31

REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2007

MASA

ĩ

O

d dawna podejmowane są próby
wykorzystywania różnych form

masażu w usprawnianiu dzieci z zabu-
rzeniami rozwoju psychomotoryczne-
go. Nie zawsze przynoszą one zadowa-
lające rezultaty, co stanowi podstawę
do kwestionowania zasadności wprowa-
dzania elementów masażu do progra-
mu usprawniania dzieci. Dlatego w ni-
niejszym artykule chcemy podzielić się
naszym wieloletnim doświadczeniem
w tym zakresie.

Na początku postawmy sobie pytanie,

jakie problemy może pomóc rozwiązać
masaż u dzieci z zaburzonym rozwojem
psychomotorycznym? Pierwszym z nich
jest nadwrażliwość skóry, która nie za-
wsze jest na tyle silnie zaznaczona, by by-
ła łatwa do rozpoznania. Czasami przyj-
muje umiarkowany charakter i zwłasz-
cza dla rodziców dziecka, którzy prze-
bywają z nim na co dzień, może być nie-
zauważalna.

Rozwój jest silnie uzależniony od

sprawności percepcji skóry, a przy jej
nadwrażliwości, ze względu na odczu-
walny dyskomfort, dziecko może unikać
szeregu czynności, np. leżenia na brzusz-
ku czy brania do rąk przedmiotów nie-
przyjemnych w dotyku.

Drugi problem, jaki najczęściej skła-

nia nas do stosowania masażu w przy-
padku zaburzeń rozwoju psychomoto-
rycznego, to wzmożone napięcie mięśni,
zwane spastycznością. W tym wypadku
nieumiejętne wykonywanie masażu mo-
że doprowadzać wręcz do nasilenia spa-
styczności. Dlatego też stosowanie ma-

U dzieci z zaburzonym rozwojem psychomotorycznym cz

Ċsto wystĊpuje nadwraĪliwoĞü skóry o róĪnym stopniu nasilenia,

co stanowi dodatkowe utrudnienie w ich prawid

áowym rozwoju. W procesie usprawniania moĪe to byü przyczyną uzyski-

wania mniejszych efektów. Dlatego te

Ī w niniejszym artykule przedstawiono propozycjĊ modyfikacji masaĪu. Ma on na ce-

lu ograniczenie nadwra

ĪliwoĞci w obrĊbie skóry poprzez poprawienie sprawnoĞci mechanizmów odpowiedzialnych za zja-

wisko habituacji. Jest to forma masa

Īu, która po prostym instruktaĪu moĪe byü systematycznie realizowana w warunkach

domowych przez rodziców dziecka.

Mo

ĪliwoĞci wykorzystania masaĪu

u dzieci z zaburzonym
rozwojem psychomotorycznym

cz. I – Masa

Ī w nadwraĪliwoĞci skóry

sażu w usprawnianiu dzieci budzi wie-
le kontrowersji.

W tym artykule pragniemy skupić

się jedynie na możliwości wykorzysta-
nia elementów masażu w zmniejszaniu
nadwrażliwości skóry z dwóch podsta-
wowych powodów. Pierwszy to taki, że
spastyczności często towarzyszy właśnie
nadwrażliwość skóry i wtedy nie jeste-
śmy w stanie odkształcać mięśni, dopó-
ki jej nie zlikwidujemy. A drugi powód
to ograniczona objętość artykułu, któ-
ra nie pozwala na omówienie dwóch
problemów jednocześnie. Dlatego też
możliwości wykorzystania elementów
masażu w normalizacji napięcia mię-
śni spastycznych poświęcimy następ-
ny artykuł.

Nadwra

ĪliwoĞü

czucia powierzchownego

Wskutek uszkodzeń układu nerwowego
często dochodzi do zaburzenia czucia do-
tyku, a jednym z jego objawów jest nad-
wrażliwość skóry o różnym stopniu na-
silenia i nie zawsze łatwa do wykrycia,
szczególnie w przypadku, gdy do zabu-
rzenia czucia powierzchownego doszło
w okresie okołoporodowym i w konse-
kwencji dziecko wzrastało wraz z zabu-
rzonym lub niewłaściwie wykształconym
czuciem skóry. W takim przypadku dziec-
ko nie potrafi zasygnalizować występują-
cej nadwrażliwości, gdyż nie ma punktu
odniesienia do stanu prawidłowego, a ro-
dzice, przebywając z nim na co dzień,
często nie zauważają objawów nadwraż-
liwości, choć mimowolnie dostrzegają

trudności występujące podczas ubiera-
nia czy czesania. Dodatkowym utrudnie-
niem w wykryciu tego typu zaburzenia
jest jego różna lokalizacja, a utrzymywa-
nie się takiego stanu w trakcie intensyw-
nego rozwoju dziecka może mieć nieko-
rzystny wpływ.

Stale utrzymująca się nadwrażliwość

skóry może utrudniać koncentrację uwa-
gi dziecka, najpierw na etapie poznaw-
czym, a potem na etapie nauczania. Ze
względu na dużą ilość receptorów doty-
ku o nieprawidłowej percepcji, występu-
jących w obrębie dłoni i palców, zaburze-
niu może ulegać także rozwój małej mo-
toryki. W takim przypadku dziecko mo-
że unikać dotykania i chwytania przed-
miotów o mniej przyjemnej powierzch-
ni. Duża motoryka u dziecka, szczegól-
nie we wczesnym rozwoju, może również
ulegać zaburzeniu na skutek nadwrażli-
wości w zakresie czucia dotyku. Przykła-
dem tego jest chociażby unikanie leże-
nia na brzuchu i raczkowania (gdyż skóra
na przedniej części tułowia jest bardziej
wrażliwa od skóry na plecach) czy też nie-
przyjmowanie pozycji pionowej z powo-
du nadwrażliwości stóp. Takie przykłady
można mnożyć.

Habituacja – przyzwyczajenie

Jak postępować w takim przypadku? Na
podstawie naszego wieloletniego do-
świadczenia praktycznego proponuje-
my wyjść na wstępie z następującego
założenia teoretycznego, które pozwoli
nam wypracować metodykę masażu w ce-
lu poprawienia czucia skóry i tym samym

32

REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2007

MASA

ĩ

ograniczenia występowania jej nadwraż-
liwości. Punktem wyjścia jest zjawisko
habituacji, zwane też przyzwyczajeniem.
Jest to zmniejszenie częstotliwości i am-
plitudy reakcji, które występują na skutek
powtarzanej stymulacji bez udziału ada-
ptacji sensorycznej i zmęczenia.

W pewnym uproszczeniu można po-

wiedzieć, że habituacja zachodzi wtedy,
gdy podrażnienie skóry jest wielokrotnie
powtarzane, a nie towarzyszą mu żadne
czynniki powodujące wzbudzenie. Wów-
czas reakcja orientacyjna na taki bodziec
stopniowo maleje i w końcu może za-
niknąć (ryc.1). W przypadku nadwrażli-
wości skóry możemy założyć, że spraw-
ność mechanizmów habituacji jest ogra-

niczona, powodując tym samym, że re-
akcja postrzegania (orientacyjna) jest re-
akcją dominującą na bodźce oddziaływu-
jące na skórę w sposób ciągły, np. no-
sząc ubranie czy pozostając w kontak-
cie z podłożem.

Jak zatem postępować, gdy mamy do

czynienia z nadwrażliwą skórą, a reak-
cja postrzegania jest reakcją dominującą?
Najpierw powinniśmy poznać podstawo-
we cechy habituacji. Pierwsza z nich mó-
wi, że jeśli jakikolwiek bodziec wyzwa-
la specyficzną reakcję, to powtórne jego
zastosowanie prowadzi do zmniejszenia
reakcji, tzn. rozwija się przyzwyczajenie
(habituacja). Wielkość reakcji zmniejsza
się wraz z liczbą powtórzeń, aż do zaniku

reakcji na ten rodzaj bodźca (ryc. 1). Dru-
ga cecha mówi, że jeżeli przyzwyczaje-
nie w pełni się rozwinęło (nastąpiła prze-
rwa w reakcjach), to po przerwie w sty-
mulacji reakcje spontanicznie ponownie
się pojawiają (ryc. 2). Natomiast trzecia
cecha mówi, że jeżeli próby wywoływa-
nia habituacji, a następnie spontanicz-
nego przywracania reakcji powtarzają
się, to wynikiem tego jest szybsze rozwi-
janie się procesu habituacji (ryc. 3). Za-
chodzi wtedy zjawisko potencjacji przy-
zwyczajenia.

Należy także pamiętać o tym, że przy

niewłaściwym oddziaływaniu na skó-
rę można doprowadzać do utrwalania
(ryc. 4) lub wręcz pogłębiania jej nad-
wrażliwości. Jest to zasada mówiąca
o tym, że zastosowanie innego, bardzo in-
tensywnego bodźca, nazywanego „ekstra
bodźcem”, wyzwala odtworzenie (dysha-
bituację) reakcji zmniejszonej uprzednio
w wyniku habituacji (ryc. 5). Jest to ob-
jaw bardzo znany i traktowany jako pod-
stawowy dowód przeciw udziałowi zmę-
czenia w procesie habituacji. I na koniec
stwierdzenie, że przy powtórnym zastoso-
waniu nagłego bodźca („ekstra bodźca”)
efekt habituacji zmniejsza się (jest to tzw.
przyzwyczajenie dyshabituacji).

Masa

Ī w nadwraĪliwoĞci skóry

Dysponując powyższą wiedzą dotyczącą
habituacji i dyshabituacji, należy w przy-
padku nadwrażliwości skóry zadać pyta-
nie: jaką strategię powinniśmy przyjąć,
aby zmniejszyć lub zlikwidować nad-
wrażliwość skóry w zakresie czucia doty-
ku? Powyższy rodzaj wrażenia jest wywo-
ływany przez zadziałanie czynnika me-
chanicznego powodującego odkształce-
nie jedynie naskórka i warstwy brodaw-
kowatej skóry właściwej wraz z włosami
leżącymi na jej powierzchni. Dlatego naj-
lepszym czynnikiem, jaki możemy w tym
przypadku stosować, jest masaż w formie
głaskania. Może on przyjmować różne
formy i być stosowany z różną intensyw-
nością. Jednakże w przypadku oddziały-
wania jedynie na receptory dotyku należy
stosować formę bardzo delikatną.

Śledząc literaturę dotyczącą przykła-

dów wykorzystania masażu w usprawnia-
niu dzieci z zaburzonym rozwojem psy-
chofizycznym, możemy natrafić przede
wszystkich na opisy stosowania technik
głaskania o stałym rytmie i wielokrot-
nych powtórzeniach. Takie formy mają
swoje uzasadnienie w wielu ostatnio uka-
zujących się pracach, mówiących o sty-
mulującym oddziaływaniu czynnika me-
chanicznego na rozwój dziecka. Jest to
oczywiście logiczne i w pełni zrozumia-
łe, gdyż dotyk to najbardziej pierwotna
forma komunikowania się istoty żywej
z otoczeniem i z tego względu odgrywa
szczególną rolę w życiu małego dziecka.

BODZIEC

S

IŁA REA

K

CJ

I

Ryc. 1. Symboliczne przedstawienie zjawiska habituacji

BODZIEC

S

IŁA REA

K

CJ

I

Ryc. 2. Spontaniczne odnowienie reakcji postrzegania

BODZIEC

S

IŁA REA

K

CJ

I

Ryc. 3. Potencjacja przyzwyczajenia

BODZIEC

A

S

IŁA REA

K

CJ

I

BODZIEC

B

S

IŁA REA

K

CJ

I

Ryc. 4. Rozwijanie si

Ċ przyzwyczajenia w zaleĪnoĞci od intensywnoĞci bodĨca

BODZIEC

S

IŁA REA

K

C

JI

Ryc. 5. Przyzwyczajenie dyshabituacji

33

REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2007

MASA

ĩ

W tym miejscu można zadać kolejne py-
tanie: czy takie formy masażu wystarczą
do rozwiązania problemu nadwrażliwo-
ści w zakresie dotyku? Czy przypadkiem,
wykonując prosty masaż polegający na
wielokrotnym wykonywaniu głaskania,
nie doprowadzimy do utrwalenia istnie-
jącej nadwrażliwości lub też do jej po-
głębienia?

Na podstawie własnych doświadczeń

terapeutycznych z dziećmi z zaburzonym
rozwojem psychomotorycznym oraz dys-
ponując dobrym przygotowaniem mery-
torycznym z zakresu masażu, wypraco-
waliśmy jego zmodyfikowaną formę. Pod-
stawowym zadaniem w tego typu postę-
powaniu jest przede wszystkim znalezie-
nie takiej formy odkształcania powierz-
chownego skóry, którą dziecko zaakcep-
tuje i polubi. Jest to bardzo ważne, gdyż
pozwoli nam rozbudowywać z czasem ja-
kość i intensywność podrażniania skóry.
Najczęściej stosuje się szeroki, płaski pę-
dzel z miękkim, długim włosiem lub mięk-
kie futerko (rys. 6). W celu zmniejszenia
wrażliwości, możemy skórę posypać tal-
kiem. Bardzo ważnym elementem takie-
go działania jest wykonywanie głaskania
z włosem, szczególnie w pierwszym okre-
sie terapii, co jest związane z tym, że wło-
sy wyrastają ze skóry nie pod kątem pro-
stym, lecz lekko pochylone.

Pamiętając o tym, że w skórze włos

jest otoczony włóknem nerwowym two-
rzącym receptor mieszka włosowego,
w przypadku wykonywania głaskania
pod włos będziemy podrażniać dodat-
kowy receptor dotyku – receptor miesz-
ka włosowego – i tym samym znacznie
zwiększymy intensywność naszego od-
działywania. Może to doprowadzać do
nasilenia nadwrażliwości i zniechęcenia
dziecka do dalszej terapii. Natomiast for-
ma głaskania z użyciem pędzla lub futer-
ka zgodnie z przebiegiem włosa powinna
być rozpoczynana od tych obszarów skó-
ry, które wykazują najmniejszą nadwraż-
liwość. Są to zazwyczaj obszary skóry le-
żące nad prostownikami i odwodzicie-
lami, gdzie skóra jest grubsza i posiada
mniejszą ilość receptorów dotyku. Taka
forma głaskania powtarzana wielokrot-
nie pozwala na wywołanie zjawiska ha-
bituacji (rys. 7-10).

Znając mechanizm działania habitu-

acji, mamy jednak świadomość, że to nie
wystarczy do trwałego zmniejszenia nad-
wrażliwości skóry. Dlatego też po wywo-
łaniu habituacji powinniśmy zmienić in-
tensywność bodźca oddziaływującego na
skórę, np. zmieniając kierunek głaska-
nia na przeciwny (pod włos), i tym sa-
mym wywołać dyshabituację, czyli reak-
cję orientacji, a następnie ponownie po-
wrócić do głaskania z włosem, by ponow-
nie wywołać habituację. Powtarzając ta-
kie czynności wielokrotnie, uwzględnia-

jąc wrażliwość dziecka i jego wydolność,
możemy zapoczątkować rozwój przyzwy-
czajenia na podrażnienia skóry.

Jeśli metodyka głaskania w formie pę-

dzelkowania lub futerkowania będzie sys-
tematycznie powtarzana, to po pewnym
czasie może doprowadzić do poprawie-
nia sprawności mechanizmów habitu-
acji i dyshabituacji, skracając czas nie-
zbędny do ich wywoływania. Jest to moż-
liwe w wyniku uruchomienia plastycz-
ności układu nerwowego, polegającej na
reorganizacji połączeń synaptycznych
w ośrodkach nerwowych odpowiedzial-
nych za przyjmowanie i analizowanie
bodźców dotykowych pochodzących ze
skóry. Jest to oczywiście jedynie propozy-

cja wzbogacenia działań terapeutycznych
stosowanych w pracy z dziećmi z zabu-
rzonym rozwojem psychomotorycznym.
Nasze dotychczasowe doświadczenia
praktyczne oraz próby oceny efektyw-
ności tego typu działań, pomimo trudno-
ści metodologicznych, zachęcają nas do
podejmowania dalszych badań w tym kie-
runku.

‰

Część II opracowania w „RwP” 2/07.

K

RZYSZTOF

K

ASSOLIK

,

W

ALDEMAR

A

NDRZEJEWSKI

Pa

Ĕstwowa Medyczna

Wy

Īsza Szkoáa Zawodowa w Opolu

Kierunek Fizjoterapia

Rys. 6. Przyk

áad pĊdzla, który moĪe byü wykorzystany do terapii

Rys. 7. Kierunki p

Ċdzelkowania na tuáowiu

Rys. 8. Kierunki p

Ċdzelkowania na nogach

Rys. 9. Kierunki p

Ċdzelkowania na koĔczynach

górnych

Rys. 10. Kierunki p

Ċdzelkowania na stopach