Mówiąc o nacjonalizmie należy wyjść od stwierdzenia, że nie ma jednej definicji tego

zjawiska, z którą zgadzałaby się większość badaczy. Funkcjonują różne koncepcje, z których

najpopularniejszy jest podział na naród polityczny i kulturowy. Ten pierwszy, uosabiany

przez nacjonalizm francuski, opiera się na założeniu, że narodowa tożsamość wynika z

przynależności do organizmu państwowego. Natomiast nacjonalizm kulturowy, widoczny na

przykładzie Niemiec, tożsamość definiuje na podstawie czynników kulturowych, czy

etnicznych.

Nacjonalizm we współczesnych stosunkach międzynarodowych można rozpatrywać

na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich stanowi praktyczną realizację idei nacjonalizmu i

objawia się w życiu społeczno – politycznym. Druga z kolei to dorobek teoretyczny, który

próbuje te wydarzenia uchwycić i włożyć w jakieś ramy.

W świetle badań możemy wyróżnić trzy wymiary współczesnego nacjonalizmu, o

których pisze C. Calhoun. Pierwszy z nich to nacjonalizm jako dyskurs. Obejmuje swoim

zakresem całą retorykę i specyficzne dla danych kręgów wersje myśli i języka

nacjonalistycznego. Jest w dużej mierze tym, co Michel Focault nazywa „formacją

dyskursywną”, czyli sposobem mówienia, który kształtuje naszą świadomość. Drugi wymiar

to nacjonalizm jako przedsięwzięcie, tzn. programy państwowe i ruchy społeczne, które dążą

do realizacji różnorakich celów związanych z ideą narodu, np. zwiększenie autonomii,

niepodległość itd. I ostatni rodzaj, nacjonalizm jako rodzaj wartościowania. Są to ideologie

polityczne i kulturalne mówiące o wyższości danej nacji. Wiążą się z pewnym etycznym

imperatywem, który zakłada, że granice narodowe powinny pokrywać się z granicami państw,

a członkowie narodu powinni postępować zgodnie z jego specyficznymi wartościami.

„Praktyczny” wymiar nacjonalizmu, przejawiający się w wymiernym działaniu

struktur społeczno – politycznych, pojawił się na arenie międzynarodowej pod koniec XVIII

w. wraz z wydarzeniami związanymi z walką o niepodległość Stanów Zjednoczonych i

Rewolucją Francuską. Przez cały XIX w. nacjonalizm był tłumiony, co szczególnie widoczne

było w czasie Wiosny Ludów. Współczesne znaczenie tego zjawiska dla ładu

międzynarodowego zostało ustanowione po I wojnie światowej, kiedy to uznano, że główną

zasadą konstytuującą stosunki międzynarodowe jest samostanowienie narodów. Powstanie

wielu nowych państw, zwłaszcza w Europie Środkowo – Wschodniej, oraz powołanie

pierwszej globalnej organizacji o charakterze uniwersalnym o nazwie Liga Narodów (a nie

np. Państw) stanowiło realizację tej idei. Kolejna fala nacjonalizmu nadeszła po upadku

komunizmu, który zgodnie z zasadą internacjonalizmu konstrukcję narodu sukcesywnie przez

całą II połowę XX w. odrzucał. Wraz z upadkiem ZSRR odżyły długo tłumione podziały.

Lata ’90 upływają pod znakiem odłączania się republik w byłym bloku radzieckim, rozpadu

Czechosłowacji i wojny w Jugosławii. Ponadto o nacjonalizmie było głośno nie tylko w

upadającym imperium, ale także w innych częściach świata. Irak napadł na Kuwejt,

stanowiący jego część w czasach kolonialnych. Erytrea uzyskała niepodległość po trzydziestu

latach nacjonalistycznych walk z Etiopią. Mieliśmy do czynienia także z mniej

spektakularnymi wydarzeniami, które jednak ukazały, że ideologia nacjonalistyczna przeżywa

renesans. Calhoun wymienia w tym obszarze sprawę Quebeku, który tylko dzięki niewielkiej

liczbie głosów oddanych w referendum pozostał przy Kanadzie, oraz Norwegię, której

społeczeństwo po raz kolejny odrzuciło akcesję do UE.

Warto odnotować, że obecny ład międzynarodowy jest z jednej strony czynnikiem

zachęcającym do nacjonalizmu, ale z drugiej ogranicza go. Zachęca, ponieważ narody nie

mają innej podstawy do pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych, niż za

pomocą suwerennych państw narodowych. Ograniczenia wynikają z założenia, że w danym

momencie wszystkie państwa są już w nim reprezentowane. Zatem aby zaistniało w nim

nowe państwo muszą zajść naprawdę wyjątkowe okoliczności. W tym kontekście można

rozpatrywać jednostronną deklarację niepodległości Kosowa z lutego 2008 r. Spowodowała

ona zażartą dyskusję zwolenników idei samostanowienia narodów ze zwolennikami zasady

integralności państw. Zakończyła się ostatecznie w Międzynarodowym Trybunale

Sprawiedliwości, który w lipcu 2010 r. wydał opinię doradczą w tej sprawie. Zgodnie z nią

jednostronna deklaracja niepodległości władz kosowskich nie była nielegalna, ponieważ w

prawie międzynarodowym nie ma przepisów zakazujących takich deklaracji. Tym samym

MTS nie ocenił legalności samej niepodległości, ta bowiem zgodnie z teorią konstytutywną

jest zależna od uznania przez inne podmioty prawa międzynarodowego. Z drugiej jednak

strony, mimo że opinia ta nie ma charakteru powszechnie wiążącej, będzie miała skutki

daleko wykraczający poza ten konkretny przypadek. W sferze politycznej posłuży do oceny

innych tego typu zdarzeń na świecie. Może także przyczynić się do rozwoju ruchów

separatystycznych, a już na pewno przysporzy argumentów zwolenników prawa do

samostanowienia, szczególnie w przypadku podmiotów, które są do tej pory nie uznawane

(np. Abchazja i Osetia Południowa).

Państwa narodowe są nadal głównymi podmiotami stosunków międzynarodowych,

choć ich rola w wyniku zjawisk związanych z globalizacją znacznie osłabła. Tym samym idea

nacjonalizmu wciąż jest jedną z naczelnych zasad konstytuujących współczesny ład

międzynarodowy. Trudno przewidywać, czy ta sytuacja ulegnie zmianie, ale można się

pokusić o stwierdzenie, że jej znaczenie będzie spadać. W wyniku globalizacji zmienia się

postrzeganie tożsamości, która stanowi jeden z podstawowych elementów narodu. Nie można

jednak ulegać pokusie bagatelizowania znaczenia nacjonalizmu, jak wielokrotnie już czyniły

państwa Zachodu. Sen o „wiecznym pokoju” Kanta niekoniecznie ziści się w najbliższym

czasie, a wydarzenia związane ze zjawiskiem nacjonalizmu na nowo zagoszczą na pierwszych

stronach gazet.