29. Etyczne poglądy u stoików.
Rozum podstawą etyki. Cel życia - osiągnięcie szczęścia. Głównym nakazem etyki stoickiej jest życie zgodne z naturą. Najwyższym dobrem człowieka jest rozum. Rozum jest warunkiem życia szczęśliwego, cnoty i tym, co odróżnia człowieka od zwierząt.
I Pierwszy popęd.
„Pierwszy popęd istoty żywej zwraca się ku zachowaniu własnej istoty (...) Pierwszą troską wszystkiego co żyje jest zachować swój ustrój i zachować swoją świadomość" Ta zasada to oikeiosis - zgoda, przyciąganie - consiliatio. W człowieku, ponieważ właściwą mu istotą jest rozumność, okieiosis dąży nie tylko do zachowania i rozwoju bytu zwierzęcego, lecz bardziej jeszcze chce zachować i rozwinąć tę rozumność.
Dobrem jest więc to, co zachowuje i powoduje wzrost naszego bytu, natomiast złem jest to, co mu zagraża i go pomniejsza. Skoro człowiek składa się z części zwierzęcej i z części rozumnej toteż dobro i zło odpowiednio się rozwarstwiają. Jednak według stoików, z punktu widzenia etycznego dobrem jest jedynie to, co wzmaga rozum. Inne rzeczy, ich zdaniem, są po prostu etycznie obojętne. W konsekwencji do rzeczy moralnie obojętnych naleją zarówno wartości pozytywne (życie, zdrowie, uroda, bogactwo itp.) jak i wartości negatywne (np. śmierć, choroba, szpetota, ubóstwo). Wśród rzeczy obojętnych moralnie można wyróżnić wartości względne - to, co „godne wyboru" i to, co „godne odrzucenia". Godne wyboru - rzeczy sprzyjające zachowaniu naszego bytu zwierzęcego - wartość - aksia, godne odrzucenia ,przeciwne - apaksia.
II Cnota (arete).
Definicja sokratejska - doskonałość tego, co jest swoiste i charakterystyczne dla bytu ludzkiego. Cnota jest więc doskonałością rozumu.
Życie zgodne z naturą = życie zgodne z rozumem = życie zgodne z cnotą = życie szczęśliwe. Szczęście - doskonałe rozwinięcie i urzeczywistnienie natury ludzkiej. Przypomina to ideał współczesnej psychologii humanistycznej koncepcję tzw. samorealizacji.
Cnota jest niezależna od okoliczności zewnętrznych, nic wytwarza też szczęścia jako czegoś niezależnego. Ona sama jest szczęściem i dlatego trzeba jej pragnąć dla niej samej, a nic ze względu na przyszłą nagrodę.
Stoik w pełni wystarcza sam sobie. Cnota = wiedza = mądrość (wiedza życiowa - fronesis) „Mądrość jest wiedzą o tym, co trzeba czynić, o tym, czego czynić nie należy i o tym, co nie podpada ani pod pierwszy, ani pod drugi przypadek." Np. umiarkowanie jest wiedzą o tym, czego należy pragnąć, o tym czego trzeba unikać i o tym co nie jest ani jednym ani drugim. Cnota jest jedna - mądrość.
Cnoty dzielimy na główne i podporządkowane. Główne to cnoty kardynalne:
mądrość - odnosi się do tego co stosowne
umiarkowanie - do ludzkich popędów
męstwo - do mocy znoszenia czegoś
sprawiedliwość - do rozdziału dóbr.
Cnoty podrzędne, np. mądrości są podporządkowane: rada, namysł, bystrość, roztropność, zręczność, przezorność. Wszystkie cnoty główne i podporządkowane definiowane są jako wiedza o czymś, stąd wynika słynna stoicka teza. że „Kto ma jedną cnotę, ma wszystkie." Głupcy nie mogą być cnotliwi. Identyczność cnoty we wszystkich bytach rozumnych. Cnota może być osiągnięta przez każdego człowieka, zarówno pana jak i niewolnika. Co więcej, cnota jest identyczna zarówno u ludzi jak i bogów.
Czyn prawy - katortoma - czyny wynikające z posiadania cnoty. Czy dany czyn jest prawy nie należy sądzić po tym jaki jest jego wynik, ale trzeba go oceniać na podstawie zamiaru, który za nim stoi.
Jeżeli wynik czynu jest dobry i nawet wydaje się być zgodny z cnotą, to jeżeli nie stoi za nim zamiar to nie jest on czynem doskonałym.
III Powinność - katekon
Powinności mieszczą się w obszarze pomiędzy czynami cnotliwymi, a czynami występnymi. Są to, przede wszystkim. czyny spełniane ze względu na naturalny i fizyczny składnik człowieka. Warunek - muszą być spełniane zgodnie z naturą, czyli w sposób racjonalnie poprawny. Do powinności m. in. należy dbanie o rodzinę, przyjaciół i ojczyznę.
IV Prawo naturalne.
Stoicy tworzą koncepcję prawa naturalnego w opozycji do Epikura, dla którego prawo i sprawiedliwość były konwencjami zawieranymi przez ludzi dla zagwarantowania bezpiecznego życia, tzn. dla celów ściśle utylitarnych. Dla stoików: „Prawo jest to zaszczepiony w naturę najwyższy rozum, który nakazuje, co trzeba czynić, i zakazuje, czego czynić nie należy. Ten sam rozum utwierdzony i udoskonalony w ludzkim umyśle jest prawidłem postępowania człowieka." Prawo wywodzi się więc z samego logosu, czyli jest dane z natury, a pozytywne prawo ludzkie stanowi tylko uwyraźnienie tego podstawowego prawa naturalnego.
V Afekty i apatia.
Główną przeszkodą na drodze do cnoty są namiętności (są to też przyczyny nieszczęścia ludzi i zła w świecie). Namiętności powstają w konsekwencji błędnego sądu. Przykład: konsekwencją jakiegoś przedstawienia (dajmy na to bogactwa) jest pewne dążenie. Kiedy nie jest ono kontrolowane przez Logos mocny i prawy, który uznaje je za rzecz obojętną, ale przez Logos słaby, który bogactwu przypisuje nadmierne znaczenie. Wówczas staje się fałszywym mniemaniem, za którym idzie „nierozumne poruszenie duszy" - wtedy powstaje namiętność - patos - żądza bogactwa i skąpstwo.
Pożądanie-fałszywy sąd dotyczący przyszłego dobra; obawa - przyszłego zła; przyjemność - obecnego dobra; cierpienie - obecnego zła. Walka z namiętnościami nie polega na ich temperowaniu. Skoro namiętność jest wynikiem fałszywego sądu, to lekarstwem na nią jest prawda, czyli całkowite usunięcie, wyplenienie fałszu (albo jest namiętność, albo jej nie ma - 1 albo 0). Jest to słynna stoicka apatia, tzn. usunięcie i brak jakiejkolwiek namiętności. Szczęście jest zatem apatią, beznamiętnością. Stoicki mędrzec powinien uprawiać apatię, być niewzruszony jak skala. Ponadto mędrzec nigdy się nie myli, wszystko co czyni, czyni dobrze, mędrzec jest wielki wybitny, wzniosły i silny. Zenon rzucił się w objęcia śmierci krzycząc: „Idę, po co mnie wołasz?"
2