożliwia szczęście człowieka na ziemi. Widziano w nim dobroczyńcę, był uwielbiany przez swoich przyjaciół i uczniów. Jago ogród stał się miejscem pracy nad doskonaleniem wewnętrznym.

BIBLIOGRAFIA:

Tatarkiewicz W. (2005) Historia filozofii. Warszawa, PWN

Legowicz J. (1976) Zarys historii filozofii. Warszawa, PWN

Neumann G. (2003) Epikureizm. Przeł. A. Rytmowska, Olsztyn, Adiaphora.

Stępień A.B. (2007) Wstęp do filozofii. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN

http://pl.wikipedia.org/wiki/Epikureizm#Epistemologia_.E2.80.93_konsekwentny_sensualizm

www.zrodla.historyczne.prv.pl