Nauki Pomocnicze Historii Sztuki

1. Główne starożytne źródła późnośredniowiecznej i nowożytnej ikonografii typu historycznego, mitolo-

gicznego i sielankowo-idyllicznego.

H

ISTORIA

S

TAROŻYTNA

W latach 1450-1700 wydrukowano ok. 2,5 miliona książek historycznych starożytnych autorów. Inaczej niż dzisiaj ce-

niono u pisarzy elokwencję, oczekiwano, że będą wydawać sądy moralne – piętnować zbrodnie i wynosić cnotliwe uczynki.

Popularność poszczególnych historyków zmieniała się. W pierwszej połowie XVI w. królował Salustiusz, wiek później –

Tacyt. Czytelnicy przekładów na języki narodowe sięgali najchętniej po

Kwintusa Kurcjusza Rufusa i Józefa Flawiusza.

Począwszy od końca XVI w. coraz bardziej interesowano się wyjaśnianiem historycznych mechanizmów, co przykładało
się na popularność Polibiusza i Tacyta.

Najczęściej wydawani historycy starożytni (za Peterem Burke’iem):

1450-99:

Salustiusz, Waleriusz Maksymus, Liwiusz,

1500-49:

Salustiusz, Waleriusz Maksymus, Juliusz Cezar,

1550-99: Juliusz Cezar,

Salustiusz, Liwiusz,

1600-49: Tacyt,

Salustiusz, Florus,

1650-99:

Kwintus Kurcjusz Rufus, Florus, Salustiusz.

(Ze szczególnym uwzględnieniem wymienionych na zajęciach z Nauk Pomocniczych Historii Sztuki)



Salustiusz, Spisek Katyliny, 282 wydań w latach 1450-1700



Salustiusz, Wojna z Jugurtą, 271 wydań w latach 1450-1700



Waleriusz Maksymus,

Factorum et dictorum memorabilium

, 198 wydań w latach 1450-1700

Ukończona w 31 r. książka zawiera ok. 960 opowieści (sam autor nazywa je przykładami = exempla). Jak obiecano

w tytule znajdziemy tu co bardziej pamiętne czyny i powiedzenia, rzymskie (głównie) i obce (przeważają greckie). To

oczywiście ciekawe historie, ale Waleriuszowi Maksymusowi nie chodziło, przynajmniej nie tylko, o zabawienie czy-

telnika. Przygotował wyciąg z rzymskiej cywilizacji, rodzaj przewodnika, by inni nie musieli się przekopywać przez
morze literatury, szukając precedensu. Wszystko było teraz w jednym miejscu, posortowane tematycznie. Czołobitna

dedykacja dla Tyberiusza odzwierciedla nowe odkrycie epoki: republika nie wróci. Nowy reżim nie ufał starej arysto-

kracji, przetrzebiły ją zresztą wojny domowe i masakry politycznych oponentów. Cesarze dobierali urzędników spo-
śród niższej warstwy społecznej, urodzonych zarówno w Italii, jak i w odległych prowincjach. Ci ludzie nie odziedzi-

czyli po przodkach starorzymskich wartości, nie nasiąkli od małego tą kulturą. Musieli się nauczyć być Rzymianami.

I tu wchodzi Waleriusz Maksymus ze swoją książką. Ale zainteresowanie Republiką Rzymską nie skończyło się wraz

z upadkiem Imperium. Factorum et dictorum memorabilium czytała średniowieczna i renesansowa Europa, ba, prócz

Biblii żadne inne dzieło prozatorskie nie zachowało się w większej ilości manuskryptów.

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 Kornelię, matkę Grakchów, nazywającą synów klejnotami (il. 01),
 Koriolana, który na prośby matki i żony odstępuje od oblężenia Rzymu (il. 02).



Cezar, Komentarze, 189 wydań w latach 1450-1700



Kwintus Kurcjusz Rufus,

Historia Aleksandra Wielkiego

, 179 wydań w latach 1450-1700

Dysponujemy 8 z 10 ksiąg Historii Aleksandra Wielkiego (brak dwóch pierwszych, V., VI. i X. mają luki). O autorze

wiadomo niewiele, do tego stopnia, że obecna kombinacja imię-nazwisko-przydomek jest wynikiem naukowej speku-
lacji. Nie ma pewności, kiedy żył. Gdzieś między 31 r. p. n. e. a 224 r. n. e. (Większość badaczy wskazuje na panowa-

nie Klaudiusza lub Wespazjana) Wartość historyczna dzieła budzi wątpliwości: Kwintus Kurcjusz Rufus myli się

w geografii, w chronologii. Interesuje go przede wszystkim anegdota, retoryczny efekt. Jest moralizatorem. Czyni
uwagi, powiedzielibyśmy dziś: rasistowskie. (Persowie to np. mężczyźni zniewieściali) Zachowały się co najmniej 123

rękopisy Historii Aleksandra Wielkiego, najstarszy z nich pochodzi z IX w. Pierwsze wydanie drukiem ukazało się

w Wenecji w 1470 r. Erazm z Rotterdamu, pełen sympatii dla dzieła Kurcjusza, opatrzył wydanie bazylejskie (1517)
i paryskie (1534) komentarzem.

Jeśli chodzi o ocenę działalności Aleksandra, to warto zapamiętać prostą zasadę. Rzymianie o sympatiach prore-

publikańskich z obawy przed monarchią typu wschodniego, czy też pełni nostalgii za dawnym ustrojem – macedoń-

skiego króla nie lubili. Władcy/do jednowładzy aspirujący pozostawali pod jego urokiem, jak choćby Juliusz Cezar.

( Cezar przed grobem Aleksandra)

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 Sysygambis, matkę Dariusza, biorącą Hefajstiona za Aleksandra (il. 03),
 Aleksandra odmawiającego wypicia wody, skoro jego żołnierze muszą walczyć z pragnieniem (il. 04).



Tacyt, Germania, 164 wydań w latach 1450-1700



Liwiusz,

Dzieje Rzymu od założenia Miasta

, 160 wydań w latach 1450-1700

Tytus Liwiusz rodził się w 59 r. p. n. e. w słynącej z surowości obyczajów Patawie (dzisiejsza Padwa). Jego rodzi-

na musiała być zamożna, bo, będąc w Rzymie, dokąd się dość wcześnie przeniósł, prowadził życie wolne od trosk
materialnych. W Wiecznym Mieście otrzymał staranne wychowanie, tam też oddawał się studiom filozoficznym

i historycznym. Większość życia spędził na pisaniu Dziejów Rzymu od założenia Miasta: rozpoczęte po 27 r. p. n. e.
prace trwały aż do jego śmierci w 17 r. n. e. W miarę ukazywania się kolejnych tomów jego sława rosła. Liwiusz

pozostawał w zażyłych stosunkach z Oktawianem Augustem (mimo sympatii, z jaką wyrażał się o Pompejuszu),

a w sędziwym wieku zachęcił do prac historycznych późniejszego cesarza Klaudiusza. Pod koniec życia wrócił do
rodzinnego miasta.

Dzieje Rzymu od założenia Miasta liczyły pierwotnie 124 księgi i obejmowały czas od epoki legendarnej, to jest od

wędrówek Eneasza, po śmierć Druzusa, pasierba Oktawiana Augusta, w roku 9. (Nie wiadomo, czy taki był jego plan
pisarski, czy też może Liwiusz zamierzał pociągnąć opowieść dalej) Do naszych czasów zachowały się księgi I-X.,

obejmujące dzieje Rzymu do 293 r. p. n. e. (do III. Wojny Samnickiej), oraz księgi XXI-XLV., zajmujące się okresem

218-167 r. p. n. e. (do II. Wojny Punickiej). Streszczenia informują o zawartości pozostałych tomów, prócz tomu

CXXXVI. i CXXXVII. Zamiarem Liwiusza było przewyższyć pod względem artyzmu swoich poprzedników. Chciał

też wykazać, jak cnoty narodowe i państwowe zanikły stopniowo w ciągu całego okresu historii rzymskiej. Czasy
sobie współczesne uważał bowiem za moment absolutnego upadku. (Szansy na poprawę nie widział) Nic więc dziw-

nego – przy takich założeniach! – że idealizował i upiększał przeszłość.

Dla historyków epoki cesarstwa Liwiusz stał się wyrocznią nie podlegającą krytyce. Na nim się opierano, a jego

ujęcie historii epoki republikańskiej stało się niemal kanoniczne. Nie każdemu chciało się oczywiście przebijać przez

124 księgi; mnożyły się skróty. W średniowieczu Liwiusz nie należał do autorów powszechnie czytywanych. Dopiero

mniej więcej od XIV w. zaczęła się wyłaniać z zapomnienia jego spuścizna literacka. Pierwsze drukowane wydanie

Dziejów Rzymu od założenia Miasta – jeszcze nie całość, jaką obecnie znamy – ukazało się w Rzymie w 1469 r. Na

całość trzeba było czekać aż do 1616 r.

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 porwanie Sabinek (il. 05),
 samobójstwo Lukrecji (il. 06),
 Mucjusza Scewolę przed Prosenną (il. 07).



Swetoniusz,

Żywoty Cezarów

, 155 wydań w latach 1450-1700

Przetrwały zaledwie szczątki informacji o Gajuszu Swetoniuszu Trankwillusie. Przyszły biograf cesarzy urodził

się w rodzinie rycerskiej ok. 69 r. Trochę wiemy z listów Pliniusza Młodszego, z którym się przyjaźnił: był skromny

i niespecjalne zaradny życiowo. Szczęśliwie dla niego znajdował się zwykle ktoś, kto służył pomocą. Dzięki protekcji

Gajusza Septycjusza Klarusa Swetoniusz został sekretarzem Hadriana. Godność zapewniła mu dostęp do wszystkich
archiwów cesarskich. Przypuszczalnie na te lata (120?) przypadło wydanie Żywotów Cezarów. Jednak już w 122 r. przy-

szła niełaska: Septycjusz i Swetoniusz stracili stanowiska na dworze. Dalsze losy historyka pozostają nieznane.

Pisał wiele, ale do naszych czasów przetrwały tylko biografie cesarskie oraz fragment Żywotów sławnych mężów

(o gramatykach i retorach). Żywoty Cezarów opisują ciąg sukcesji Juliusz Cezar-Domicjan. Biografie zbudowane są

z trzech części: pierwsza to chronologiczny opis życia cesarza, druga to rubryki jego cech duchowych i fizycznych,
trzecia – opis śmierci, poprzedzonej znakami wieszczymi.

Gatunek – biografię – przejął Swetoniusz od Greków. Czytelnicy przyjęły Żywoty Cezarów z aplauzem, znajdując

w nich nie tylko dzieło historyczne, ale i, powiedzielibyśmy dzisiaj: beletrystyczne. Nowa forma wyparła dawne ujęcie
dziejów rzymskich, ograniczające się do chronologicznego przedstawienia wypadków. Swetoniusz przetrwał próbę

wieków; był czytany i naśladowany m. in. przez biografa Karola Wielkiego, Einharda, i Petrarkę. Najstarszy zacho-

wany rękopis Żywotów Cezarów pochodzi z końca IX, pierwsze wydanie drukiem – z 1470 r.

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 Cezara przed grobem Aleksandra (Żywot Juliusza Cezara) (il. 08),
 opis jego śmierci (Żywot Juliusza Cezara) (il. 09).



Tacyt,

Dzieje

i

Roczniki

, 152 wydań w latach 1450-1700

Tacyt stanowi szczyt i kres ostateczny w rzymskiej historiografii, której bogatą twórczość z czasów republiki pod-

sumował Liwiusz, usuwając w cień dawnych annalistów; podobna była rola Tacyta w odniesieniu do annalistów
epoki cesarstwa. Nie wiadomo, skąd pochodził, ani jak brzmiało jego imię: Publiusz czy Gajusz. Urodził się prawdo-

podobnie ok. 55 r. w starej rodzinie patrycjuszowskiej. Zmarł ok. 120 r. Wykształcenie, przede wszystkim retoryczne,

otrzymał w Rzymie. Ok. 75 r. zaczął przemawiać publicznie, zyskując rozgłos jako adwokat. Piętnastoletnie rządy
Domicjana (81-96) pozostawiły po sobie jak najgorsze wspomnienie: cesarz nie uznawał wolności słowa i paranoicz-

nie obawiał się o własne życie. Wypędzał filozofów i karał śmiercią senatorów, oskarżanych o udział w rzekomych
spiskach. A na obrady senatu trzeba było chodzić. I głosować zgodnie z jego wolą. Zatwierdzać wyroki. (Szczególnie

gdy było się zięciem zmarłego w niełasce konsula Agrykoli) Nic dziwnego, że Tacyt nabawił się pesymizmu, który

wielokrotnie dawał o sobie znać w jego późniejszych dziełach historycznych.

W lepszych czasach – za Trajana – rozpoczął prace nad Dziejami (104-109). Z dzieła, które liczyło, jak się sądzi,

12 ksiąg, zachowały się tylko cztery pierwsze i początek V. Obejmują one niecałe dwa lata: 69-70. Ale jakie to były

lata! Rok 69 nazywany jest Rokiem Trzech (Czterech?) Cesarzy. Zdążył się przewinąć Galba, Otho i Witeliusz, nim

na dłużej zadomowił się na tronie Wespazjan. Do tego powstania Żydów i Batawów... Po skończeniu Dziejów, Tacyt

zabrał się do pisania Roczników (110-116?). Tym razem wziął na warsztat okres wcześniejszy (14-69), rządy: Tyberiu-

sza, Kaliguli, Klaudiusza i Nerona. (Plus fragment panowania Galby) Roczniki, jak poprzednia praca, nie zachowały
się w całości. Dysponujemy księgami I-IV. (Tyberiusz), XII. (Klaudiusz) XIII-XV. (Neron) oraz fragmentami V-VI.

(Tyberiusz), XI. (Klaudiusz), XVI. (Neron). Tacyt miał tendencję do dramatyzowania wydarzeń; usuwał mniej ważne

szczegóły i uwydatniał te wstrząsające, obliczone na efekt.

Jego książki mało były czytane w starożytności i w wiekach średnich. Niedługo po ich napisaniu – jak wspomnia-

łam przy Swetoniuszu – zapanował w historiografii kierunek biograficzny. Na większą skalę zaczęto zauważać Tacyta
– i szukać u niego mądrości politycznej – w XVI w.

Co można w tych książkach (dla przykładu) znaleźć?

 inspirację dla Sprzysiężenia Klaudiusza Civilisa Rembrandta (Dzieje) (il. 10),
 inspirację dla Śmierci Germanika Nicolasa Poussina (Roczniki) (il. 11),
 inspirację dla Śmierci Seneki Rubensa (Roczniki + rzymska kopia hellenistycznej rzeźby rybaka, znana jako Umie-

rający Seneka) (il. 12-13).



Florus, Zarys dziejów rzymskich, 147 wydań w latach 1450-1700



Józef Flawiusz,

Dawne dzieje Izraela = Starożytności żydowskie

, 73 wydań w latach 1450-1700

Dawne dzieje Izraela miały – przypuszczalnie – zrehabilitować Józefa w oczach rodaków. Zwierają historię narodu

żydowskiego od stworzenia świata po rok 66. Są więc rodzajem uzupełnienia Wojny Żydowskiej, która traktuje o latach
późniejszych. Pisarze starożytni nie tylko chętnie się do Dawnych dziejów Izraela odwoływali, ale i ich autora zasypywali

pochwałami. „Greckim Liwiuszem” nazywał go św. Hieronim i ten głos przejęło średniowiecze. Popularność Józefa

Flawiusza wzrosła w epoce nowożytnej; reformacja dała ludziom do ręki Biblię, a on był doskonałym dodatkiem do

jej lektury.

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 Mojżesza następującego na koronę faraona (Tam właśnie, nie w Biblii!) (il. 14),
 że manna spadła z nieba (Tam właśnie, nie w Biblii!) (il. 15).



Józef Flawiusz,

Wojna Żydowska

, 68 wydań w latach 1450-1700

Józef urodził się w 37 r. w Jerozolimie. Pochodził z jednego z najprzedniejszych rodów kapłańskich. Nie wierzył

w powodzenie antyrzymskiego powstania (66-70) i był mu przeciwny, ale czy tego chciał, czy nie – wojna miała

wybuchnąć. Z polecenia Sanhedrynu przygotowywał na nią Galileę. Jego żołnierze uciekali na sam widok cesarskich
legionistów. Otwarte pole odpadało; pozostawała obrona w fortecach. Józef wycofał się do Jotapaty, na północ od

Nazaretu, i tam przez niemal siedem tygodni odpierał ataki. W końcu twierdza musiała się poddać. Wespazjan chciał

wysłać Józefa do Nerona, ale jeniec zapewnił, że to nie ma sensu: po co wysyłać go do cesarza, skoro zwycięski wódz
sam wkrótce cesarzem zostanie?... Dwa lata później, gdy przepowiednia się sprawdziła, Wespazjan kazał go uwolnić.

Odtąd Józef, jako wyzwoleniec, nosił przydomek Flawiusz. Podczas oblężenia Jerozolimy służył Tytusowi, synowi

cesarza, jako doradca i tłumacz.

Dzieje Wojny Żydowskiej i zdobycia Jerozolimy zamierzali Flawiusze przekazać potomności, tak jak to dawniej

zrobił Juliusz Cezar w Komentarzach. Zadnie powierzyli Józefowi. Wielu rodaków uważało autora Wojny Żydowskiej za
zdrajcę, ale Wespazjan i Tytus byli ze współpracy zadowoleni.

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 inspirację dla Zniszczenia świątyni Salomona przez wojska Tytusa Nicolsa Poussina (il. 16).



Plutarch,

Żywoty równoległe

, 62 wydań w latach 1450-1700

Plutarch z Charonei (ok. 45-120), filozof-moralista i beocki arystokrata, był zarówno patriotą lokalnym, jak

i piewcą Rzymu i Pax Romana. Pozostawił po sobie wiele pism, podzielonych na dwie grupy: Moralia (Tà ethikà)
i Vitae

(Bìoì). Traktatów moralnych zachowało się ok. 80, żywotów sławnych mężów – 48: 22 biografie paralelne

Greków i Rzymian (pierwotnie 23 pary, zebrane w Żywoty równoległe) oraz 4 osobne teksty, niepołączone w pary (po-
zostałości cyklu beockiego i cesarzy). Opisywał postaci na wpół legendarne (królowie Rzymu), bohaterów Republiki

(22 zachowane biografie), wreszcie, cesarzy (z serii obejmującej panowania Oktawiana Augusta-Witeliusza zachowały

się 2 prace, poświęcone Galbie i Othonowi). Wiele pisał o wychowaniu, na bieżąco, wraz z dorastaniem własnych
dzieci. Także Żywoty miały cel pedagogiczny: dostarczały wzorów postępowania. Część par spięta została synkryzami;

to krótkie porównania, uwypuklające podobieństwa i różnice między postaciami. Autorstwo Plutarcha bywa w ich

przypadku podważane.

Autor przyrównywał twórczość biograficzną do pracy malarza, który, oddając podobieństwo rysów twarzy, stara

się zaznaczyć tylko te elementy, które najlepiej wyrażają charakter portretowanej osoby, opuszcza natomiast mniej
istotne szczegóły. Chciał przedstawić prawdę o człowieku: wprawdzie bez pomijania słabych stron, ale też bez spe-

cjalnego ich wyplukania. W ten sposób każdy będzie mógł się w tych żywotach przejrzeć niczym w zwierciadle,

a w ukazaniu cnót bohaterów odnaleźć własny ład. Czytelnik – zakładał bowiem Plutarch – mając stale przed oczy-
ma najpiękniejsze przykłady, będzie próbował oddalić od siebie wszystko, co w nim złe.

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 Antiocha i Stratonice (Żywot Demetriusza) (il. 17),
 Mariusza i zawstydzonego, niedoszłego zabójcę (Żywot Mariusza) (il. 18).



Ksenofont,

Wychowanie Cyrusa = Cyropedia

, 54 wydań w latach 1450-1700

Ksenofont pochodził z zamożnej rodziny ateńskiej. Z domu rodzicielskiego wyniósł, prócz przekonań arystokra-

tycznych, głęboką religijność. Cenił Sokratesa, którego uczniem został na krótko przed perską wyprawą. Była to

awantura jakich mało: Cyrus Młodszy gromadził armię, by odebrać bratu koronę. Wojnę – zakończoną klęską

i śmiercią królewicza – opisał Ksenofont w Wyprawie Cyrusa = Anabazie. Nie wrócił do ojczyzny. Po bitwie pod Ko-
roneą w Beocji, gdzie walczył po stronie Sparty, a przeciw Atenom, zapadła w mieście-państwie decyzja o jego wy-

gnaniu i o konfiskacie majątku. Ksenofont zamieszkał w Skilluncie w Elidzie, gdzie otrzymał ziemię od króla Sparty.
Oręż zamienił na pług, założył rodzinę i zajął się pisarstwem. Wojna zmusiła go potem do jeszcze jednej przepro-

wadzki: w 370 r. p. n. e. przeniósł się do Koryntu. (W tym czasie wyrok wygnania uchylono, ale nie skorzystał

z możliwości powrotu do Aten) Tam też zmarł w 355 r. p.n.e., licząc ponad 70 lat.

Wychowanie Cyrusa to powieść polityczna. Ksenofont przedstawia w niej swój ideał państwa, to znaczy: monarchia,

z królem Cyrusem Starszym jako władcą. Dzieło daje nie tylko opis wychowania Cyrusa, jak należałoby się spodzie-

wać z tytułu, lecz także historię jego życia i obraz ustroju państwa perskiego. O wierność historyczną autor się nie
troszczy, bo i nie o to tu chodzi. Książka powstała prawdopodobnie po 364 lub 362 r. p. n. e.



Herodot,

Dzieje

, 44 wydań w latach 1450-1700

Herodot (ok. 485-425) nie był Jonczykiem z pochodzenia; był nim ze skłonności i tradycji. Urodził się między

Pierwszą a Drugą Wojną Perską w Helikarnasie, mieście założonym przez Dorów z Trojzeny w południowo-

zachodnim zakątku Karii w Azji Mniejszej, niemal na samej granicy obszaru kolonizacyjnego. Uwikłany w walki

przeciwko tyranowi swojego miasta musiał z ojczyzny uchodzić, ale wrócił – i wziął czynny udział w obalaniu owego

Lygdamisa. Był zwolennikiem demokracji. Wolność i równość prowadziły jego zdaniem do potęgi. (Ta wolność

i równość, ma się rozumieć, nie dotyczyła niewolników, kobiet i dzieci) Miał wiele podziwu dla współczesnego mu
Peryklesa i uznania dla Aten, w których zresztą zamieszkał. Wiele podróżował w celach naukowych.

Motywem przewodnim Dziejów są zmagania Hellenów (Zachodu) z barbarzyńcami (Wschodem), od czasów mi-

tycznych po Wojny Perskie. (Narrację kończy zdobycie Sestos na Chersonezie Trackim w 479 r. p. n. e.) Herodot
pragnie nie tylko pouczać, ale także bawić: nie gardzi tradycją ludową, zbiera baśni, nowele i powiastki. Gdy natrafia

na sprzeczne relacje, rejestruje je wszystkie, ocenę pozostawiając w rękach czytelnika. „Ja… muszę podać” – pisze –
„co się opowiada, ale bynajmniej nie jestem zobowiązany w to wierzyć; i te słowa mają się odnosić do całych mych

Dziejów.” Duży wpływ na to, jak przedstawiał historię, miał jego światopogląd: Herodot wierzył w rządy boskiej

opatrzności, która kieruje losami jednostek i ludów.

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 Tomyris maczającą we krwi głowę Cyrusa (U Herodota, ale nie w Wychowaniu Cyrusa!) (il. 19),
 sąd Kambizesa (il. 20).



Tukidydes, Wojna Peloponeska, 41 wydań w latach 1450-1700



Eutropiusz, Breviarium ab urbe condita, 40 wydań w latach 1450-1700



Polibiusz, Dzieje, 36 wydań w latach 1450-1700



Ksenofont, Wyprawa Cyrusa, 30 wydań w latach 1450-1700



Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, 25 wydań w latach 1450-1700



Kasjusz Dion Kokcejanus, Historia Rzymska, 25 wydań w latach 1450-1700

ponadto, popularne w średniowieczu:

Pseudo-Kallisthenes,

Romans o Aleksandrze

Romans o

Aleksandrze istnieje w trzech wersjach. Pierwsza jest w miarę historycznym opisem zdarzeń. Druga zbacza

w stronę fantastyki. Trzecia wzbogaca poprzednią. Aleksander opisuje swoje przygody/podboje w listach do matki, Olim-
pii, i nauczyciela, Arystotelesa: pojawia się wyspa, która okazuje się być wielorybem, podjęta zostaje (nieudana) próba zba-

dania nieba w koszu unoszonym przez orły... Król koresponduje także z Dariuszem; jeden Romans o Aleksandrze twierdzi, że
żona Aleksandra, Roxana, była córką pokonanego perskiego władcy.

Gesta Romanorum

„Czyny Rzymian” to zbiór anonimowych łacińskich przypowieści, przykładów (= exempla), spisanych według większo-

ści źródeł w Anglii (według innych w Niemczech) najprawdopodobniej na przełomie XIII i XIV w. i przeznaczonych

pierwotnie na użytek kaznodziejów. Przypowieści znajdowały inspirację w Biblii, legendach Wschodu, opowieściach rycer-
skich wczesnego średniowiecza, tekstach rzymskich, a także baśniach ludowych. To właśnie m. in. tutaj możemy przeczy-

tać, że Wegiliusz był czarnoksiężnikiem.

MITOLOGIA

Mýthos znaczy „opowieść” i jest wyrazem niezwykle pojemnym, bo może określać: baśń, legendę świątynną, poetycki

wykład świata.... Nie ma raz na zawsze ustalonego kształtu i szczegółów; postaci i wydarzenia przekazywane są i przedsta-
wiane niejednolicie. Religia starożytnej Grecji nie miała świętej księgi, nie znała ogólnie obowiązujących dogmatów, we

wszystkim niemal poza podstawową wiarą w siły większe od człowieka różniła się od znanych nam dzisiaj wielkich religii

monoteistycznych: chrześcijaństwa, judaizmu i islamu. Religia lub raczej: religie, bo było ich wiele, skoro każdy kraj, każde

miasto-państwo posiadało własnych bogów z wewnętrzną tego boskiego świata hierarchią, własne kulty i własne opowie-

ści. Nikt przy tym nie uważał, że ma monopol na prawdę, że jedne tylko jego wierzenia są prawdziwe i słuszne. W dziejach
religii greckiej daje się zaobserwować ciągły ruch, ewolucja, przyjmowanie nowych przedmiotów kultu, bóstw i obrzędów,

łączenie się i przenikanie, rozmaite interpretowanie i wartościowanie. Jeżeli w tym wszystkim możemy jednak dostrzec jakiś
system i porządek, to jest to zasługa właściwego Hellenom zmysłu porządkowania. Choć nie mieli świętej księgi, ich reli-

gię, zrąb wierzeń „porządkowała” poezja, zwłaszcza epopeja okresu archaicznego (IX -VI w. p. n. e.). Że tak było stwier-

dza już „ojciec historii”, Herodot, przepisując tę zasługę Homerowi i Hezjodowi. Ta rola literatury nie skończyła się oczy-
wiście na epoce najwcześniejszej, bo i później w tragedii i w filozofii, w utworach lirycznych i epickich trwał proces scala-

nia, porządkowania, interpretowania i systematyzowania wierzeń. Nie znaczy to, że cała literatura była „religijna”; była
tylko cała elementami religijności nasycona. Literatura religijna sensu stricto również powstawała, ale jej dzieła niemal do-

szczętnie zniszczyło zwycięskie chrześcijaństwo.

Homer,

Iliada

i

Odyseja

Homer – zakładając, że istniał konkretny Homer i że stworzył zarówno Iliadę, jak i Odyseję – był zawodowym śpiewa-

kiem działającym przed 700 r. p. n. e. Wcześnie stał się narodowym poetą greckim (dzięki temu, że posłał pod Troję
wszystkie szczepy greckie, co się więcej w dziejach nie powtórzyło). Z jego poematów uczono się historii przodków, religii,

etyki, a przede wszystkim – poezji. Jego wyobrażenia o bogach weszły na stałe do greckich wierzeń, obok pojęć wprowa-

dzonych przez drugiego, młodszego epika, Hezjoda.

Z kulturą grecką przejęli Rzymianie także Homera, który cieszył się u nich równą wziętością jak w swojej ojczyźnie. Za-

chód średniowieczny zapomniał o nim, poprzestając na wierszowanym streszczeniu Iliady, Homerus latinus. Dopiero włoskie
odrodzenie wydobyło go z zapomnienia i rozkoszowało się nim, głównie w przekładach łacińskich. Wkrótce jednak (od

połowy XVI w.) zaczęto przedkładać nad niego Wergiliusza i to poniżenie trwało aż do początku XVIII w.

Co można w tych książkach (dla przykładu) znaleźć?
 Achillesa wśród córek Likomedesa (Iliada) (il. 21),
 Odyseusza i Nauzykaę (Odyseja) (il. 22)

Hezjod,

Narodziny bogów = Teogonia

i

Prace i dni

Hezjod (gdzieś między 850-700 r. p. n. e.) był synem emigranta, Greka z eolskiej Kyme w Azji Mniejszej, niezbyt for-

tunnego kupca-armatora, który przesiedlił się przez morze do Grecji „właściwej”, osiadł w Askrze, małej miejscowości
w Beocji, i tam gospodarował jako właściciel niewielkiego chyba gospodarstwa, na nieurodzajnej ziemi. Pasąc trzody na

stokach Helikonu młody Hezjod – jak wyznawał – doznał poetyckiego objawienia. Jego owocem były Narodziny bogów. Są

one najstarszym spośród zachowanych eposem greckim o tej tematyce, wykazują jednak podobieństwa ze starą poezją
teogoniczną innych ludów, przede wszystkim starożytnego Wschodu. Hezjod opisywał narodziny kolejnych generacji

bogów, przeplatając wykład genealogiczny elementami mitu o ich następstwie we władzy (a władzę to oni przejmowali
w wyniku krwawych intryg) oraz ekskursami dotyczącymi wybranych postaci. Jako zawodowy śpiewak wystąpił w konkur-

sie urządzonym przez władcę Chalkidy na wyspie Eubei, Ganyktora, i uzyskał nagrodę – brązowy trójnóg. Po śmierci ojca

wdał się w spór o schedę z bratem, rozstrzygnięty przez miejscowych urzędników na korzyść tego drugiego. (Poeta utrzy-
mywał, że zostali przekupieni) Przegrana w procesie stała się impulsem do stworzenia poematu Prace i dni, pierwszego

w literaturze europejskiej eposu dydaktycznego, rodzaju poetyckiego kalendarza trudu rolnika.

Co można w tych książkach (dla przykładu) znaleźć?

 najstarszą wersję mitu o Pandorze (w Narodzinach Bogów, ale imię pojawia się dopiero w Pracach i dniach) (il. 23).

Owidiusz,

Metamorfozy

i

Fasti

Publiusz Owidiusz Nazo urodził się 20 marca 43 r. p.n. e. w miasteczku Sulmo (dzisiejsza Sulmona) w środkowej Italii.

Około 31 r. p. n. e. przyszły poeta został wysłany przez ojca do Rzymu, by pobierać naukę u najlepszych ówczesnych
nauczycieli. Później, zwyczajem młodzieży z zamożnych rodzin, udał się na studia do Aten, które wciąż jeszcze były głów-

nym ośrodkiem filozofii, miastem-pomnikiem wielkiej sztuki greckiej. Odwiedził również wybrzeże Azji Mniejszej i Sycylię.
Po powrocie do Rzymu rozpoczął – zgodnie z wolą rodziny – karierę urzędniczą, do której nie odczuwał ani większego

powołania, ani dostatecznej ambicji. Związał się z „salonem literackim” Messala Korwinusa.

Szczytowym okresem twórczości poetyckiej Owidiusza, a zarazem epoką najszczęśliwszą w jego życiu, były lata, w któ-

rych pracował nad dwoma wielkimi dziełami: kalendarzem poetyckim Fasti (powstało sześć pierwszych miesięcy) i poema-

tem mitologicznym Metamorfozy (pozostały bez ostatecznego szlifu). Choć nie można dziś ustalić dokładnie przedziału
chronologicznego, w którym powstały oba utwory, to jednak datą końcową był niewątpliwie rok 8. W wyniku decyzji

Oktawiana Augusta poeta musiał przerwać pracę i wyjechać – bezterminowo – do Tomi (obecna Konstancja) nad Morzem

Czarnym. Mimo podejmowanych przez naukę prób, nie udało się dociec przyczyny tej relegacji. Sprawa musiała być po-
ważna, bo nawet nowy cesarz, Tyberiusz, nie złagodził wyroku. Poeta zmarł na wygnaniu w 17 lub 18 r.

Owidiusz przystąpił do pisania Metamorfoz ok. 2 r. i pracował nad nimi do moment wyjazdu do Tomi. Starał się znaleźć

oryginalną formułę poematu, która, zachowując jedność strukturalną, pozwoliłaby połączyć w sposób swobodny, ale nie

bezładny, dowolną liczbę opowieści mitologicznych i historycznych, o różnej tematyce, tonacji i stylu. W Fast taką formułą

był kalendarz rzymskich świąt i uroczystości. W Metamorfozach tematem przewodnim są przemiany ciał pod wpływem bo-
gów (choć zdarzają się epizody ich pozbawione, jak choćby opowieść o śmierci Achillesa). Także struktura utworu opiera

się na metamorfozie (różne sposoby narracji). Zmienność urasta do powszechnej zasady bytu.

Metamorfoz y wywarły ogromny wpływ na późniejszą literaturę. Najbujniejszym okresem recepcji Owidiusza było śre-

dniowiecze. O ile odrodzenie karolińskie słusznie określano aetas Vergiliana, o tyle kres od końca XI aż do XIII stulecia

uważa się za aetas Ovidiana. Poezja Owidiusza wkracza teraz na wielką skalę do szkół, czyta się ją i studiuje, przede wszyst-
kim elegie erotyczne Sztuka kochania (ze względu na ich rzekomą wartość umoralniającą i wychowawczą). Postają „wstępy”

(= accessus) zawierające biografie poety i komentarze o charakterze moralizatorskim. Stosuje się w nich na szeroką skalę

interpretacje alegoryczne ( Ovide moralisé, pocz. XVI w.). Rozpoczyna się też przekładanie Owidiusza na języki narodowe;

proces przybiera jeszcze na sile w kolejnej epoce. Średniowieczny kult Owidiusza, którego uważano za mędrca, a nawet za
czarodzieja, przybrał w renesansie formę bardziej racjonalną: widziano w nim wielkiego poetę, a jego dzieła starano się

naśladować (Orlando szalony Ludovica Ariosta, 1532; Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa, 1581). Punkt ciężkości przenosi

się z poezji erotycznej na Metamorfozy i Heroidy (zbiór listów bohaterek mitologicznych, jak Penelopa czy Medea).

Co można w tych książkach (dla przykładu) znaleźć?

 historię Klaudii Kwinty (Fasti) (il. 24),
 romans Apolla i Leukotoe (Metamorfozy) (il. 25),
 historię Pyriama i Tyzbe (Metamorfozy; stamtąd trafiła np. do Gesta Romanorum) (il. 26).

Wergiliusz,

Eneida

Publiusz Wergiliusz Maro urodził się 15 października 70 r. p.n. e. w Andes pod Mantuą. Jego ojciec dorobił się majątku

na hodowli pszczół, dzięki czemu mógł zapewnić synowi gruntowne wykształcenie. Dzieciństwo przyszłego poety upłynę-

ło w wiejskim zaciszu, do którego rzadko docierały odgłosy coraz ostrzejszych walk o władze w Republice Rzymskiej.

Piękno tamtejszego krajobrazu wywarło silny wpływ na osobowość Wergiliusza, rozbudziło w nim miłość do przyrody
i życia z dala od miasta; później, w latach dojrzałości twórczej, znajdzie to wyraz w tematyce jego utworów. Edukację od-

bierał w Kremonie, Mediolanie i Rzymie. Najważniejszą częścią ówczesnej edukacji była retoryka; to także odbiło się moc-
no na jego poezji. W Wiecznym Mieście zainteresował się filozofią (epikureizmem) i związał z grupą awangardowych po-

etów. Neoterycy zachęcali do dbałości o formę i do erudycji poetyckiej. Stawiali na indywidualny, nacechowany sentymen-

talizmem i psychologizmem stosunek do świata przedstawionego. Lubili krótkie formy. Ich twórczość odpowiadała ich

upodobaniom i nie znajdowała szerszej aprobaty społecznej. Ta elitarność musiała nie do końca odpowiadać Wergiliuszo-
wi, skoro postanowił sięgnąć po tematykę donioślejszą i poszukać dla niej odpowiedniej formy artystycznej.

Schyłek życia Wergiliusza wypełniła praca nad Eneidą (29-19). Utwór powstał z inspiracji Oktawiana Augusta i stał się

dziełem poniekąd reprezentatywnym dla literatury epoki, wyrażając główne idee państwowe i religijne Rzymu. Czyniąc

Eneasza bohaterem poematu i wyposażając go w takie cechy jak mądrość i łagodność w sprawowaniu władzy, odwaga

i zdolność podejmowania decyzji w momentach krytycznych, dbałość o szczęście i dobrobyt narodu, zmierzał Wergiliusz
do stworzenia w jego postaci pewnego rodzaju symbolu idealnego władcy – przeprowadzenie paraleli między Eneaszem

a Oktawianem Augustem pozostawiał wyobraźni czytelnika. Nie gloryfikował brutalnego imperializmu, ale jego Rzym
z pewnością był godny władać światem: poeta podnosił wartości cywilizacyjne i kulturowe swojego kraju, jego zdolność do

ustanawiania praw, ładu i porządku. Przetrwanie Eneidy zawdzięczamy cesarzowi, który zakazał wykonać ostatnią wolę

poety: Wergiliusz polecił spalić rękopis, jeśli nie zdąży jej nadać ostatecznych szlifów.

On momentu powstania Eneida uważana była za narodową epopeję rzymską. Sława poety nie przygasła w średniowie-

czu, ba, wytworzyła się wokół jego postaci ogromna ilości fantastycznych opowieści. Wergiliusz uchodził w nich za maga
i cudotwórcę. Miał m. in. uwolnić Neapol od plag. Wznieść w Rzymie posąg, który dzwonieniem dzwoneczków informo-

wał cesarza o buncie prowincji. Był też stróżem moralności: inny jego posąg – tym razem wszystkowiedzący – wydawał

wyroki w procesach o cudzołóstwo. Lepiej! Wergiliusz nawrócił się według niektórych na chrześcijaństwo i wywierał suro-
wą zemstę na niechrześcijanach. Do popularności Eneidy przyczynił się w niemałym stopniu fakt, że stosunkowo wcześnie

rozpoczęto pracę nad jej przekładem na języki narodowe. Jeszcze przed rokiem 1400 powstało tłumaczenie na język ga-
elicki. W XV w. pojawiały się prozaiczne parafrazy we Francji i w Hiszpanii, w XVI w. przekłady – francuski (ok. 1500),

niemiecki (1515), angielski (1558, uzupełniony w 1573), włoski (1581) i polski (1590).

Co można w tej książce (dla przykładu) znaleźć?

 Eneasza uciekającego z płonącej Troi (il. 27),
 śmierć Dydony (il. 28).

SIELANKA

Boukolikós znaczy po grecku „pasterski”. Tak określano gatunek poezji o tematyce wiejsko-pasterskiej; stosunko-

wo najlepszym odpowiednikiem tego terminu w polszczyźnie jest wyraz „sielanka”. Istniały ponadto w starożytności
dwa inne terminy odnoszące się do tego gatunku, również utworzone na gruncie języka greckiego: ekloga (eklogé =

wybór) oraz idylla (eidýllion = drobna forma poetycka, obrazek poetycki). Już same nazwy związane z sielanką wska-

zują, że jej ojczyzną była starożytna Grecja; w okresie późniejszym terminy te, wraz z samym gatunkiem, przeniknęły
do literatury rzymskiej, ulegając nieznacznej latynizacji: ecloga, bucolica, idyllium. Geneza sielanki jako gatunku literackie-

go nie została do końca wyjaśniona; wbrew twierdzeniom niektórych badaczy starożytnych i nowożytnych, jakoby

źródłem bukoliki były obrzędy religijne, przeważa obecnie w nauce opinia, że gatunek ten wywodzi się z twórczości
ludowej, z pieśni pasterskich wykonywanych przy akompaniamencie fletu.

Mitycznym twórcą poezji bukolicznej był półbóg Daphnis, syn Hermesa, boga pasterzy, i nimfy. Urodził się on

na halach sycylijskich w poświęconym nimfom gaju laurowym. Stąd jego imię. Był pięknym młodzieńcem; kochały

się w nim nimfy, śmiertelniczki i bogowie. Pan nauczył go muzyki. Pasąc stada, Dafnis grał na syryndze i śpiewał

pieśni pasterskie. Zmarł młodo. Przyczyna: wielka miłość, jaką darzyła go nimfa Nomia-Pasterka. Był jej wzajemny,
przyrzekł wierność i nawet mu nieźle szło dotrzymywanie słowa. To jest do czasu, gdy córka króla Sycylii upiła go

i uwiodła. Rozgniewana Nomia pozbawiła Dafnisa wzroku. Niektórzy mówili, że go uśmierciła. Najczęściej jednak

podawano, że ślepy Dafnis pędził czas na śpiewaniu smutnych pieśni, aż wreszcie rzucił się ze skały. Lub że został

w skałę zamieniony. Lub że Hermes uniósł go do nieba. Często pojawiał się w poezji bukolicznej.

Za twórcę sielanki literackiej na gruncie greckim uważa się Teokryta z Syrakuz, który uprawiał ten gatunek na

Sycylii, na wyspie Kos i w Aleksandrii w III w. p. n. e. Większość idylli Teokryta to urocze obrazki z życia pasterzy,

którzy śpiewają o swoich romansach i kłopotach, o radościach i smutkach. Utwory Teokryta i jego naśladowców

wyrażały tęsknotę za spokojem, prostotą i swobodą życia wiejskiego. Stopniowo gatunek ulegał konwencjonalizacji;
wieś z sielanki przestała przypominać wieś rzeczywistą, była tylko malowniczym tłem. Do literatury rzymskiej gatu-

nek wprowadził Wergiliusz. Zbiór jego eklog obejmuje 10 utworów powstałych w latach 42-39 p. n. e. Nowością
było wplecenie motywów aktualnych; w bukolice I. i IX. pisał o parcelacji gruntów w jego rodzinnych stronach przez

namiestników Oktawiana Augusta.

Izabela Błądzińska, ODK III 2009-2010
na podstawie notatek z zajęć

+
Peter Burke, A Survey of the Popularity of Ancient Historians, 1450-1700, History and Theory, 2, 1966, 5, s. 135-152

Gesta Romanorum: Historie Rzymskie, Warszawa 2001 (od wydawcy)

Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987 (hasło: Dafnis)
Herodot, Dzieje, Warszawa 2006 (wstęp Seweryna Hammera)

Hezjod, Narodziny Bogów (Teogonia), Prace i dni, Tarcza, Warszawa 1999 (wstęp Jerzego Łanowskiego)
Homer, Iliada, Wrocław 2004 (wstęp Tadeusza Sinko)

Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, t. 1, Warszawa 2007 (wstęp ks. Eugeniusza Dąbrowskiego)

Ksenofont, Wyprawa Cyrusa: Anabaza, Wrocław 2006 (wstęp Stanisława Witkowskiego)

Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, Warszawa 1976 (wstęp Karoliny Holzman)

Liwiusz, Dzieje od założenia miasta Rzymu: Wybór, Wrocław 2004 (wstęp Władysława Strzeleckiego)
Valerius Maximus, Memorable Deeds and Sayings: One Thousand Tales from Ancient Rome, Indianapolis-Cambridge 2004

(wstęp Henry’ego Johna Walkera)

Plutarch z Charonei, Żywoty równoległe, t. 1, Warszawa 2004 (wstęp Kazimierza Korusa)
Swetoniusz, Żywoty cezarów, t. 1, Wrocław 2004 (wstęp Janiny Niemirskiej-Pliszczyńskiej i Józefa Wolskiego)

Tacyt, Wybór pism, Wrocław 2004 (wstęp Seweryna Hammera)
Wergiliusz, Eneida, Wrocław 2004 (wstęp Stanisława Stabryły)