Poglądy etyczne Epikura

EPIKUR

Drugi nowy system hellenistyczny jeszcze dalej
odbiegł od idealizmu i był wyrazem krańcowego,
trzeźwego i pozytywnego sposobu myślenia. W
fizyce głosił materializm, w etyce hedonizm, w
logice sensualizm. Filozofię teoretyczną
podporządkował całkowicie praktycznym celom
życia. Kładł nacisk na etykę, traktując inne działy
tylko jako służebne. Stworzony został przez
Epikura w tym samym czasie, co system stoicki.
Szkoła Epikura założona w Atenach na progu
III w. miała zwolenników do końca okresu
hellenistycznego i stanowiła w nim czwarty wielki
obóz filozoficzny.

Okres hellenistyczny

W centrum Aten, na froncie bramy, prowadzącej do domu
otoczonego ogrodem, widniał napis:
Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj najwyższym
dobrem jest przyjemność.

Obietnica szczęścia miała skłonić przechodnia to
przekroczenia bramy, porzucenia świata, wojen,
przewrotów politycznych, wstrząsów socjalnych.
Bo tylko z dala od wojennego rozgwaru i politycznych
namiętności można osiągnąć prawdziwy spokój i
opanowanie. I tylko wiodąc życie uporządkowane i
rozumne, wśród przyjaciół, na łonie natury, z dala od walk
partyjnych, można zdobyć szczęście. Jest ono bowiem
sprawą indywidualną świadomości człowieka i w nim
samym się znajduje. Dlatego należy usunąć się ze świata
politycznego czynu i lathe biosas – żyć w ukryciu.

Taka była deklaracja szkoły filozoficznej założonej
w 306 roku p.n.e. przez Epikura. Charakteryzowała
ja postawa rezygnacji ze społeczno- politycznego
działania. Rezygnacja ta była wyrazem tragicznych
doświadczeń. Stanowiła refleks sytuacji bez
wyjścia, potęgującego się kryzysu społecznego,
który zapowiadał nieuchronny zmierzch świata
greckiego.

Poprzednicy

Atomiści i cyrenaicy byli głównymi
poprzednikami epikurejczyków. Od atomistów
Epikur przejął materialistyczną i mechanistyczną
fizykę a od Cyrenaików- hedonistyczną etykę i
sensualistyczną logikę. Wiele teorii, zwłaszcza w
dziedzinie filozofii przyrody, zapożyczył z dawnej
filozofii, dał tym nowy odcień, a zwłaszcza nowy
sens życiowy.

Życie Epikura



Żył w latach 341 – 270 r. p.n.e., urodzony na wyspie
Samos, ale Ateńskiego pochodzenia, zamieszkał w
Atenach jako 18-letni młodzieniec. Wówczas Ksenokrates
zarządzał już Akademia, a Arystotes żył jeszcze, ale
przebywał już w Chalkis. Epikur słuchał filozofów różnych
kierunków. Przez demokrytejczyka Neuzyfanesa poznał
atomizm. Poznał również poglądy sceptyka Pirrona.



W 603 roku p. n. e założył własną szkołę w ogrodzie (stąd
mowa o „ogrodzie Epikura” i o „filozofach z ogrodu), którą
prowadził aż do śmierci. Wbrew wrogom był człowiekiem
o charakterze szlachetnym, o wysokim poziomie
moralnym, o prostym trybie życia.

• Życie Epikura przebiegało w okresie szczególnie
dramatycznym. Jako młodzieniec był on widzem
narodzin i rozkwitu imperium Aleksandra

Wielkiego.

Jako mąż dojrzały był świadkiem jego rozkładu i
zażartych walk diadochów o sukcesje po
Aleksandrze.

• Jego ojczyzna, Ateny, stała się obiektem
wyniszczających wojen i przewrotów politycznych- obce
zabory i zaciekłe batalie partii politycznych, nieustannie
zmieniające się rządy, spustoszenie kraju i potęgujący
się opór niewolników, przeradzający się w otwarte bunty.

• Epikur głęboko bolał nad nieszczęściami ojczyzn. Czuł
się jednak bezradny. Stronił więc programowo od udziału
w życiu społecznym. Ale odwracając się od polityki cały
swój wysiłek skierował ku jednostką, zabiegając o ich
dobro i szczęście.

• Pisma jego były bardzo liczne i różnorodnej
treści. Diogenes Laertios wspomina o 300
napisanych księgach przez Epikura, a wymienia
tytuły 40 dzieł. Dzięki Diogenesowi przechowały
się „Zasady’’ Epikura oraz 3 jego listy,
zawierające zarys fizyki, meteorologii i etyki.
Poza tym odnaleziono części jego wielkiego
dzieła „37 ksiąg o naturze’’. Reszta zaginęła.

Poglądy
Epikura

I. ETYKA

1. Hedonizm i radość życia.
Zarówno punkt wyjścia jak i cel filozofii był w epikureizmie ten
sam, co w innych systemach hellenizmu: punktem wyjścia
było założenie, że szczęście jest największym dobrem, zaś
celem jest wyjaśnienie, na czym szczęście polega i jak je
można osiągnąć. Szczęście polega na doznawaniu
przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Epikur
pojął doskonałość hedonistycznie, podczas gdy inne szkoły
widziały doskonałość w czymś zupełnie innym niż doznawanie
przyjemności. Hedonizm trwale skojarzył się z imieniem
Epikura, ale nie był on jego wynalazkiem, gdyż był już dawniej
wyznawany przez Arystypa. Epikur dał natomiast
hedonizmowi oryginalna postać, bardzo daleką od
przeciętnego hedonizmu Arystypa.

• Podstawową myślą Epikura było, że do szczęścia
wystarcza brak cierpienia. Brak cierpienia bowiem
odczuwamy iż jako przyjemność. Naturalny stan
człowieka, gdy nic dobrego i nic złego go nie spotyka
jest stanem przyjemnym. Sam proces życia, samo życie
jest radością. Jest to radość wrodzona, o która nie
potrzebujemy zabiegać, gdyż nosimy ja w sobie. Jako
wrodzona, jest niezawodna. Niech tylko ciało będzie
zdrowe i dusza spokojna, a życie będzie rozkosze.
Jest to najistotniejszy punkt epikureizmu: że w nim
hedonizm łączy się z kultem życia. Życie jest dobrem, i
to jedynym, jakie naprawdę jest nam dane.

2. Przyjemności zewnętrzne.
Radość życia jest głównym składnikiem szczęścia, ale nie jest
jedynym. Oprócz tej wewnętrznej radości istnieją przyjemności
powodowane przyczynami zewnętrznymi. Te są całkowicie
innego typu niż tamta żywiołowa przyjemność życia.
Wymagają działania pozytywnych przyczyn, gdy do tamtych
wystarcza brak cierpienia. Dla osiągnięcia pozytywnych
przyjemności musza być spełnione dwa warunki: trzeba mieć
potrzeby i trzeba, mieć je zaspokojone. Tymczasem tamta
radość życia odczuwa się wtedy, gdy nie jest się
zaabsorbowanym przez potrzeby i ich zaspokajanie.
Przyjemność negatywną odczuwa ten, czy jego spokoju żadne
bodźce i zmiany nie mącą, przyjemności zaś pozytywnej może
doznać tylko ten, kto podlega bodźcom i zmianom.
Te dwa gatunki przyjemności nie są sobie równe. Tylko w
przyjemności negatywnej przy braku potrzeb, człowiek jest
zupełnie wolny od cierpienia. Gdzie zaś są potrzeby, tam
zawsze grozi ich niezaspokojenie; a i samo zaspokojenie
złączone jest z cierpieniem.

„Najwięcej przyjemności ma ten, kto ma najmniej potrzeb’’

• Przyjemności pozytywne są dwojakiego rodzaju bądź
fizyczne, bądź duchowe. Stosunek ich jest taki, że cielesne są
bardziej zasadnicze, gdyż duchowe nie mogłyby istnieć bez
nich. Są bowiem (np. przyjemność jedzenia) związane z
podtrzymywaniem życia, a życie jest pierwszym warunkiem
szczęścia. Epikur mówił: „Przyjemność brzucha jest podstawą i
korzeniem wszelkiego dobra’’. Natomiast dobra duchowe są
wyższe, dają bowiem przyjemności więcej, a to dzięki temu, iż
dusza obejmuje nie tylko teraźniejszość, ale i siła wyobraźni
również przeszłość i przyszłość.
Epikur nie uznawał jakościowych różnic między
przyjemnościami. Nie ma przyjemności mniej lub więcej
szlachetnych, są tylko mniej lub więcej przyjemne. Jednakże
zalecał wyraźnie pewien sposób życia: zalecało zabieganie o
radości duchowe, szerzył kult przyjaźni i szlachetnego,
wysubtelnionego życia. Najskromniejsze przyjemności – grono
przyjaciół i kwiaty w ogrodzie- były dla epikurejczyków
największymi przyjemnościami.

3. Środki do szczęścia.

•Są dwa zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum.
Przepisy życiowe jakie dawał hedonista Epikur, były pomimo tak
krańcowego, odmiennego punktu wyjścia, identyczne z
przepisami idealistów. Natomiast uzasadnienie ich przez Epikura
było inne. Według niego bowiem cnotę należy pielęgnować
dlatego, że jest środkiem do szczęścia. Natomiast było by
nonsensem uważać ją za cenną samą w sobie i cokolwiek dla
niej samej czynić.

•Przyjaźń jest tak samo cenna, bo nie można żyć bezpiecznie i
spokojnie, nie będąc w przyjaźni z ludźmi , a nie można żyć
przyjemnie, nie żyjąc spokojnie i bezpiecznie. Niemniej przyjaźń
jest tylko środkiem a celem- zawsze i wyłącznie przyjemność.
I to tylko własna. Wszystkie wzniosłe przepisy epikurejskie
oparte były na egoizmie.
Rozum jest niezbędny do szczęścia, nie tylko aby trafnie
wybierać przyjemności, ale także wykierować myślami. Bo myśli
łatwo błądzą i wytwarzają złudy i strachy, które zakłócają
człowiekowi spokój nie uniemożliwiają szczęście.

II. FIZYKA

1. Fizyka bez bóstw.
Epikur, przekonany,że w prawdziwe wyjaśnienie jest tylko
przyczynowe, nie mógł korzystać z platońskiej,
Arystotelewskiej, a nawet stoickiej teorii przyrody. Mógł
jedynie nawiązać do Demokryta. I wytworzył, on jedyny w
okresie hellenizmu, system ściśle przyczynowy, podczas gdy
wszystkie inne szkoły rozwijały tylko metodę Platońskiego
Timaiosa. Jego teoria przyrody była w ogólnych zarysach
Demokryteńska. Była materialistyczna: przyjmowała, że
nie istnieje nic poza ciałami i pustą przestrzenią. Była
atomistyczna w opozycji do Platońskiej, Arystotelewskiej i
stoickiej koncepcji, traktujących świat jako organiczną całość:
przyjmowała, że ciała składają się z mnogości wzajemnie od
siebie niezależnych atomów.

• Materializm łączył ogólnikowo Epikura i stoików, ale zresztą
dzieliło go od nich wszystko: bo Oni byli materialistami, których
idealizm głęboko pociągał i którzy dla niego robili możliwie
największe ustępstwa. On zaś był skrajnym przeciwnikiem
idealizmu. Jego kauzalizm przeciwstawiał się stoickiemu
finalizmowi, jego atomizm – organicznej koncepcji przyrody,
jaką wyznawali stoicy, jego mechanistyczne ujęcie - stoickiemu
dynamizmowi.

• Teoria Epikura bowiem w pojmowaniu przyczyn była w
mechanistyczna. Ruch atomów tłumaczył wyłącznie ich
mechanicznym ciężarem., dlatego ruch ten odbywa się w
kierunku z góry na dół. Epikur przyjmował, że atomy spadając
odchylają się do pionu. Mniemał, że odchylenia wystarczają, by
wytłumaczyć całą różnorodność w układzie świata i jego
dziejach. Zarazem wprowadzał przez nie wolność, robił wyłom w
ściśle przyczynowej, mechanistycznej koncepcji świata.

2. Psychologia bez nieśmiertelnej duszy.
Największą trudnością dla systemu materialistycznego
stanowiło wyjaśnienie zjawisk psychicznych , ale z tej
trudności Epikur, jak zresztą ogromna większość
starożytność, niezupełnie sobie zdawał sprawę. Był
przekonany, że dusza, jako rzeczywista i czynna, musi być
cielista. Pojmował ją jakby jakiś koloid, jako materię
płynną rozprowadzoną po całym ciele, na podobieństwo
ciepła. Dusza i ciało są dwiema materiami, dwoma
rodzajami atomów, oddziaływającymi na siebie
wzajemnie. Dusza, jak wszystko cielesne jest w ruchu a
wynikiem jej ruchu jest życie i świadomość.
Różnorodności funkcji psychicznych Epikur nie umiał
wytłumaczyć, niż zakładając, że dusza składa się z
różnych materii, że jedna materia jest przyczyna spokoju,
druga – ruchu, trzecia – ciepła podtrzymującego życie,
czwarta – na czynności psychiczne.

• Dusza jest złożonym układem cielesnym, jest zniszczalna, ze

śmiercią kończy się jej istnienie. Wiara w nieśmiertelność jest
złudzeniem. Więc nieuzasadniona jest obawa śmierci to
źródło niepokoju i nieszczęść ludzkich.

• „Śmierć nas nic nie obchodzi, bo zło i dobro jest tylko tam,

gdzie można coś odczuwać zmysłami, śmierć zaś jest końcem
zmysłowego odczuwania”.

• Jak fizyka Epikura, obchodząca się bez interwencji bóstw w

przyrodzie, uwalniała od lęku przed bóstwami, tak jego
psychologia bez nieśmiertelnej dusz, miała uwolnić od
drugiego leku: przed śmiercią.

Według Epikura są 4 rzeczy unieszczęśliwiające człowieka:
1) przed niemożnością osiągnięcia szczęścia,
2) przed cierpieniem,
3) przed bogami,
4) przed śmiercią.
„Poczwórnym lekarstwem” na te 4 cierpienia miała być filozofia

Epikura. Dwa pierwsze leczyła jego etyka, dwa następne jego
fizyka.

III. LOGIKA

1. Sensualizm epistemologiczny.
Stanowisko jakie Epikur w niej zajął, było
sensualistyczne: przez wrażenia zmysłowe, i tylko przez
nie, można znaleźć prawdę. Wrażenia odtwarzają
rzeczywistość taką, jaka jest, dają poczucie oczywistości.
Epikur nie cofnął się przed absurdalnym poglądem, że sny i
halucynacje obłąkanych również są prawdziwe. Nikt nigdy nie
posunął tak daleko sensualizmu w teorii poznania. Jednak
Epikur wiedział,że ulegamy błędom i złudzeniom. Trudności
rozwiązywał w ten sposób, że błędy i złudzenia przypisywane
zmysłom, kładł wyłącznie na karb-sądu: przez to mógł już
bezpośrednie wrażenie uważać ze nieomylne. Niemniej
pozostawił fakt, że jeden i ten sam rzeczywisty przedmiot
wywołuje zupełnie odmienne wrażenia.

– wg Epikura jest to umiejętność odróżniania prawdy od fałszu. Nazwał
ją kanoniką ( gr. Kanon – miara,kryterium.)

• Dla wyjaśnienia go Epikur odwołał się do Demokrytejskiej
teorii „podobizn”: wrażenia nigdy nie kłamią, ale dotyczą
bezpośrednio nie samych przedmiotów lecz podobizn. Same
przdmioty sa poznawane tylko pośrednio, poprzez podobizny
przejście zaś od podobizn do przedmiotów może być dokonane
jedynie przy pomocy sądu – i tu grozi błąd temu, kto nie liczy
się z tym, że podobizny:
a.zmieniają się w drodze,
b.Zderzają się z podobiznami innych przedmiotów, wytwarzają
zespoły nie odpowiadające żadnemu z rzeczywistych
przedmiotów,
c. narządy zmysłowe, ze względu na swą budowę nei
przepuszczają wszystkich podobizn.

• Sensualistyczna teoria Epikura obejmowała również uczucia.
Uczucia zmysłowe, przyjemność i przykrość nigdy nie mylą.
sądy, gdy na podstawie odczucia przyjemności i przykrości
wydajemy sądy o dobru i złu. Sensualistyczna teoria dała
wtedy Epikurowi to na czym mu zależało: podwalinę dla
hedonistycznej etyki.

2. Sensualizm psychologiczny
Epikur a zwłaszcza jego uczniowie zajmowali się nie tylko
kwestia kryteriów poznania, ale także jego genezy. Badali, jak
formułują się główne pojęcia i sądy. I tu oparli się także na
wrażeniach zmysłowych. Znaczy to, że wyznawali sensualizm
również i w sensie genetyczno – psychologicznym. Ich opis, jak
z wrażeń powstają w umyśle ogólne pojęcia, nazwano indukcją
Epikurejską. Mówiła ona o tym jak w wytwarzaniu się pojęć
bierze udział wyobraźnia, pamięć, myśl.
3.Logika indukcyjna.
Chodziło tu już nie o psychologiczny opis, jak uogólniamy, lecz
o logiczny przepis, jak należy poprawnie uogólniać. Logika
indukcyjna była jedyną jaka Epikurejczycy chcieli się zajmować-
była w starożytności ich domeną. Usiłowali odnaleźć podstawę
wnioskowania indukcyjnego i dopatrzyli się jej w podobieństwie
jednych rzeczy do drugich. Nazywali też indukcję
wnioskowaniem wedle podobieństwa. Sądzili, że jej uogólnienia
obejmują nie tylko dostępne nam zjawiska, ale także rzeczy
niedostępne, czym wywołali u sceptyków zarzut dogmatyzmu.

Epikureizm

Wypływał z dwóch źródeł:
1. z kultu życia i pragnienia szczęścia,
2. z trzeźwej postawy umysłu, ufającemu tylko temu co
mu bezpośrednio jest dane, i operującego wyłącznie
konkretnymi wyobrażeniami.

Ze źródeł tych pochodzi za równo hedonistyczna etyka
jak materialistyczna fizyka i sensualistyczna teoria
poznania Epikura.

•Epikureizm to etyka, która uznaje jedynie dobra
doczesna. Czyni człowieka odpowiedzialnym za własne
szczęście i nieszczęście.

•Uważa spokój za najdoskonalszy stan człowieka i
oświecenia umysłu za jedyny środek przeciw zmorom
mącącym jego spokój, a będącym wytworem jego własnej
głupoty.

•Widzi paradoksalnie w rozumnym, cnotliwym,
kulturalnym trybie życia najlepszy środek do osiągnięcia
egoistycznego szczęścia, a w egoistycznej postawie
najpewniejsza drogę do szczęścia ogółu .

•Epikureizm to również filozofia przyrody, która wyrzekła
się czynników nadprzyrodzonych i uznaje wszelki byt za
cielesny, ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za
uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za działające
mechaniczne.

.

SZKOŁA EPIKUREJSKA

Przetrwała do IV w. n. e. Ale nieznacznie tylko
rozwinęła naukę mistrza. Epikur znalazł – w Grecji, a
epikureizmu.potem w Rzymie – więcej wyznawców niż
kontynuatorów. Ulubionym jego uczniem był
Metrodor z Lampsaku. Naukowo pracowali spośród
członków szkoły – m. in. Na polu logiki indukcyjnej –
Zenon z Sydonu ( ok. 100 r. p.n.e. ) i uczeń jego
Filodem. W Rzymie liczni byli ludzie ze sfer
pozanaukowych, którzy w Epikureizmie znaleźli
odpowiadający im pogląd na świat. Do nich należał
np. Horacjusz. W I w. p.n.e. Epikureizm rzymski znalazł
wybitnego przedstawiciela w osobie Lukrecjusza, którego
poemat „ De rerum natura”, przechowany w całości
dzięki, jest najpełniejszym pomnikiem starożytnego
epikureizmu.